30
Ұлттық есепшоттар жүйесінің көрсеткіштері жиынтық өнім
мен жиынтық табысты тек
сандық тұрғыдан ғана бағалайды,
олар халықтың өмір сүру сапасын жəне əл-ауқаттылық деңгейін
сипаттай алмайды,
сонымен қатар,
бұл көрсеткіштер ғылыми-
техникалық прогрестің жəне экономикалық өсудің жағымды жəне
жағымсыз салдарларын да есепке алмайды. Ал
тұрғындардың
өмір сүру сапасын жəне əл-ауқаттылық деңгейін ұлттық байлық,
таза экономикалық əл-ауқат жəне жан басына шаққандағы ЖІӨ
сияқты көрсеткіштер анықтайды.
ЖҰӨ-ді есептеу үшін бағаның өзгеруін ғана емес, сонымен
қатар, қайта есептеуді де ескеру қажет. Қайта есептеу мəселесі
қалай орын алады? Көптеген өнімдер базарға түспес бұрын өнді-
ріс сатыларынан өтеді. Сондықтан
көптеген өнімдердің құрам-
дас бөлшектері бірнеше рет сатып алынады. Қайта есептеуді бол-
дырмас үшін ЖҰӨ-ді есептегенде тек соңғы өнімнің нарықтық
бағасы ғана алынады.
Соңғы өнім – бұл соңғы пайдалану үшін сатып алынатын өнім.
Аралық өнім – өңдеуге жəне қайта қымбатқа сатуға арналған
өнімдер. Мысалы, машинаның дөңгелегі.
Тəжірибеде қайта есептеуді болдырмас үшін
тек қосылған
құнды есептейді.
Қосылған құн – бұл шикізат
пен материалдарға кеткен шы-
ғындарды шегергендегі өнімнің нарықтық құны. Кез келген та-
уар дың
құны шикізат бағасынан,
басқару шығынан,
жұмыс-
шы жалақысынан тұрады. Сондықтан біз өнім құнынан барлық
ши кізат пен материалдарға кеткен шығындарды шегерсек, онда
қалған бөлігі қосылған құнды құрайды.
ЖҰӨ-нің құрамына мыналар кірмейді:
− мемлекеттік трансферттік төлемдер, зейнетақылар, шəкірт-
ақылар, жəрдемақылар, сақтандыру төлемдері;
− қор нарықтарындағы бағалы қағаздарды сату;
− ұсталған тауарларды сату (sekond-hand).
ЖҰӨ-ді есептеу үшін мынадай үш əдіс қолданылады:
1. шығындар бойынша (соңғы пайдалану əдісі);
2. табыстар бойынша (бөлу əдісі);
3. қосылған құн бойынша (өндірістік əдіс).