Қазіргі таңда тілдің сан алуан ұғым-түсініктерге ие болып, айналасына өзара мəндес
416
тілдік тұлға қалыптастыруға, өзге əлемнің концептуалды бейнесін танып білуге, бағамдауға,
студент санасында əлем бейнесін қалыптастыруға ықпал етеді. Мəселен, оқулықтарда беріл-
ген ұлттық мазмұнға құрылған мəтіндерден
«отан», «атамекен», «туған жер», «отбасы»,
«шаңырақ», «бесік», «дастарқан» т.б. сөздерді кездестіреміз. Мұндай
концептілердің аста-
рында ұлттық мазмұнға ие үлкен ұғымдар жатыр. Ал ол тілдік бірліктердің қайсысы болсын
(сөз, сөз тіркесі, фразеологиялық бірліктер, сөйлем) мəтін арқылы семантикалық өріс түрін-
де көрініс табады. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды. Сол себепті
концепт бір
сөздің беретін ұғымы мен түсінігі емес, күрделі семантикалық бірлік болып табылады. Яғни
осы концептілердің беретін ұғымы арқылы қазақ халықының өзіне тəн ұлттық ділін, рухын,
жан дүниесін, қазақ халқының ұлттық бейнесін түсіндіруге болады.
Мысалы, соңғы шыққан оқулықтарда «Əлеуметтік-тұрмыстық» аяда «Отбасы» тақы-
рыбынан тарайтын бірнеше тақырыпшалар қамтылған. Əрине, бұл тақырыптар тұлғаның
өз отбасы мүшелеріне мейрімді, ізетті бола білуін көздей отырып, соның негізінде отбасы
мəселесін, ел мəселесін, жеке бас мəселесінен жоғары қоя білуге тəрбиелеуге бағытталған.
Жас ұрпақтың тəрбиесі отбасынан басталатыны да көпке аян. Мұндай тақырыптарда отбасы
мүшелеріне қазақ тіліндегі қайырылу түрлері ( ата, əже, аға, сіңілі, қарындас, бауыр, туыс,
апа, жезде, аға, жеңге т.б.) де айтылмай қалмайды. Сонымен
бірге жақын туыс адамдардың
бір отбасы мүшелері болғандықтан, дастарқан басында жиі кездесетіні де белгілі. Сондай-ақ
олардың өзара бір-біріне деген құрметі, отбасылық мəселелері дастарқан басында реттелетіні
де жасырын емес. Яғни, дастарқан басы – ұрпақ тəрбиесінің бастауы, отбасы мүшелерін
берекеге шақыратын орын. Сондықтан осы тақырып аясында кездесетін сөздерден қазақ
халқының дүниетанымын бейнелейтін «
дастарқан»
концептісін қарастырудың маңызы зор
деп санаймыз. Себебі қазақ халқының дастарқан жаюы немесе дастарқан басында отыруы
- өзге ұлттардың мəдениетінде кездесе бермейтін өзіндік өзгешелігі бар, ұлттық мəдени си-
паты бар мəселе. Сондықтан өзге тілді үйренушіге «
дастарқан» сөзінің «ас қоюға арналған
ақ мата, төсеніш» деген мағынасындағы жеке ұғым емес, оның астарында, тасасында қазақ
халқына тəн ұлттық мəдениеттің көрінісі жататынын аңғарту, осы төңіректе танымдық білім
беру өте маңызды деп білеміз. Бірақ ұсынылған сөз де, ұғым да, олардың мағынасын ашуға
жасалатын интерпретация да оқыту деңгейіне қарай жүретінін есте ұстауымыз қажет. Біз
«дастархан» концептілік құрылымының семантикалық өрісін
тереңдетілген деңгейде тара-
тып айтуды ұсынып отырғанымызды ескерте кетуді жөн санаймыз.
Қазақ халқының «дастарқан» концептісін вербалдайтын «
дастарқан жаю, ас тарту, ас
қою, ас ұсыну, ас алу, ас қайыру, асқа бата беру,
дастарқанның басында дұшпан да дос,
дастарханда наны жоқтың, тамағының сəні жоқ, асы бар аяқтан аттама» дейтін сөздер
мен сөз тіркестері жəне
бұлардан да басқа көптеген лексикалық бірліктер, фразеологизмдер,
мақал-мəтелдер жəне тыйым сөздер бар.
Концептілік жүйе қалыптастыруда санадағы ішкі құрылымдар белгілі бір когнитивтік
модельге салынып жинақталады. Қазақ халқы қуанышты да, қайғыны да киелі дастарқан
басында бөліскен.
Осымен байланысты дастарқан концептісі
киелі, келісім, салт-дəстүр
микроконцептілік модельдермен өрнектеледі.
Достарыңызбен бөлісу: