Қазақстандағы ата-ана қамқорлығынан айырылған балаларды

8 
1-сурет «Жетім балалар мен ата анасынығ қамқорлығынсыз қалған балаларға 
арналған №2 балалар үйі,Есіл қаласы»КММ,Ақмола облысы, Есіл 
ауланы,Есіл қаласы,Ауезов көшесі 21 
Нысан туралы жалпы ақпарат.Жалпы ауданы-4735,1 м2.Салынған 
жылы-1959-60 ж.Тұтынушылар саны, оның ішінде: қызметкерлер-51 адам. 
тәрбиеленушілер -113 адам. Жетім балаларды асырап алуды ынталандыруға 
шақырды 
Қазақстан 
Президенті 
өз 
жолдауында«Қазақстан-2050» 
Стратегиясы. «Бейбіт жағдайда Қазір бізде мыңдаған жетімдер бар – біздің 
балалар үйіміз бен балалар үйіміз толып кетті. Бұл, өкінішке орай, жаһандық 
үрдіс және сынақ. жаһандану. Бірақ біз бұл үрдіске қарсы тұруымыз керек. 
Біздің мемлекет ал қоғам жетім балаларды асырап алуды және балалар үйлерін 
салуды ынталандыруы керек отбасы түрі. Балалар ең осал болып табылады 
және біздің қоғамның ең осал бөлігі және олар әлсіз болмауы керек. Мен Ұлт 
Көшбасшысы ретінде әрбір баланың құқығын қорғауды талап етемін. Кез 
келген бала жерімізде туған қазақ азаматы. Ал мемлекет қамқорлық жасауы 
керек ол туралы»Талдау көрсеткендей, жыл сайын 900-ден астам ата-ана ата-
ана құқығынан айырылады, екі мыңнан астам бала интернатқа түседі, ішкі 
істер органдарының есебінен 12 мыңнан астам қолайсыз отбасылар тұрады, 
оларда 18 мыңнан астам адам тұрады. Балалар.Әлеуметтік жетімдіктің 
көптеген зерттеушілері бұл құбылыстың таралуының негізгі себептері ретінде 
қазіргі отбасындағы дағдарыс деп аталады, әлеуметтік жетімдіктің 
таралуының негізгі факторындағы ауытқуларды атайды.Осылайша, отбасын 
қауіп факторы ретінде қарастыруға болады. , және отбасы құрылымындағы 
бұзушылықтар – жетімдік көзі ретінде. Әлеуметтік жетімдіктің қауіп 
факторларын келесідей жүйелеуге болады: 
• макродеңгей әлеуметтік жетімдіктің жалпы жүйелік немесе макро тәуекел 
факторларын құрайды: аймақта болып жатқан әлеуметтік-экономикалық 
процестер (кедейшілік, жұмыссыздық, әлеуметтік шиеленіс, ұлтаралық және 
діни қақтығыстар, соғыстар, табиғи және техногендік апаттар); жалпы 
қоғамдағы қылмыстық ахуал, оның ішінде жастар мен кәмелетке толмағандар 

9 
арасындағы қылмыс деңгейі; мәдениеттің, отбасылық және балалық 
құндылықтардың төмен деңгейі, балалары бар ата-аналарға қатыгездік 
көрсету тәжірибесінің кең таралуы, ішімдік пен нашақорлықтың таралуы, 
контрацепция мәселелерін түсіндіру және кәмелетке толмаған жүктіліктің 
таралуы; алкогольді, сыраны, никотинді жарнамалау, бұқаралық ақпарат 
құралдарында 
қатыгездік 
пен 
зорлық-зомбылықты 
насихаттау;– 
институционалдық немесе институционалдық себепші факторларға мыналар 
жатады: балаларды әлеуметтендіруге, тәрбиелеуге және оқытуға байланысты 
әлеуметтік институттардың (отбасы, мектеп, мектепке дейінгі және мектептен 
кейінгі мекемелер); қауымдастықпен байланысты факторлар – көршілес 
қолайсыз ортада өмір сүру, қоғамдастықтың ұйымдаспауы, көршілермен 
қарым-қатынастың болмауы немесе болмауы, атап айтқанда, жастар 
ортасының нашақорлығы және криминализациясы;• микроәлеуметтік, немесе 
жеке тұлғаның, білім деңгейінің келесі факторлар: теріс ерекшеліктері. 
баланың физикалық, психикалық және интеллектуалдық дамуы, оның 
денсаулығының нашар жағдайы, оның өмірінің ерекше ерекшеліктері; 
гипербелсенділік және импульсивтілік, төмен интеллект және психикалық 
жетіспеушілік, қоғамнан тыс қалу және әлеуметтік жауапкершіліктің 
болмауы, қылмыстық әрекетке тартылған құрдастарымен және есірткі 
тұтынушыларымен достық; отбасы өмірінің ағымдағы экономикалық 
жағдайлары; табысының төмендігі, тұрғын үй жағдайының нашарлығы, білім 
деңгейі, отбасы мәдениеті, эмоционалдық, әлеуметтік жетілмегендігі, 
алкоголизм, нашақорлық, ата-анасының қабылданбауы, олардың физикалық 
және психикалық денсаулығының бұзылуы; медициналық-әлеуметтік 
проблемалар (мүгедектік, отбасы мүшелерінің созылмалы ауруы); әлеуметтік-
демографиялық факторлар (толық емес немесе көп балалы отбасы, қайта 
некеде тұрған және жарты балалары бар отбасы, отбасы мүшелерінің 
қылмыстық тарихы); дисфункциональды ата-ана мен бала қарым-қатынасы 
депривация факторы ретінде: ерлі-зайыптылар, ата-аналар және балалар 
арасындағы деструктивті эмоционалды және қайшылықты қарым-
қатынастармен байланысты әлеуметтік-психологиялық проблемалар; ата-
ананың педагогикалық жетіспеушілігі 
Жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды 
орналастырудың түрлі орындары бар, олар: 
• Отбасылық балалар үйі – бұл бір немесе бірнеше жетім балаларды, ата-
ана қамқорлығынан айрылған балаларды асырауға алған отбасы. 
Мұндай отбасылар бірнеше жылға келісімшартқа отыру арқылы 
құрылады. Отбасылық балалар үйінің бірнеше түрі бар: бір немесе 
бірнеше бала асыраушы отбасы, тәрбиешімен бірге тұратын отбасы, 
асырап алған балалары мен өзінің балалары тұратын отбасы. 
• Отбасы типіндегі балалар үйі – бұл арнайы отбасы типінде құрылған 
балалар үйі. Оның интернаттық мекемелерден айырмашылығы, бала 
тұлға ретінде әлеуметтік қалыптасуы, тәрбиеленуі үшін қолайлы 
жағдайлар туғызатын отбасына түседі. Оның жетіспеушілігі 
қалыптасқан отбасы ортасы бұл бала үшін жеткілікті бейімделмеген 

10 
болуы және қамқоршы ата-ана міндеттерін алған тәрбиелеушілер ата-
ана міндеттерін орындауға жеткілікті дайын болмауы болып табылады. 
• Жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларға 
арналған мектеп-интернаттар. Интернат (латын тілінен аударғанда
internus – ішкі деген мағынаны білдіреді) – жартылай немесе толық 
мемлекеттік қамтамасыздандырудағы білім беру мекемесі, мұнда 
балалар 
тұрады, 
білім 
алады, 
яғни 
олар 
күтіммен 
қамтамасыздандырылатын үй. (1сурет) 
• Приюттар – қиын өмірлік жағдайға тап болған баланың тұрғылықты 
жерін, оны мақсатты орналастыру мүмкіндіктерін анықтау үшін 
уақытша өмір сүру мекемелері. 
Балалар ауылдары (SOS – Киндердорф) – отбасына жақын түрінде жетім 
балаларды тәрбиелеу мекемесі. Алғаш рет 1949 жылы авсриялық педагог 
Герман Гмайнермен құрылған, қазір дүние жүзінің 120 мемлекетінде жұмыс 
істейді. Біздің елде жылы құрылды. Қазіргі кезде елдің Алматы, Астана, 
Теміртау қалаларында жұмыс істеп келеді. 
Қазіргі кезде ата ана қамқорлығынан айырылған балалар үйлерінде 
көрсетілетін тәрбие түрлері: 
1. Әлеуметтік-тұрмыстық 
тәрбие - өзіміздің салт-дәстүрлерімізге 
тәрбиелеу; 
2. Әлеуметтік-педагогикалық тәрбие - олардың бойында шыншылдық, 
жанашырлық, адамгершілік пен мейірімділік, ұйымдастырушылық 
қасиеттерге тәрбиелейді.
3. Әлеуметтік-психологиялық тәрбие - ұлттық тәлім-тәрбие берудің 
нәтижесінде өз ұлтына тән ұлттық қадір-қасиеттерді, ұлттық сана 
сезімді, мінез-құлықты, түйсік-түсінікті, көңіл-күйді, ұлттық сезімді, 
эмоциялық шымырқануды, ұлттық мақтанышты, ұлттық талғамды, 
ұлттық материалдық және рухани құндылықтарды, ұлттық мүдделерді, 
мақсат-мұраттарды, ұлттық өзіндік шаруашылық жүргізу машықтарын, 
іскерлік пен тәжірибені, өнерді меңгерту болып табылады;
4. Әлеуметтік-құқықтық тәрбиелер - білім алу барысында өздерінің 
құқықтары мен міндеттеріне үйрету; 
5. Әлеуметтік-экономикалық тәрбиелер - әр бала өздерінің қаражаттарын 
тиімді жұмсауға үйрету, демек қаржылық сауаттылыққа үйрету. 
Отбасы тәрбиесінің теориялық мәселелерін сөз еткенде, Бауыржан 
Момышұлының “Ұшқан ұя” повесін мысалға алуға болады. Бала 
Бауыржанның психологиясын, отбасындағы тәрбие алу рәсімдерін осы 
кітапты талдау барысында көреміз. Баланы өмірге бейімдеуде жетімдер 
үйінің, тәрбиешілердің да орны бөлек. Олай дейтін себебіміз, бала бір жақта 
тәрбие алу мүмкін емес. Үйде ата-ана баулыса, мектепте мұғалімдер тәрбие 
береді. Тәлім-тәрбиедегі жарасымдылық бірлесіп жұмыс істеген жағдайда 
ғана үйлесімділік табады. Өйіткені баланың өмір сүруге құштарлығының 
оянуы өзін қоршаған ортасына: тәрбиешісіне, ата-анаға, бірге жүрген құрбы-
достарына, олардың күнделікті іс-әрекеттеріне байланысты. Отбасы- өмірге 
адам әкелу, оның қажеттілігін өтеу, өмірге жан-жақты даярлау, яғни 

11 
әлеуметтендіру, сол сияқты тәрбиенің барлық түріне бағыт берумен 
айналысатын әлеуметтік институт. Отбасы “дербес мектеп, әлеуметтік 
институт” деп қарастыратын болсақ, әке-шеше-сол орданың ұстаздары, ал ата-
әже-профессорлар іспеттес. Сол сияқты Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас 
Ассамблеясы 1959 жылдың 20 қарашасында 1386 (XIY) қарарымен 
қабылданған “Бала құқықтары Декларациясында”, 1989 жылдың 20 
қарашасында қабылданып, 1990 жылдың 2 қыркүйегінде күшіне енген “Бала 
құқықтары туралы Конвенцияда” бала өмірі мен денсаулығы, білім алуы мен 
тәрбиесі жан-жақты қаралған. Отбасында ата-ана арқылы берілетін тәрбиенің 
басты мақсаты - баланың жасын, жеке ерекшелігін, психикалық процестерін 
ескере отырып, өз тегін жалғастыратын лайықты ұрпақ тәрбиелеу. Сол сияқты 
отбасы үлгісінде тәрбиеленетін балаларымызды да осылай тәрбиелеу. Осы 
аталған міндеттерді қазақ отбасында қалай жүзеге асырудың жүйесін жасауда 
бірізділік болмағанымен, ғалымдарымыз өздерінің зерттеу нысанасы 
тұрғысында қарастырып келеді. Әрине, қазақ отбасындағы өзіндік ұлттық 
тәрбиесінің ерекшелігі, ұстанатын қағидалары, сүйенетін тағылымдары бар. 
Т.Рысқұлов кездерінде отбасы үлгісінде тәрбиелену теория жүзінде пайда 
болғанымен іске аспады. Кейіннен заңдары да қабылданып бірте-бірте отбасы 
үлгісіндегі үйлер пайда болып, тастанды, жетім балаларға арналған арнайы 
үйлер де салынып, іске аса батады. Бұл мәселеге өзіміздің Тұрар Рысқұловтың 
тигізген үлесі өте зор. Тіпті осы балаларға арналған кереметтей заңдарымыз 
да бар. Ол «Отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасөспiрiмдер үйлерi 
туралы» 2000 жыл 13 желтоқсандағы № 113-ІІ Қазақстан Республикасының 
Заңы. Бұл Заңның негiзгi принциптерi мен мiндеттерi осы Заң адамгершiлiк, 
әдiлеттiлiк, адамның еркiн дамуы, тәрбиеленушiлердiң құқықтары мен заңды 
мүдделерiн басымдылықпен қорғау, балалар ауылы және Жасөспiрiмдер 
үйлерi отбасы мүшелерiнiң өзара көмек және қолдау көрсету принциптерiне 
негiзделедi. Ата-ана қамқорлығынан айырылған әрбір бала - отбасында 
тәрбиеленуге тиісті. Себебі: олар міндетті түрде ата-аналарының өмірін 
қайталап немесе қайталайтын болса болашақта олардың саны екі есе көп 
болмақ. 
Айталық, бүгінде жетім балалар паналайтын мекемелерде 16 мыңнан астам 
бала тәрбие көреді. Оның 3 мыңнан астамы тұлдыр жетімдер, 1922 баланы 
бағудан жақындары бас тартқан, 1019-ы тастанды сәбилер. Сол сияқты, 
панасыз қалған – 6 мың бала, 1146 түрмеде мерзімін өткеріп жатқандардың, 3 
мың іздеуде жүрген қашқындардың, 1 мың медициналық мекемелерде емделіп 
жатқандардың баласына осы мекеменің дәм-тұзы бұйырып отыр. Олардың 
әрқайсысын бағып-қағып, тәрбиелеуге мемлекет жылына АҚШ ақшасымен 
есептегенде 3600 доллар шығындайтын көрінеді. Баласының бар жүгін 
мемлекетке арқалатып қойып, ардан да, адамдықтан да безіп жүрген 
азғындардың әрекетіне не шара? 
Дегенмен, Алла әлемнің тепе-теңдігін сақтаған ғой, “жетім көрсең, жебей 
жүр” дейтін қағиданы ұстанған қайырымды жандардың жүрегі қашан да 
қараусыз қалған сәбилерге елжіреп тұратын болса керек. 2004 жылы құрылған 
“Бала үміті” атты қоғамдық қайырымдылық қоры қазір Қазақстан 

12 
Республикасы Конституциясының негізінде жұмыс істеуде.Қазіргі уақытта 
Қазақстанда жоқ жетім балалардың бірыңғай базасы қалыптастырылды. Ол 
іске асыру үшін қажет әр бала туралы ақпаратты тұрақты есепке алу, өзгерту 
және жаңарту, тұрғын үй кезегіне қою және мемлекеттен қамтамасыз етудің 
орындалуын бақылау басқа да әлеуметтік төлемдер.Қазақстанда үш нысан бар 
ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған шаралар: патронат, 
қорғаншылық және қамқоршылық, бала асырап алу .Жетім балалармен 
әлеуметтік жұмысты ұйымдастыру бойынша мониторинг жүргізілді және 
Қарағанды облысындағы ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар 
баланы отбасына орналастырудың ең көп таралған түрі екенін көрсетеді. 
қорғаншылық немесе қамқоршылық болып табылады – бұл ата-анасының 
қамқорлығынсыз қалған балалардың жартысынан астамы отбасына 
орналастырылған. Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 
балалардың мәселелерін шешу үшін қазақстандық депутаттар «Қазақстан 
Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Балалар ауылдары мен 
жасөспірімдер үйлері туралы», «Қазақстан Республикасындағы баланың 
құқықтары туралы», «Балалар ауылдары мен жасөспірімдер үйлері туралы» 
Заңдарына құқықтық нормаларды бекітті. «Неке және отбасы», «Мемлекеттік 
әлеуметтік тапсырыс туралы», «Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, 
медициналық және білім беру қолдауы туралы» және басқа да нормативтік 
құқықтық актілер. Мәселені шешудің негізгі жолдары – ата-анасының 
қамқорлығынсыз қалған балалардың отбасылық жағдайын оңтайландыру. , 
сондай-ақ ұлттық-мәдени компонент пен дәстүрлердің ерекшеліктерін ескере 
отырып, қамқорлық пен қолдаудың өңірлік үлгілерін әзірлеу. Жетім 
балаларды отбасына орналастыру мәселесіне халықты тарту (балалардың 
отбасылық формалары туралы, балаларды отбасында тәрбиелеу мүмкіндігі 
туралы халықты ақпараттандыру, жетім балалар мен қалған балаларды 
отбасына орналастыру мәселесінде азаматтардың құқықтық сауаттылығын 
арттыру ата-анасының қамқорлығынсыз). Жетімдіктің алдын алу жүйесінде 
әлеуметтік жұмысты ұйымдастыру білікті кадрлар мәселесін алға қойып отыр. 
Күрделі контингентпен жұмыс істеу үшін кәсіби және өмірлік тәжірибе, 
сонымен қатар толеранттылық, жаңа тәжірибеге ашықтық, кәсіби және жеке 
өсуге дайындық қажет. 
Бүгінде қор балалар мекемелерінің тапсырысы, Білім және ғылым 
министрлігі балалар құқығын қорғау жөніндегі комитетінің ұсынысы 
бойынша ізгілікті жобаларды жүзеге асыруда. Ол сонымен бірге Қазақстан 
Республикасындағы БҰҰ-ның ЮНИСЕФ балалар қорымен, “Шығармашыл, 
бастамашыл әйелдер лигасы” қоғамдық бірлестігімен, «Қазақстандағы 
дағдарыс орталықтары» одағымен, “Адам құқығы және заңдылықтарды сақтау 
жөніндегі Қазақстандағы халықаралық бюромен” және басқа да үкіметтік емес 
ұйымдармен тығыз араласып, мына дүрбелеңі мол өмірдегі кедергілерді аттап, 
бала жүрегінің қуанышы, сәби күлкісі үшін уақыт ұттыратын сәттері жетерлік. 
Сондай-ақ, мемлекетімізде Сара Назарбаеваның бастамасымен жетім 
балаларды қамқорға алатын «Бөбек» қоры 1994 жылдан бастап жұмыс 
атқарып келеді. 

13 
«Үміт» балалар үйлеріне жас аналар бас тартқан балаларды 
қабылдайды. Ол келісімшарт бойынша 7 жылға жасалады, егер анасы мүлдем 
бас тартқан болса, отбасы үлгісіндегі балалар үйіне жіберіледі. 
Жүзеге асырылған жобалар 2004 жылы 2298430 теңгені құраса, 2005 жылы 
4067367 теңге, ал биылғы тоғыз айда 5238370 теңге болды. Қаржы 
айтарлықтай көп болмаса да, атқарылған жұмыс ауқымын, адамға деген 
қамқорлықты ештеңемен өлшеуге болмас. 
Бұл жетім балалар мәселесі біздің еліміздегі, расында, шешілмей келе 
жатқан, жүректі ауыртатын ең үлкен мәселе. Оның шешілмей жүрген себебі, 
жетімдер тағдырына немқұрайлы қарайтын Үкімет бұл мәселені мықтап қолға 
алған емес. Мысалы, Мәжіліс депутаты Тито Сыздықов былай деп айтады: 
«Біз қаншама рет мәселе көтеріп, депутаттық сауал жолдадық, Үкімет оны 
құлағына да ілген жоқ. Бір айта кетерлік жайт, бізде жетімдер мәселесі 
олардың шетелдіктерге берілуі тұрғысынан ғана туындап отырған жоқ. Мен, 
мысалы, еліміздегі жалпы жетім балалар мәселесін көтеріп, бірнеше рет 
депутаттық сауал жолдадым. Себебі бізде мемлекет тарапынан жетім 
балаларға толыққанды көмек көрсетіліп жатқан жоқ. Сөзімізді таратып айтар 
болсақ, қазіргі заңымыз бойынша мектепті бітіргеннен кейін жетім балалар 
далада қалып жатыр. Қазақстандағы әлеуметтік жетімдер бірнеше себептерге 
байланысты, бірінші кезекте бұл отбасы институтының дағдарысы болып 
табылады, 
ол 
кедейліктен, 
отбасылардың 
айтарлықтай 
санынан, 
маскүнемдіктің таралуынан және осыған байланысты тұрмыстық зорлық-
зомбылықтан туындайды. Қазақстанда жетімдіктің алдын алудағы басты 
мақсат – қоғамға дені сау, еңбекке қабілетті, білімді, сауатты ұрпақ беретін 
әлеуметтік және салауатты отбасының мәртебесін қолдау мен арттырудың 
басымдығы. Алдын алу жүйесіндегі жұмыстың тағы бір бағыты. әлеуметтік 
жетімдік – әдетте ауыр күйзеліске ұшыраған аз қамтылған отбасыларды 
қолдау және оңалту. Бұл жағдайдың себебі – жаңа туған нәрестеден бас тарту 
қаупі бар отбасылар мен аналарды ерте анықтау механизмдерінің жоқтығы. 
Әрине, 
бастапқы 
және 
қайталама 
сауықтыру 
технологияларында 
отбасылармен жұмыс істеу тиімдірек. Ауыр дисфункционалды отбасыларға 
операция жасау үшін отбасыларға қазіргі қиындықтарды жеңуге және баланың 
қалыпты әлеуметтік және биологиялық өмір сүру жағдайларын қамтамасыз 
етуге 
көмектесетін 
психологтарды, 
әлеуметтік 
қызметкерлерді, 
наркологиялық қызметкерлерді, дәрігерлерді және әлеуметтік қызметкерлерді 
қамтитын мультисервистік қолдау құрылуы керек. . Отбасына уақтылы қолдау 
көрсету, дағдарыстың дамуын болдырмауға және баланы алмастыратын 
қамқорлыққа алуға көмектеседі.ҚР БҒМ Балалардың құқықтарын қорғау 
комитетінің мәліметтері бойынша жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз 
қалған балаларға арналған мектепте оқитын балалардың жалпы саны. 
2021жылға барлық балалар – 8181, мәртебенің екі түрін ажыратады: жетім 
балалар – 1506 және РҚБҚ (ата-анасының қамқорлығынсыз қалған) – 6675, жас 
бойынша: 0-3 жас – 726 4-6 жас – 755, 7-10 жас – 1601 11-13 жас – 1966 ж., 14-
18 – 3133, жынысы бойынша: ұлдар – 4655, қыздар – 5326 . Мемлекет 
мекемелердегі 
балалардың 
өмірін 
жақсартуға, 
жетім 
балаларды 

14 
орналастырудың жаңа нысандары туралы заңнамаларды әзірлеуге 
бағытталған көптеген шараларды жүзеге асырса да, елімізде жетім балалардың 
саны жыл сайын артып келеді. Дегенмен, әлеуметтік жетімдік мәселесін шешу 
бүкіл қоғамның және әрбір жеке адамның белсенділігіне байланысты. 

жүктеу/скачать 491.2 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: