Оқулық Алматы, 014 3 удк ббк о қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің
жүктеу/скачать 1.55 Mb. Pdf көрінісі
|
| 124
125 бірінші сатысында тұлғаның шығармашылығы, бастамасы арқы- лы туындайтын мінезі атап көрсетілсе, осындай іс-əрекеттің психологияның зерттеу пəні ретінде саналғаны атап көрсетілсе (А.В.Брушлинский), онда шынайылықты мағыналау, осы оптимис- тік формуланың шектелуіне ғана емес, сонымен бірге тұлғаның іс- əрекетті ұсынбайтыны, іс-əрекеттің тұлғаны ұсынбайтыны туралы пікірді түсіндіруге əкеледі, сонымен бірге іс-əрекет субъектісі ішкі жəне сыртқы детерминацияның арақатынасын, еркіндік пен қажеттілікті, реттеуді, нормативтілікті, стандарттауды жəне даралауды табады. Субъектінің қызметі қазіргі іс-əрекеттегі (аталған уақытта жүзеге асырылатын) қарама-қайшылықты жəне өзінің əрекеттік-кəсіби өмірінің бойындағы қарама-қайшылықты шешуден құралады. К.А.Абульханова-Славская былай жазады: «Субъект бола отырып, тұлға іс-əрекетті ұйымдастырудың жеке тəсілін құрады. Бұл тəсіл тұлғаның сапаларына, оның іс-əрекетке қатынасына (мақсатты болжау, мотивация), талаптарына жəне іс-əрекет түрінің объективті сипаттамаларына жауап береді. Іс-əрекет тəсілі аса оңтайлы интеграл, осы негізгі параметрлердің жиынтығы. Субъект іс-əрекеттің біріктіруші, орталықтанушы, реттеуші сатысы болып табылады. Ол өзінің индивидтік, психофизиологиялық, психикалық жəне тұлғалық мүмкіндіктері, ерекшеліктер жүйесін іс-əрекеттің жағдайларымен жəне талаптарымен біртұтас үлгіде үйлестіреді. Субъект ретіндегі тұлға қазіргі кездегі іс-əрекетті реттеуді жүзеге асырады». Оқиғаларды, талаптарды, іс-əрекет міндеттерін сəйкестікке əкелетін мұндай ұйымдасудың негізгі функционалды механизмі ретінде, бір жағынан, тұлғалық мүмкіндіктер, қабілеттердің күйі, ал екінші жағынан өзін-өзі реттеу механизмі алынады. Өзін- өзі реттеудің нəтижесінде жағымсыз күйлер (шаршау, стресс) жойылады, іс-əрекеттің түйінді жəне шешуші кезеңдерімен жоғары психикалық шығындар сəйкестікке келеді, іс-əрекет мотивациялық жəне ерікті механизмдер арқылы қолданады. Белгілі уақыт бойында іс-əрекетті жүзеге асыру (еңбек, кəсіп), микроқұрылымдарды анықтауды емес, іс-əрекеттің тұлғалық кванттарын анықтауды қамтиды. Бұған В.Н.Мясищев анықтаған тұлғаның іс-əрекетке қатынасы енеді, сонымен бірге тұлғалық жаңа құрылым ретіндегі даярлық енеді, оның маңызын жалпы психологиялық жəне акмеологиялық тұғырда А.А.Деркач атап көрсетеді жəне зерттейді. Бұған тұлғаның қалаулары жатады, оларда іс-əрекеттің күтілетін нəтижесімен, оны бағалаудың өлшемдерімен тамсану, алынған нəтижемен субъектінің қанағаттануы-қанағат- танбауы қамтылады. Осы кезге дейін психологияда іс-əрекеттің нəтижесін бағалауда объективті-əлеуметтік тұғыр басым болды, тек соңғы жылдары бірқатар авторлар субъективті қабылданатын нəтиже ұғымын ұсынды. Субъект категориясы тұлғаның іс-əрекетке қатысты өмірлік-маңызды жəне ынталандырушы-мағыналық сапаларын – бастамашылдық пен жауапкершілікті ашады. Өз кезегінде жауапкершілік іс-əрекеттің кешенді реттеуші механизмі ретінде анықталады, бір мезгілде тұлғаның ерекше əрекеттік сапасы ретінде анықталады. Жауапкершілік күтпеген қиындықтарға қарамастан, белгілі уақыттың бойында іс-əрекеттің белгілі деңгейін жəне сапасын тұлғаның сақтаудағы кепілдігі болып саналады. Психологияда, еңбек психологиясында жəне іс-əрекет тео- риясында оның анықтамалары құрастырылды, олар əлеуметтік нормативті өлшемдерге – сенімділік, тиімділік, күш-қуаттың көлемі жəне т.б. жауап беретін, адамның іс-əрекетті орындаудың сапасын тіркейді. Осы параметрлерді қамтамасыз ету, тұлғалық кепілдік берудің тəсілдері қайта талданды, бұл кəсіби маңызды сипаттама- лар мəселесін тұлғаның «табиғи» қабілеттері мен оның сапалық, кəсіптік жүзеге асыруға бейімделген қасиеттері арасындағы аралық құрылым ретінде құрастырудағы маңызды жəне жаңа қадамды құрады. Бұдан басқа, К.А.Абульханова-Славская ұсынған «міндеттер» жəне іс-əрекет «стратегиясы» ұғымдары дамыды, олар бір жағынан, іс-əрекетті кванттаудың тұлғалық тəсілін, оның жағдайларын, талаптарын, уақытын айқындаудың мəнін ашады, ал екінші жағынан, стратегияларды іс-əрекетті жүзеге асырудың бағдарламасы ретінде құруды ашады, оларда алуан түрлі міндеттердің буындары мен бірізділіктері логикалық түрде байланысады. Іс-əрекетті жүзеге асыру стратегиясы ұғымы, субъектінің іс- əрекетін уақыт бойынша ұйымдастырудың маңызды мəселесін біртұтас көтеруге мүмкіндік берді, ол іс-əрекеттің тиімділігінің, еңбек өнімділігінің бірінші көрсеткіші болып табылады. Акмеология үшін іс-əрекеттің маңызды субъектілі-тұлғалық сипаттамаларының қатарында, «кəсібилік», «шеберлік» жəне |