МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАР

[
9
]
3. Қараңғылық басқан түнек еді оу баста, 
Дүниенің бәрі айқындауға келмейтін 
түпсіз мұхит еді...
4 
Ежелгі гректердің мифологиясында әлемнің алғашқы жағ­
дайы, былай суреттеледі:
«Әуелі тек мәңгі шексіз, қап­қараңғы Хаос болды. Өмірдің 
қайнар көзі сонда жатқан. Барлығы да бүкіл дүние мен мәңгі 
жасайтын құдайлар да шетсіз­шексіз Хаостан пайда болды...»
5
.
Әлемге әйгілі «Библияда» жаһанның алғаш қалай пайда 
болғаны жайлы былай деп жазылған: «Оу баста құдай кле пан 
мен жерді жаратты. Жер көрінбейтін­ді, әрі қуыс, әрі қараң­
ғылық басқан түпсіз түңғиық болатын...»
6
. 
Қай елдің мифологиясын алсақ та, әлемнің алғаш пай да 
болғаны жайында осы мәнде әңгімеленеді. Біз ондай мысал­
дарды зерттеу барысында көптеп келтіреміз.
Ал енді осындай бірізділікті қалай түсінуге болады? Елдер 
бір­бірінен ауыстырып ала берген жоқ қой. Ауыс­түйіс, әлбетте, 
болды, бірақ ол, көбінесе, тарихи және тегі жағынан жақын 
халықтар немесе көрші елдер арасында болатын құбылыс. 
Ендеше бұған басқа бір себеп болуға тиіс.
Жоғарыдағы мысалдарда айтылатын жайттарды еш адам 
көрген жоқ, тіпті көруі мүмкін де емес, өйткені ол кезде адам­
заттың өзі жоқ болатын.
«Адам (Ноmо) – осыдан екі миллионнан астам жыл бұрын 
жануарлар дүниесінен бөлініп шыққан, ақыл­есі бар адам 
(Ноmо Sаріеns) – 80 мың жыл бұрын пайда болған»
7
. Демек, 
дүниенің қалай пайда болғанын адам көре алған жоқ. Олай 
болса, өзінен әлдеқайда бұрын болып кеткен оқиғаларды адам 
қалай біркелкі, ұқсас етіп баяндайды? Міне, бұл сұраққа жауап 
беру үшін жаратылыстану ғылымын көмекке шақыруға тура 
келеді. 
Атақты биолог­ғалым Эрнст Геккельдің биогенетикалық 
заңы бойынша, адамның ұрығы ана жатырының ішінде жатқан 
9 айда адамзаттың миллиондаған жылдар бойы жәндіктен 
адам түріне дейін дамыған жолын өтеді екен де, адам кейпінде 
(Ноmо) дүниеге келеді екен...
8
Туғаннан кейін бала алғашқы 
1 жылда адамзаттың еңбектеп жүрген кезінен тік тұра алатын 

[
10
]
қалпына жеткенге дейінгі дәуірді қамтиды, ал одан кейінгі 2 
жылда бала адамзаттың ақыл­есі бар Ноmо Sаріеns болған за­
манына дейінгі уақытты өтеді. Сөйтіп, ана құрсағында пайда 
болған күннен бастап дамып, қазіргі кейпіне келген эво­
люциясын өтеді екен. Әрине, бұл – жедел даму.
Осы жедел даму барысында адам (бала) сол құрсақта өткен 
әр алуан түрдегі өз сипатына тән кейбір қасиет­белгілерді 
бойына сіңіріп, сақтап қалатын көрінеді. Осы күнгі адамның 
жан түкпірінде жатқан, сондай­ақ мінез­құлқындағы, сырт 
пішініндегі кейбір қасиет­белгілер – біздің бабаларымыз өткен 
әр дәуірдегі, әр сипаттың көріністері. Яғни, адам бойында 
та 
рихи ғана емес, сонымен бірге биогенетикалық та жады 
(память) белгі беріп тұрады екен. Олай болса, кейінгі заманның 
адам дары біркелкі етіп айтып жүрген әлемнің пайда болуы 
туралы мифтер – сол ежелгі эволюциялық дәуірдердің ізін 
сақтаған биогенетикалық жадының жемісі болуы да ықтимал.
Міне, мифтерді енді осы тұрғыдан қарастырып көрейік. 
Әуелі адамның пайда болуын биология негізінде сөз етелік.
Дарвин мен Геккель ілімдері бойынша, жан­жануардың бәрі 
(адам да) о баста судан шыққан
9
. Су ішінде әр алуан сипаттағы 
жәндіктер түрінде дамып, бірте­бірте құрлыққа шығып, басқа 
кейіптерге түсіп, әрі қарай дами берген.
Адамзат та солай пайда болған. Ал дамыған, яғни Ноmо Sа­
ріеns болған адамның ұрығы да жатырға түскеннен соң тоғыз 
ай бойы су ішінде дамып жетіледі. Басқаша айтқанда, кішкене 
ғана нүкте (ұрық) жатырдағы су ішінде пайда болады да, бірте­
бірте үлкейіп, суға сыймайтын көлемге жетеді, сөйтіп басқа 
сипатқа көшеді.
Жердің судан пайда болғаны туралы мифтер де осы 
лай. 
Жер планетасын қараңғылық қоршаған судың, яғни түнектегі 
түпсіз мүхиттың ішінде пайда болған қатты нәрсе (нүкте) деп 
баяндайтын мифтерде таңғаларлық бір сыр бар. Ол – Жерге 
сыртынан, космостық биіктен қараған сияқты әсер. Ға­
рыш – шетсіз де шексіз қараңғылық. Сол түпсіз түнек ішінде 
(күн сәулесімен) көрініп тұрған Жер – космостан қарағанда 
да кіш кентай ғана нүкте. Ғарыштан ұшып келе жатып, бірте­
бірте жерге жақындаған сайын Жердегі құрылықтар – ұшан­
теңіз судың арасында тұрған нүктелер болып көрінеді. Жерге 

[
11
]
космос биігінен қарағандықтың екінші бір белгісі кейбір миф­
терде, әсіресе Құранда көктің жеті қабаттан тұратындығы 
айтылады. Мәселен, Фұссилат сүресінің 11­12­аятында былай 
делінеді: «Оларды (аспан мен жерді – С.Қ.) жеті көк етіп, екі 
күнде жасады. Сондай­ақ, әр көктің міндетін өзіне білдіреді. 
Жақын көкті жұлдыздармен әшекейледік әрі қорғауға ал­
дық»
10
. Демек, Космоста көптеген галактика бар екені, соның 
ішінде Күн системасына кіретін жеті планета (дұрысы тоғыз 
ғой) бар екені айтылады. Сөйтіп, бұдан біз жеті планетаның 
әрқайсысының өз орбитасы бар бір көк болып саналатынын 
көреміз.
Жерге алыстағы космостан қарағандықтың тағы бір айға­
ғы сияқты нәрсе – біраз мифтерде жер жұмыртқа сияқты деп 
айтылатындығы. Жердің дөңгелек, жұмыртқаның форма­
сындай екенін ежелгі мифті шығарушылар қайдан біледі деген 
сауал туады.
Бұл айтылғандардан жер бетінде адамдар космостан кел­
ген деген түсінік тумасқа керек. Себеп басқада. Ол – жоға­
рыда айтқан биогенетикалық заңның әсерінен. Нәресте ана 
құрсағында жатып дамыған кезде атам замандағы эволю­
циялық дамудың іздерінен генетикалық информация алады, 
өйткені әр адамның бойында, ұрығында генетикалық код 
бар және жатырдағы қараңғылық пен су соған өте қолайлы 
жағдай жасайды. Соның арқасында адам өмір бойы өзі біл­
мейтін, бірақ экстремалды жағдайда көрінетін жүк арқалап 
жүреді. Адам ның түрі, бет­әлпеті, дене құрылысы ата­анадан 
мирас болатыны сияқты, генетикалық жүк те бұрынғы ба­
балардан келе жатқан қасиеттер. Олай болса, Жерге кос мостан 
қарағанның сыры – осы генетикалық жүкте жатыр. Сол себепті 
де оу бастағы, әлемнің, адамның жаралуы туралы мифтерде 
ешқандай бір таза этникалық сипат жоқ.
Генетикалық жүктің іздері, біздің ойымызша, топан су 
туралы мифтерде де байқалады. Әдетте, бұл тақырыптардағы 
мифтерді Библиядағы жер жүзін су басып, Нойдың (Нұхтың) 
аман қалғаны жайлы мифпен байланыстыру етек алған. Шын­
дығында олай емес. Атақты Дж. Фрезердің дәлелдеуі бойынша, 
жер жүзін басқан топан су туралы мифтік әңгімелер әлемнің әр 

[
12
]
түкпірінде тұратын, бір­бірімен еш байланысы болмаған және 
әр түрлі мәдени сатыда өмір сүрген халықтарда бар екен
11
.
Әр жақта, әр қоғамда өмір сүрген елдердің топан су туралы 
мифінің де біркелкі, ұқсас болуының сыры неде? Осыған жауап 
іздеп көрелік.
Топан су туралы мифтің бір халықтан тарамағаны даусыз. 
Сондай­ақ бүкіл жер жүзін (аспанға дейін) түгел басып кеткен 
су тасқыны болмағаны да күмәнсіз. Олай болса, неліктен бар­
лық халықта топан су жайлы әңгімеленеді?
Біздіңше, бұл жерде биогенетикалық заң мен Жердің плане­
та түріндегі даму тарихына жүгіну керек секілді. Геология 
ғылымының дәлелдеуі бойынша, Жер бетін бірнеше дүркін 
қа лың мұз басып, қайта еріген. Мұз дәуірлерінде еріген судың 
деңгейі құрылықта бірнеше метр көтеріліп, жердің бетін 
қалың су басқан. Жылы жақ та бірте­бірте кеуіп, солтүстікке 
қарай жылжып отырған. Тірі қалған жануарлар мен жәндіктер 
қайтқан суды қуып, судан босап, кепкен жерлерде қайта өмір 
сүре бастаған. Соңғы мұз дәуірі ғылымда четвертичный немесе 
антропогендік деп аталады. Бұл дәуір 2 миллиондай жылға 
созылған. Соның аяғына қарай адам жетіліп, Ноmо Sаріеns 
қал пына келген. Адаммен бірге ол кезде жер бетінде алу ан 
түрлі ғажайып хайуандар мен жәндіктер де өмір сүрген: ма­
монттар, мүйізтұмсықтар, алып кесірткелер, зор жыландар, 
айдаһарлар, т.т.
Бұл хайуандардың да бейнелері адамның генетикалық жа­
дында сақталып қалған. Жер жүзі халықтарының фоль 
к­
лорында неше түрлі фантастикалық хайуандар мен мақұлықтар 
образының кездесуі, бір жағынан, адам табиғатындағы сол 
баяғы заманнан қалған генетикалық жүктің ізі болса, екінші 
жағынан, сөз жоқ, кейінгі заман адамдарының көркем қия­
лының жемісі. Сол сияқты топан су туралы мифтер де – адам ның 
Ноmо Sаріеns бола бастаған шағында болған мұз дәуірінің, сол 
замандағы қалың мұздың еріген орасан суының биогенетикалық 
жады арқылы жеткен ізі туралы әңгімелер. Кейінгі заман 
адам да рының санасына биогенетикалық код арқылы сақталып 
жет кен оқиғалардың және сол уақыттағы хайуандардың елесі 
фольклорда қиял­ғажайып мәндегі сюжеттер мен кейіпкерлер 
болып көрінеді. Әрине, оларға кейінгі дәуірлердегі кісілердің 

[
13
]
қиялы қосылған, өйткені әлемнің жаратылуы мен адамның 
пайда болуы жайындағы мифтер өте кеш, бертінгі заманда 
туған. Адам өзін ақыл­есі бар, жан­жағын қоршаған табиғаттан 
ерекше жан екенін сезіне бастаған мезгілде дүниенің, өзінің, 
ба 
сқа нәрселердің қалай, қайдан пайда болғаны жөнінде 
ойланып, неше түрлі миф шығарған. Сонда ол өзінің ақылды 
адам болғаннан бұрынғы өмірін, сол шақтағы оқиғаларды 
өз ойымен қалпына келтіруге тырысқан. Бұл істе оған екі 
нәрсе көмекке келген, бірі – өзінің еркінсіз көрініс беретін 
биогенетикалық коды да, екіншісі – өзінің наным­сенімі мен 
қиялы. Сөйтіп, ол өзі жоқта болған тіршілік пен қиял­сенімнен 
туған өмірді бейнелеп, әңгімелейтін болған. Сонымен, әлемдік 
мифологияның басты тақырыбы – дүниенің жаратылуы мен 
күйреуі, басты кейіпкері – жасампаз қаһарман мен құдайдар, 
адамдар екен де, басты сипаты біркелкілігі болып шықты. Қа­
зақ мифологиясы да осы тектес. Мұнда да әлемнің жаратылуы 
мен күйреуі баяндалады, жасампаз қаһармандар да, адамдар 
да, құдай да әрекет істеп жатады. Алайда, бұдан әлемдік 
мифоло гия барлық халықта, барлық уақытта бірдей болған, еш 
өзгеріске түспеген деген тұжырым тумайды. Керісінше, ол әр 
дәуірдің рухына сәйкес, әр халықтың өмір салты мен тұрмыс­
тіршілігімен байланысты туып, қоғамның әр кезеңіне қатысты 
өзгеріп отырған. Сол себепті әлемдік мифологияны тарихи­
стадиялық, әрі салыстырмалы­типологиялық әдіспен зерттеу 
нәтижелі болмақ. Міне, осы шартты негізге ала отырып, 
әлемдік мифологияның әр замандағы, әр халықтағы нақты 
сыр­сипатын ашуға және жалпылық белгілерін айқындауға 
болады. Сөйтіп, біз қазақ мифінің әлемдік мифологияға 
қатысын, өзіндік ерекшеліктерін, сондай­ақ типологиялық 
қасиеттерін анықтай аламыз (Бірақ қазақ мифін жеке емес, 
әлемдік мифология аясында зерттеу керек). Ол үшін біз 
әлемдік мифологияны жоғарыда айтқан әдіс негізінде үш 
үлкен тарихи стадиялық топқа бөліп, алғашқы қауымдағы 
рух­иелік мифология, құлиеленуші мемлекеттер тұсындағы 
көпқұдайлық мифология, феодалдық мемлекеттер кезіндегі 
бірқұдайлық мифо логия деп қарастырамыз.
Әрине, бұл топтаулар мен атаулар өте шартты, өйткені 
біздің негізгі критерий етіп алып отырғанымыз – әлемдік 

[
14
]
мифологияның жалпы сипаты, яғни дүниенің жаратылуы мен 
күйретілуі. Ал оны жаратушы кім? Күйретуші кім? Міне, біздің 
топтауларымыз бен атауларымыздың негізінде осы жатыр. 
Екінші сөзбен айтқанда, дүниені жаратушы да, күйретуші 
де әр заманда өзгеріп отырған бір күш. Алғашқы қауым 
кезіндегі мифтерде ол – әр заттың рух­иесі немесе жасампаз 
қаһарман (ілкі­ата, демиург), құлиеленуші мемлекеттер 
мифологиясында – құдайлар, ал феодалдық қоғам тұсындағы 
мифологияда – бір Алла, жалғыз Құдай. Міне, осы макролық 
сипат әлем мифологиясының басты ерекшелігі деп есептеліп, 
ол аталмыш атаулар мен топтауларға негіз болды.

жүктеу/скачать 1.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: