А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол
Психологиялық факторлардың эксперименттің барысы мен
жүктеу/скачать 1.25 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4.7 Психологиялық факторлардың эксперименттің барысы мен
сапасына әсері Эксперименттер жүргізу кезінде әртүрлі индикаторларды ӛлшеу мүлдем дәл орындалмайды, ӛйткені ӛлшеу құралдарының ӛздері белгілі бір қателікке ие. Ӛлшеу қателіктері тәжірибенің жеткіліксіз Мұқият жүргізілуіне, ӛлшеу әдістері мен құралдарының жетілмегендігіне, тәжірибе процесінде әртүрлі ескерілмеген факторлардың әсеріне және, сайып келгенде, зерттеушінің субъективті сипаттамаларына байланысты туындауы мүмкін. Жоғарыда айтылғандай, ӛлшеу қателіктері жүйелі және кездейсоқ болып жіктеледі. Қайталанған эксперименттердегі жүйелік қателер тұрақты болып қалады, ал егер бұл қателіктердің сандық мәндері белгілі болса, оларды қайта ӛлшеу кезінде ескеруге болады. Кездейсоқ қателіктер қайта ӛлшеу кезінде кездейсоқ пайда болуы мүмкін. Бірақ статистикалық әдістерді қолдана отырып, бірнеше рет қайталану кезінде кездейсоқ ӛлшеулерді болдырмауға болады. Кездейсоқ қателіктердің бір түрі жүйелі немесе кездейсоқ қателіктерден едәуір үлкен қателіктер болуы мүмкін. Мұндай ӛрескел қателіктер мен қателіктер кӛбінесе экспериментатордың қателіктерінен болады. Оларды оңай анықтауға болады, содан кейін талдау кезінде ескерілмейді. Сондықтан статистикалық мәліметтерді алу және ӛңдеу зерттеушіден үлкен назар мен тиісті дағдыларды қажет ететінін ерекше атап ӛткен жӛн. Кейде бірдей ӛлшемдер сериясында ықтималдығы аз ӛте үлкен кездейсоқ қателіктері бар ӛлшемдер болады. Мұндай ӛлшемдер экспериментатордың қателіктерін білдіреді, содан кейін тасталады. Бірақ сонымен бірге, тасталған санның қате емес, табиғи статистикалық ауытқу ықтималдығы ӛте аз болса да, әдетте, оларды елемеу ӛлшеу нәтижелерін бағалаудың айтарлықтай нашарлауына әкелмейтінін ұмытпау керек. Шынында да, эксперимент барысында кейде жүйелік қателіктерді кездейсоқ қателіктерден ажырату қиынға соғады. Алайда, экспериментті бірнеше рет және мұқият орындау арқылы бұл нәтижеге қол жеткізуге болады. Зерттеушінің негізгі міндеті - жүйелі және кездейсоқ қателерді жоюдың барлық мүмкін әдістерін қолдана отырып, ең аз қателіктермен ӛлшеу. Жүйелік қателіктерді келесі топтарға бӛлуге болады: - градирлеу шкалаларының дәл болмауына, ӛлшеу құралдарының тораптары мен бӛлшектерінің дұрыс орнатылмауынан туындайтын тозуы мен ескіруіне байланысты ӛлшеу құралдарының бұзылуы салдарынан пайда болатын аспаптық қателіктер; - сыртқы факторлардың әсерінен пайда болатын қателер (жоғары ауа 78 температурасы, атмосфералық қысым және ылғалдылық, магниттік және электр ӛрістері, қозғалатын кӛліктің тербелісі және тербелісі және т. б.); - адамның жеке, психофизиологиялық, физиологиялық, антропологиялық қасиеттеріне байланысты туындауы мүмкін субъективті қателіктер. - Ӛлшеу қателіктерінің арасында субъективті маңызды орын алады. Олардың кӛздері-психологиялық немесе психофизиологиялық себептер. Мысалы, кӛру ақауларына байланысты экспериментатор құрылғылардың кӛрсеткіштерін дәл оқымауы мүмкін. Мұндай қателіктерді жою үшін қажетті жарықтандыруды қамтамасыз ету және құрылғылардың тиісті дәрежесін таңдау жеткілікті. - Сондай-ақ, қателіктердің психологиялық себептері ойлаудың инерциясы мен түрлі психологиялық кедергілерді қамтиды. Зерттеуші кӛбінесе эксперименттің жаңа және күтпеген нәтижелерін ескі идеялар аясында түсінуге тырысады, бірақ олар бұл шеңберге сәйкес келмейді және оларды жіберіп алған деп санайды. Мұнда экспериментатордың ойлауының инерциясы, яғни оның ескі идеялардың жетілуіне және әмбебаптығына деген сенімі, мүмкін жаңасынан қорқу кӛрінеді. - Бұл эксперименттің қателіктері зерттеушінің не алатындығын нақты білмейтіндігімен байланысты. Нәтижесінде маңызды факторлар ескерілмеуі мүмкін және бұл эксперименттік деректерді талдауды айтарлықтай қиындатады. - Кейде эксперимент нәтижелерін талдау барысында зерттеуші бұрын ұсынылған гипотезаны растау үшін эксперименттік деректерді бейсаналық түрде реттейді. Бұл қауіп әсіресе ӛлшеу қателіктері мен ескерілмеген факторлардың әсері айтарлықтай әсер етуі мүмкін мәліметтер негізінде жасалған жағдайда үлкен болады. Мұндай жағдайларда қабылданған гипотезаны растайтын жеткілікті фактілерді таңдау, қателіктердің Елеулі ауытқуларын түсіндіру және сол арқылы шындықтан аулақ болу қиын емес. Мұндай қателіктерді болдырмау үшін атақты физик Резерфорд бірқатар тәжірибелер жүргізді, олардың кӛрсеткіштерін тәжірибенің не екенін білмейтін студенттер ескерді, ал алынған нүктелердегі қисықтарды басқа адамдар да не болатынын білмеді. Эксперимент материалдарын ӛңдеудің осы әдісін қолдану Резерфорд пен оның студенттеріне бірде-бір қате жаңалық ашпауға мүмкіндік берді, ал басқа зертханаларда мұндай «ашылулар» кӛп болды. - Жоғарыда айтылғандардың бәрі эксперименттің кез-келген нәтижесі бірнеше рет тексеріліп, сыни тұрғыдан қабылдануы керек екенін дәлелдейді. Эксперимент нәтижелерін қайта тексеруді күннің басқа уақытында немесе бірнеше күннен кейін жүргізген дұрыс. - Эксперименттің барлық сериялары аяқталғаннан кейін зерттеуші шешім қабылдай алады: жұмыстың кӛп бӛлігі аяқталды деп тану керек пе; гипотезаны растау үшін қосымша ақпарат жинау және материалды таңдау қажет пе; ӛз жұмысыңызды сәтсіз деп тану және т. б. 79 Ұзақ тәжірибелермен оларды ғылыми топта мезгіл-мезгіл талқылау ұсынылады. Бұл зерттеушіге эксперименттің барысын уақтылы түзетуге және оны дұрыс бағытқа бағыттауға мүмкіндік береді [3]. жүктеу/скачать 1.25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|