Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

72 
коммуникация ҥшін ерекше маңызды танымдық қҧндылықтарымен 
ерекшеленетін сӛздер тобы – туыстық атаулар. Қазақ тілін тҥркі тілдерінің 
ішінде туыстық атауларға ең бай тіл ретінде атауға болады. Қазіргі тҥркі 
тілдерінің арасындағы сӛз байлығы мол тілдердің кӛпшілігі бҧл мәселеде қазақ 
тіліне тең келе алмайды [1].
Туыстық атау сырлары қазақ халқының тек тану дәстҥрі бойынша әр 
азаматтың ҥш жҧрты болады. Олар: ағайын яғни ӛз жҧрты, нағашы жҧрты және 
қайын жҧрты. Бҧл ҥшеуі де жанашыр, сҥйеніш, қорғаныш болып саналады. 
Халық осы ҥш жҧртына былай деп баға берген екен: Ӛз жҧртың - кҥншіл, бар 
болсаң кӛре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды, жақсы болсаң кҥндейді, жаман 
болсаң жҥндейді. Қайын жҧртың - міншіл, қолыңның ҧзындығына қарайды, 
жағаңның қызылдығына қарайды, берсең жағасың, бермесең дауға қаласың. 
Нағашы жҧртың - сыншыл, жақсылығыңа сҥйінеді, жамандығыңа кҥйінеді, 
әрқашан тілеуіңді тілейді, тілеуқор қамқоршы болады. Тегін айтылмаған бҧл 
қағидалардың шындығы да бар. Туыстық негіз бен атаулар осы ҥш жҧрттан 
басталып, жақындық, іліктік қатынас «ағайын», «туыс», «нағашылы-жиенді», 
«ілік», «жамағайын», «жекжат», «жҧрағат», «қҧдандалы» деп аталады. Мҧны 
бір сӛзбен «туыстық атау» дейміз. Қазақтар ҥш жҥзге, тайпаларға, руларға 
бӛлінгенімен бірін-бірі бӛтен санамаған. «Сҧраса келе қарын бӛле шығамыз» 
деп аты-жӛнін, іліктік қатынасын да сҧрастырып, біліп отыру дәстҥрге 
айналған. «Мыңның тҥсін білгенше, бірдің атын біл» дейді. Бҧл қазақ ҥшін 
бҧлжымас заң. Оны айтамыз-ау «қаны бір қазақпыз» деп бҥкіл ҥш жҥздің 
азаматын, «тҥбі бір тҥркіміз» деп қырғызды, башқҧртты да, «ӛзбек - ӛз ағам» 
деп оларды да бауырына тартатын бауырмал халықпыз. Жалпы қазақ халқы 
кімді де, қай ҧлтты да сыртқа теппеген, қайта жақын тартып жанаса жҥрген. Ал 
ӛз қандасына келгенде, әрине «қанына тартпағанның қары сынсын» деп барын 
ортаға салған, қауымдасып, туыстықтың туын, ер, ел намысын жоғары ҧстаған. 
Халқымызда туыстық, іліктік қатынастардың кӛптеген атаулары және 
оның соған лайық жол-жоралғылары да бар.Халықтың сол атауларын, оның 
сырларын білгеннің зияны жоқ. Ескерте кететін бір жәй туыстық қатынас пен 
атаулар жігіт жағынан кӛрсетіледі.
Ӛз жҧртың - кҥншіл, бар болсаң кӛре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды, 
жақсы болсаң кҥндейді, жаман болсаң жҥндейді [2]. 
Ағайын жҧрт - деп бір рудан, тайпадан ӛсіп, ӛрбіген ҧрпақтар қауымы мен 
бірлігін айтады. «Ағайын» немесе «туыс» деп те атала береді. Бҧлар бір қауым, 
бір ауыл болып бір-біріне қамқорлық жасап, қиын сәтте қол ҧшын беруге 
міндетті. Туыстар тату, бірлікшіл, бір-біріне қорғаныш болуы керек. Ағайын, 
туыстан бӛлініп кеткендерді жақындары ӛте жек кӛреді. «Бӛлінгенді бӛрі 
жейді» деген бар.
Туыстар жеті атаға дейін туыстықты ҥзбейді және қыз алыспайды. 
Қазақтың бҧл заңының ғылыми-генетикалық жағынан да дәлдігі анықталып 
отыр. Жеті атаға толғаннан кейін ру ақсақалдары, дін басшылары жиылып, боз 
бие сойып, баталасып, бәтуаласып қыз алысып, қыз беруге рҧқсат етеді. Бҧл 
дәстҥр бҥгінге дейін сақталып, әрі жалғасып келеді.

73 
Қазақ халқы тек руласын ғана емес одан әрідегі қандас тайпалардан 
тарағандарды да жақын тартып туысқан болады. Мысалы, солтҥстік облыстарда 
жҥрген екі-ҥш ҥй жалайыр болса, немесе оңтҥстікте жҥрген екі-ҥш ҥй арғын 
немесе керей болса, олар бірін-бірі туыспыз деп жақындаса, араласа жҥреді. 
Бҧл ӛте жақсы қасиет. Кеңес кезінде мҧны «жершілдік», «рушылдық» деп теріс 
бағалайтын кер кезең келмеске кетті. Ағайынға, туысқа жақын жҥру бірлік 
кепілі. «Қарға тамырлы қазақпыз» - деп, халқымыздың ӛзі айтқандай туыстық, 
іліктік достық пен ынтымақ белгісі. Ӛйткені, «бірлік бар жерде - тірлік бар». 
Мысалы: 
Туысы бірдің - уысы бір.
Туысқан ӛкпеге қиса да, ӛлімге қимайды. 
Туысы жаман туғанын жамандайды. 
Ағайын-туыс кімде жоқ, сыйласпаса жат жуық. 
Ағайын - ағайынның айнасы. 
Ата - әкенің әкесі. Жеті атадан санағанда ҥшінші ҧрпақ. Ел-жҧрт 
«ақсақал» деп қҧрмет тҧтатын қадірлі ел тҧтқасы. Мҧндай кісілерге тӛрден 
орын беріліп, әрқашан қҧрмет кӛрсетіледі. Оның жолын кесіп ӛтуге болмайды. 
«Ауылында қартың болса, жазып қойған хатпен тең» дегендей ата ел ҧйтқысы, 
батагӛйі, ақылшысы, қамқоры болып есептеледі. Жастар атадан бата алуға тиіс. 
«Аталы ел баталы» деген мақал бар. Атаның айтқаны кейінгіге заң, ісі - ҥлгі. Ол 
ел бірлігін, тірлігін, тҧрмысын, болашағын бағдарлап, байқап отыратын дана, 
кӛреген қария.
Дәстҥр бойынша сол елге, ауылға келген адамдар алдымен атаға сәлем 
беруге тиіс. Жасы жеткен мҧндай кісілерді «қарт», «қария», «батагӛй» деп ел 
оған әрқашан ілтифат білдіріп отырады, қазақтың жалпақ тілінде қарттарды 
«шал» деп те айта береді.Мысал келтірер болсақ: 
Ата - балаға сыншы. 
Атадан ҧл туса игі,
Ата жолын қуса игі. 
Аталы ел - баталы ел.
Баба - арғы атаның әкесі, жеті атадан санағанда бесінші ата, қасиетті, жҥз 
жасаған ҧлы қария. Мҧндай кісілерді бҥкіл әулет, ҧрпақ пір тҧрады, арнайы 
сәлем береді, ерекше қошамет кӛрсетеді, ренжітпейді, сәбидей кҥтіп 
қҧрметтейді. Бабадан әрі қарай тҥп ата, тек ата деп аталады.
Ауылыңда қартың болса,
Жазып қойған хатпен тең.
Ҥй сыртында тӛбең болса.
Ерттеп қойған атпен тең.
Әже - әкенің шешесі. Ел іші, от басының бҥтіндігін ойлайтын кӛптің сыйлы 
анасы. Ол салт-дәстҥрді сақтап, кейінгі жастарға от басының, дастархан берекесінің, 
ағайын, абысындардың бірлігін сақтайтын тәрбиеші әрі ақылгӛйі деп есептеледі. 
Ҧлы мен келіні әжесінің тапсырмасы мен ӛтінішін сӛзсіз орындауға тиіс. Қазақ 
халқының заңы бойынша, әжені де, атаны да әрбір адам танысын, танымасын оған 
сәлем беріп, қҧрмет кӛрсетуге тиіс. Бҧл кісілер тек ӛз ҧрпақтары ғана емес, жалпы 
елге ата, әже болып есептеледі. Әжелерді жҧрт «кейуана», «қария», «әже» деп қҧрмет 
тҧтып, сый-сияпат ҧсынып, батасын алады. 

74 
Ата мен әженің әке-шешелері оның ҧрпақтары ҥшін «баба», «ҧлы ата»,
«ҧлы әже» деп аталады. Жасы жеткен кейуананы кейде «кемпір» дейді. Бірақ 
«шал», «кемпір» деу әдептілікке жатпайды [2]. 
Әжім - әженің әрі. 
Демеңіз әжем кәрі,
Кәрінің сӛзі - дәрі.
Ана - ӛзіңді ӛмірге әкеліп, тҥн ҧйқысын тӛрт бӛліп, ақ сҥт берген аяулы 
адамың. Әр ҧл мен қыз ата-анаға мәңгі қарыздар. Ҧрпақтары бҧл адамдарды 
айрықша сыйлауға, қҧрметтеуге тиіс. Оларға қарсы келуге, ренжітуге, айтқанын 
орындамауға болмайды. Мҧхамбет пайғамбардың хадисінде «ата-анасын 
ренжіткендерді алла тағала жақсы кӛрмейді» деген. Әсіресе, ананың жолы мҥлде 
бӛлек. Ананың ақ сҥті адам баласы ҥшін аса қасиетті ҧғым. Ананың ӛз балаларына 
«ақ сҥтімді ақтады» деуі ҥлкен баға. Керісінше ӛзіне зәбір берген балаларына ана «ақ 
сҥтін кӛкке сауып» қарғайды. Адам баласы ҥшін қарғыстың ең жаманы осы. 
Ислам дінінің тәрбиесінде ананың жолы айрықша және артық. Егер сені 
әкең мен анаң қатар шақырса алдымен анаңа баруың керек. Анаға қанша 
қҧрмет жасаса да кӛп емес.
Ана - ӛмір тҧтқасы, ӛмірге адам әкелуші, тәрбиеші, тілеуқор, ақ ниетті, 
мейірбан. Ол от басының берекесі, ырысы, ақылшысы. Ана алдында - батыр да, 
ақын да, ғалым да кіші. Әйгілі ақсақ Темір кӛреген де әйел-анаға бас иген. 
Мысалы: 
Ата кӛрген - оқ жонар,
Ана кӛрген - тон пішер.
Аяғын кӛріп - асын іш. 
Анасын кӛріп - қызын ал. 
Ананың кӛңілі балада, 
Баланың кӛңілі далада. 
Әке - ҧрпақ иесі, панасы, айбары, ҥй басшысы және асыраушысы, һәм 
тәрбиешісі. Жеті атадан санағанда екінші ҧрпақ. Ол тек бір отбасы ғана емес, 
ауыл, ру қамқоршысы, ҥлкен-кішіге бірдей қамқор азамат, ел ағасы ретінде 
кӛрінеді. Ӛмірде әке мен ана қатар аталады. Олардың қызметі туған балалары 
ҥшін шексіз. Атаның кҥші, ананың сҥті ҧрпақ ҥшін зор, ӛлшеусіз парыз. 
«Анаңды меккеге ҥш рет арқалап апарсаң да парызыңды ӛтей алмайсың» деген 
сӛз осының куәсі. Бҧл парызды әр ҧрпақ ӛзінің ата-анасына деген қҧрметімен, 
шын пейілімен, ризалық ісімен ғана ӛтей алады. «Әкеге бағыну - аллаға 
бағыну» - деген сӛз. 
Әке-шешені ренжіту дінде - кҥнә, қоғамда - қылмыс, ӛмірде - ҧят. Ата-
ананың ӛкпе, наласына ҧшыраған адамдардың жолы болмайды. «Ата-анасы 
қарғағанды тәңірі қарғайды» делінген пайғамбар хадисінде. 
Жақсы ата-ана, ер мен әйел ҧрпақтың, елдің мақтанышы. Мысалы: 
«Ақылды ердің ішінде, 
Алтын ерлі ат жатар. 
Ақылды әйел ішінде, 

75 
Алтын бесікті ҧл жатар» - деген мақалда тәрбиелік маңызы ӛте зор 
кӛрегендік жатыр. Ер мен әйел егіз ҧғым, егіз тҧлға. Оларды бір-бірінен бӛліп 
қарауға болмайды.
«Әйелдер жерден шыққан жоқ,
Ол да еркектің баласы. 
Ерлер кӛктен тҥскен жоқ,
Әйел оның анасы» - деген халық сӛзі осының айғағы. 
Ата-ана бір отбасының екі арнасы, бала-шағаның тірегі, сҥйеніші. 
ҧрпақтары ҥшін ата - әке, ана - шеше деп аталады. Ата-ана парызы ӛмірге ҧрпақ 
әкеліп, оны тәрбиелеп ӛсіру. Бҧл екеуін халық қосарлап айтқанда «ерлі-
зайыптылар», «ерлі-байлылар» деп айтады.
Халық тілінде жанҧя басы - ер адамды «отағасы», әйел-ананы «отанасы», 
«жҧбайы», «зайыбы», «әйелі» деп сыпайылап атайды. Әйелдер ӛзі келін болып 
тҥскен жердің адамдарының аттарын атамайды. Бҧл тәрбиелік пен 
сыпайылықтың белгісі әрі халық дәстҥрі де солай ҥйретеді.
Әке - асқар тау, 
Шеше - ағар бҧлақ.
Әкеге қарап ҧл ӛседі,
Шешеге қарап қыз ӛседі.
Ата-ананың қадірін, балалы болсаң білерсің.
Бала - деп ата-анадан тараған ҧрпақтарды айтады. Жеті атадан санағанда 
бірінші буыны. Олар жынысына қарай «ҧл», «қыз» деп аталады. 1-5 жастағы ес 
білмейтін балаларды «сәби» дейді. Балалы ҥй - бақытты ҥй деп бағаланады. 
«Балалы ҥй базар, баласыз ҥй - қу мазар» деген дана халқымыз. Ҧрпақтарын 
ата-бабаларымыз «ізбасарым», «мҧрагерім», «қолғанатым», «азаматым», «кӛз 
қуанышым», «бақытым» деп еркелеткен және оларды кӛпсінбеген. «Бала 
кӛңілдің гҥлі, кӛздің нҧры». Ата-ана ӛз балаларын тәрбиелі, ӛнегелі, ӛнерлі, 
саналы, білімді етіп ӛсіруге міндетті. Халықта «балаңды бес жасқа дейін хандай 
кӛтер, он бес жасқа дейін қҧлдай жҧмса, он бестен әрі ӛзіңнің досыңдай 
ақылдас» деген ғибратты қағида бар.
Қазақ халқы бірінші туған баланы «тҧңғышым», одан кейінгілерін 
«ортаншы», ең соңғы туғанын «кенже» деп атайды. Олар ержетіп, ӛскен кезде 
ата-ана тҧңғыштары мен ортаншыларын ҥйлендіріп жеке отау тігіп, енші беріп 
бӛлек шығарады да, кенжесі ӛз қолында қалады. Ол әке-шешесін асырауға, 
бағып-кҥтуге міндетті. Әке мҧрасы сол кенже ҧлға қалады. Оның ҥйі 
«қарашаңырақ» деп аталады. Басқа балалар ол шаңырақты қҧрметтеп, 
қарайласып, әке-шешесінің сыбағасын беруді де ҧмытпауы қажет. Балалар ата-
аналарын тӛбесіне кӛтеріп асырауға, сыйлауға, қҧрметтеуге тиіс. «Адамдарға 
біз, ата-аналарына жақсылық жасауды бҧйырдық» деп жазылған қҧран кәрімде. 
Ата - бәйтерек, бала - жапырақ.
Балалы ҥй базар, баласыз ҥй қу мазар.
Бала - адамның бауыр еті.
Жақсы бала - сҥйік, жаман бала - кҥйік.

76 
Ағайындылар - бір ата-анадан туған ҧл-қыздар, ағалы-інілілер мен апалы-
сіңілілерді бір сӛзбен ағайындылар дейді. Ағалы-інілілердің балалары да бір-
біріне осылай аталады. Олардың ҥлкені аға, апа (әпке), кішілері іні, сіңілі болып 
саналады. Ағаның балалары оның інісі мен қарындасына іні, ал інінің балалары 
ағасына баласы (ҧлы қызы) болып есептеледі. Демек, олар ӛз әкесінің ағасын 
«әке» деп айтуға хақы бар. Осы жерде ерекше айта кететін тағы бір қазақи 
тәртіп, жол-жоралғы бар. Егер осы ағайындылардың балалары бір дастарханда 
бас қосса немесе олжа бӛліссе, онда ҥлкен жол (жасы кіші болса да) ағаның 
баласына тиеді. Мҧны қазақ «жолы ҥлкен» дейді. Бҧл тәртіпті бҧзуға болмайды. 
Егер бҧл жол бҧзыла қалса, ол ағаға зәбір жасағанмен бірдей.
Дастарханда отырғанда ағайындылар жасына қарай ҥлкені жоғары, 
кішілері тӛменірек отырады. Дәм татқанда да осы тәртіп сақталуға тиіс.
Ағайын тату болса - ат кӛп.
Жыласуға жақын жақсы.
Сыйласуға жат жақсы.
Ағайынды жігіттің кере қалыс жалы бар,
Жалғыз басты жігіттің шығар-шықпас жаны бар.
Ҧл - шаңырақ иесі, ел, ру, әке кіндігінің жалғасы деп есептеледі.Ҧл 
туғанда «ат ҧстар» деп хабарлайды.
Ҧл туғанда - кҥн туар.
Қыз туғанда - ай туар.
Ҧлға - отыз ҥйден тыйым,
Қызға - қырық ҥйден тыйым.
Ҧл - орындағы ту,
Қыз - ҧшатын қу (аққу) . 
Немере - ҧлдың баласын «немере» дейді. Немере ата, әже ҥшін ӛте ыстық. 
Кӛбінесе олар тҧңғыш немересін баурына салып, «ӛз балам» деп ӛсіреді. 
Немерені қанша жақсы кӛргеніңмен ӛз балаңдай болмайды, ӛз балаңның 
кӛрсететін қызметін жасай алмайды. Ӛйткені оның ӛз әке-шешесі бар. Ол 
алдымен тӛл міндетін ӛз әке-шешесі алдында атқаруға тиіс.
Ӛз балаңды ӛскенше бағасың,
Немереңді ӛлгенше бағасың.
«Немере етін жеп сҥйегін береді» - деген халық нақылы бар.
Шӛбере - немеренің баласы. Қарт адамдар ҥшін бҧл ҧрпақтың орны мҥлде 
басқа. Қазақ дәстҥрі бойынша кішкентай шӛберенің қолынан су ішкен адамға о 
дҥниеде жеңілдік жасалады. Шӛберенің баласы «шӛпшек», шӛпшектің баласы 
«немене» деп аталады.
Аға - бір әке-шешеден туған жасы ҥлкен жігіт - аға деп аталады. Ағаның 
жӛні де, жолы да ҥлкен деп есептеледі. Жасы кішілер аға алдында әдеп сақтап 
отырғаны жӛн. Олар жҧмыс істеп жатса жастар «мен істейін» деп қол ҧшын 
беруі керек. Аға жасы кішілер ҥшін айбар, қорған, сҥйеніш әрі мақтаныш. 
Ӛйткені «ағасы бардың жағасы бар» ғой. 
Ағаның ҥйі - ақжайлау.
Жеңім жаман болса да, жағам жақсы,
Ӛзім жаман болсам да, ағам жақсы.
Кӛп ақымақтың ағасы болғанша,
Бір ақылдының інісі бол [2]. 

77 
Іні - бірге туған ағайынды адамдардың ер жынысты жасы кішісін «іні» деп 
атайды. Оның жасы кіші болғандықтан жолы да кіші болады. Ол аға, апа 
алдында кішілік міндетін тҥсінуге, мойындауға тиіс. Ағайындылар бас 
қосқанда жеңіл-желпі жҧмысты іні атқаруға тиіс. Ӛйткені, «інісі бардың - 
тынысы бар». Іні - аға мен апаның ізбасары, сҥйеніші, қолқанаты, сенімі, ҥміті. 
Ескере жҥретін бір жәй інінің баласы ағаға бала болады, ал сол балалар інінің 
апасына іні болып қала береді, яғни інісінің баласы апасына іні болады. 
Інісі бардың тынысы бар.
Аға - бордан, іні - зордан.
Інісі содырлы болса, 
Ағасы қадірлі болады.
Апа – әпке - бірге туған және туыстардың жасы ҥлкен қыздары оның 
інілері мен сіңілілері, келіндері ҥшін «апа» болады. Бҧлардан апаның жолы 
ҥлкен және оған «апай» деп қҧрмет кӛрсетіледі. Апа оларға еркін, батыл, 
адуындылау, базыналы болады. Кішілер оны кӛтере білуі, ілтифат кӛрсетуі, 
оның алдында қҧрдай жорғалап, сыйлауы керек. Оның ӛтініші, бҧйрығы сӛзсіз 
орындалғаны жӛн. Апа жақсы аға, інілерін, туыстарын мақтаныш етіп, ӛсіп 
отырады. Ол ағайын бірлігін, ел намысын қорғауда да ҥлкен жҧмыстар істейді. 
Ӛз туыстарының кемшілігін батыл айта алады. ызалы кезінде туыстарына кӛз 
жасын тӛгіп те жібереді. Бҧл туыстары ҥшін ауыр тиеді. Інісіне ӛкпелеген бір 
аңқау апасы «сендер апа демесеңдер демей-ақ қойыңдар, қҧдай «апа» десе 
болады» - депті. Қалай айтқанда да апаның жолы бӛлек және қымбат. Апаның 
кҥйеуі жезде, баласы жиен болады.
Апама да барайын, тайымды да ҥйрете келейін.
Қарындас - ағайындылар ішінде жасы кіші қыз ағалары ҥшін қарындас 
болады. Бҧлар аға, іні ҥшін қымбат та қимас жандар. Сенімен бірге бауырлары 
ҥшін ешқашан аянбайтын біртуар, текті, зерделі, қаншыл туыс. Әсіресе әйел 
заты туыс-туғаны ҥшін жанын да, қанын да беретін батыл да тапқыр болады. 
Сол ҥшін де бҧлар ағайын, туыс ҥшін әрі қҧрметті әрі сыйлы адамдар. 
Ерте заманда бір әйелдің кҥйеуін, баласын және інісін ауыр қылмысы 
ҥшін хан ӛлім жазасына кесіпті.Батыл әйел жол тауып дар алдында ханға барып 
сауға сҧрапты. Сонда хан «аналық хақың ҥшін біреуіне кешірім жасаймын. 
Таңдауын ӛзің біл» дегенде - әйел еш кідірместен інісін босатып алыпты. Хан 
«қҧдай қосқан қосағыңды, ӛзегіңді жарып шыққан балаңды алмай, ініңді 
таңдағаның қалай?» дегенде әйел: «басым жас, кҥйеу табылады, кҥйеу табылса 
бала да табылады, бір қҧрсақтан шыққан бауыр табылмайды» деп жауап 
беріпті. Хан әйелдің тектілігі, батылдығы, тапқырлығы ҥшін оның кҥйеуі мен 
баласын да ӛлімнен босатқан екен дейді. Қарындастың кҥйеуі «кҥйеу бала», 
балалары жиен деп аталады. Мысалы: 
Қарындасы адал ер бақытты, 
Келіні адал ел бақытты. 
Қаба-қаба сӛйлеуге қарындастың бары игі.
Адам болайын деген жігіт қарындасшыл келеді. 
Сіңілі (әйел) - бірге туған (жақын туыстары) қыздардың кішісін сіңілі 
дейді.Аға, апа (әпке) алдында сіңілі мен інілердің хҧқы бірдей болғанмен 

78 
«қыздың жолы жіңішке» деп жол кӛбіне қызға тиеді. Сіңілі мен қарындас 
ӛзінен ҥлкендер алдында батылдау да еркелеу, еркіндеу болады және олардың 
бҧл еркелігін аға, апалары кӛтеруі керек[2]. 
Апасы киген сәукелені сіңлісі де киеді.
Қыз - ата-ананың, ауылдың сҥйікті баласы. Оң жақта отырған бойжеткен, 
елдің назы, мақтанышы, сәні, базары, кӛркі. Қыз - ел, ауыл еркесі, ҥлпілдеткен 
ҥкісі, алақандағы аяулысы, басқа елдің болашақ келіні, анасы. «Қыз - ӛріс», 
«қыз - қонақ» деп туған-туыстары оларды аялап, мәпелеп ӛсірген. Қызға қатты 
сӛз айтылмауға тиіс. «Кім де кім ҥш қыз ӛсіріп, тәрбиелеп, бой жеткізіп, қҧтты 
орнына қондырса, оның сыйлығы жаннат» деген Мҧхамбет пайғамбар. Ырым 
бойынша қыз туғанда «кӛйлек тігер», «қырық жеті» деп тҧспалдап атаған. 
Қазақтар қыз тәрбиесіне айрықша кӛңіл бӛлген. «Қыз баққаннан қысырақ 
баққан оңай», «қызға қырық ҥйден тыю» деген сӛз оны ӛсіріп тәрбиелеудің аса 
кҥрделілігін, жауапкершілігін айтқан. Бҧрынғы заманда ата-аналары, жеңгелері, 
апалары мен жанашырлары қызды кӛзден таса қылмаған, қазіргідей тым еркін 
жібермеген, әдеп жолынан аттаттырмаған [3]. Қазақта қыз тәрбиесі мен оны 
қҧрметтеудің жолдары ӛте кӛп. Бір рудың ҧзатылған қызы жас-кәрілігіне 
қарамастан сол елдің қызы деп аталады, ауыл адамдары, туыс-туғандары оны 
«қыз» деп атап дәріптейді.Ҥлкендер оны «қызымыз» деп қҧрметтеп, кішілер 
«апай» деп ерекше сыйлауға, сәлем беруге тиіс. «Қыз» еліне еркелеп келіп, 
еркіндеп сӛйлейді, туған-туыстарына базынасын айтады, назданады.Ҥлкен-
кішілер оның сӛзін тыңдап, «сенікі дҧрыс» деп елпектейді, қҧрмет кӛрсетеді. 
Қыз кейде еліне ҧлттық дәстҥр бойынша «тӛркіндеп» келеді. Бҧл оның ерекше 
келуі болып саналады. Мҧндайда тӛркіндері жолынан жығылмай, сый-сыяпат 
жасап, мал, қымбат заттар беріп риза етіп аттандыруы шарт. Қыз еліне бір ақ 
рет тӛркіндеп барады және бҧл оның парызы болып саналады. Қыздың ӛз еліне, 
тӛркін жҧртына деген ыстық сезімі мен махаббаты ешқашан суымайды. Олар ӛз 
жҧртының намысын қорғап жҥреді. Арғын руының жылқайдар тайпасында 
Солтан деген кісінің әйелі найман қызы Ақбикеш атты анамыз келін болып 
тҥскеннен кейін 3-4 жыл бойы бала кӛтермепті. Сол кісі еліне тӛркіндеп барып, 
ӛзінің жақын сіңілісі Мақпалды ӛз кҥйеуіне екінші әйелдікке сҧрап қолқа 
салыпты. Дәстҥр бойынша тӛркіндеп келген қыздың ӛтініші сӛзсіз орындалуы 
керек. Кейін Ақбикеш те, Мақпал да кӛп қҧрсақ кӛтеріпті. Одан тараған 
ҧрпақтар кҥні бҥгінге дейін «Ақбикеш», «Мақпал» балалары деп аталып 
келеді. Қыз ауыл ақсақалдарымен, жас болса да ағаларымен қатар, әйелдерден 
жоғары отырады. Жеңгелеріне әмір бере сӛйлеп, «мен сенің қожаңмын» деп 
айбат кӛрсетуге де хақы бар. Жеңгелері оны мойындап, айтқанын кӛтеруге 
тиісті. Бҧдан олар арасындағы татулық пен сыйластық қалпы бҧзылмайды. 
Қыздың сыбағасы - тӛс, орны тӛр, жолы ҥлкен деп есептеледі. Қызға кәрі жілік, 
ӛкпе тартылмайды. Мысал келтірер болсақ: 
Қызы бар ҥйдің - назы бар. 
Қыз ӛссе - елдің кӛркі, 
Гҥл ӛссе - жердің кӛркі.
Қызға бергенді қыдыр ӛтер.

79 
Тӛркін – ҧзатылған қызға оның туыс-туғандары «тӛркін» деп аталады. 
Қыз ҥшін жоғарыда аталған ҥш жҧрттың бірі осы тӛркін жҧрт. Тӛркін деген сӛз 
әйел адамға қолданылады. Алайда, ол оң жақта отырған (тҧрмысқа шықпаған) 
қызға қолданылмайды. Бҧл ҧят әрі әбестік болып саналады. Бҧлай деу қыз бала 
ҥшін жәбірлеу деп қаралып, айып тӛлетеді.
Тӛркін десе - қыз тӛзбейді,
Кӛкпек десе - тҥйе тӛзбейді.
Тӛре қыз тӛркінін танымас.
Тӛркіні жақын қыздың тӛсегі жиналмас[4]. 
Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының дамуы антропоӛзекті бағытта 
жҥргізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады. Антропоӛзекті парадигма тілді 
санамен байланысты қарастырады. Осы бағыт тілдік таным ҥдерістеріне басты 
назар аударады. Туыстық атаулардың бойында сақталып отырған рухани 
мәдениет кӛріністерін ҧлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, 
жҥйелі тҥрде қарастырудың қажеттілігі туындайды.
Сӛзімізді қорытындылай келе, бҧл мақала кӛлемінде туыстық атаулардың 
халықтық қолданысына баса назар аударылды. 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: