ҚАЗАҚ ТІЛІН КОММУНИКАТИВТІК ТҰРҒЫДАН МЕҢГЕРУДЕ

420
Р. Ладо, Г. Пальмер механикалық əрекеттердің игерілген əрекеттерге ұласуын айтса, 
Л.И.Апатова, Б.П.Следников жəне т.б. кішігірім тілдік белгілерден (сөз, сөз тіркестері, фра-
залар) ауқымды (мағыналы бөліктер, мəтіндер) жəне элементарлы операциялардан күрделі 
ойлау əрекетіне ауысуына жүйелілікті əкеп тірейді [3, 20]. 
Тілді оқытып – үйретудің ең басты шарты – жаттығулардың жүйелілігі. «Жаттығулар 
жүйесі» деген ұғым 30 жылдары кеңес дəуірі əдістемесінде Н.И. Гез, А.А. Мироцобов си-
яқты ғалымдардан бастау алады. 
Жаттығу жұмыстарының атқаратын қызметі туралы ғалымдар арасында түрлі көзқарастар 
қалыптасқан. Жаттығулардың кең тараған рецептивті, репродуктивті, продуктивті бөлінуі Р. 
Баервальдтан бастау алады, тура əдістің (прямой метод) өкілі Г.Е. Пальмер осыны құптайды [4, 
20]. Оқу түрлері (чтение) классификациясында Д.М. Шпрингфельд, М.С.Ильин аналитикалық 
жəне синтетикалық [5,29-35], И.Д. Салистра тілдік (дайындық), сөйлеу [6, 144].
Тура əдістің өнімдері тілдік материалды оқыту қиындық тудырғандықтан, тілді оқытуда 
оның грамматикалық құрылысын меңгертуді бірінші орынға қойды. Олар тілді меңгертудің 
кезеңдерін қарастырмай, ана тіліне еліктеу арқылы жаттығулар жасауды баса назарға алды. 
20-30 жылдары орыс тілін шетел студенттеріне оқытуда оқытушылар тура жəне аударма əді-
стерін қолдануы, тек шетел тілін оқыту əдістемесіне емес, орыс тілін шетел тілі ретінде оқы-
ту əдістемесіне де қатысы барын көрсетеді. 
Жаттығулар жүйесінің ерекшеліктерін анықтайтын оның құрастырылуы мен жаттығулар 
түрлерінің ұйымдастырылуы екені белгілі. Əдістемелік оқулықтарда жаттығу түрлерін екіге 
бөліп, дайындық жəне сөйлеу жаттығулары (коммуникативтік жаттығулар) деп қарастырып 
жүр. 
Н.И. Гез оқу-əдістемелік кешендер мен оқу құралдарында сонымен қатар аспиранттар-
мен бірлесіп жүргізген зерттеулеріне баға бере отырып, топтастыруға болатындығын көр-
сетеді. Жаттығуларды түрліше ұйымдастыру барысында Н.И. Гез дайындық жаттығуларын 
екі топқа бөледі: 1) Перцептивті – мағыналық жағы бар психологиялық қиындықтарды жоя-
тын жаттығулар; 2) Құрылымдық –композициялық жағы ескерілген лингвистикалық қиын-
дықтарды жоятын жаттығулар.
Дайындық жаттығулары сөйлеу (речевая деятельность) болмаса да, жалпы жүйенің не-
гізгі түйіні (звено), оны жүзеге асырудың амалы жəне негізін жасаушы болып табылады. Бұл 
турасында Э.П. Шубин: «Дайындық жаттығуларының көмегімен тіл құбылыстарының фор-
масы мен мағынасы, сонымен қатар лексикалық бірлік жəне сөйлесім əрекетінің компоненті 
ретінде бір-біріне əсері меңгеріледі» - деп айтқан [7,14].
Дайындық жаттығуларының жүйесіне төмендегідей талаптар қоюға болады: 
1) 
Қарапайым операцияларды күрделі ойлау əрекетімен үйлестіру, 
оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту жəне сол кезеңдегі мнемикалық іс-əре-
кетін логика ойлаумен үйлестіру;
2) 
Қабылдаудың тірегі мен бағыты есебімен айтылымның дайындық процесін қатаң 
меңгерту, «бағдарламаланған» қиындықтарды жою жəне т.б.
3) 
Төлдік (бірлестіктерді) ұғымдарды біртіндеп арттыру;
4) 
Бір немесе бірнеше ұқсас қиындықтарға оқушы (студент) назарын бағыттау;
5) 
Жаттығуларда белгілі жəне белгісіз материалдарды үйлестіру;
6) 
Тұлғаға назарын бағыттау.
Сөйлеу / Коммуникативтік жаттығулар түрлі тілдік хабарларды ешбір тірексіз, жағдай-
мен алдын –ала таныстырусыз, үлгісіз қабылдап, тілдік қарым-қатынасқа түсуге жағдай жа-
сайды. 
Жаттығулар орындау барысында жұмыс кешенді түрде жүргізіледі. Жаттығуды орын-
дауда тілдік қатынасқа байланысты іске асатын əрекеттер (оқылым, жазылым, тыңдалым, 
айтылым, тілдесім) кешенді түрде жүргізіледі, яғни жүзеге асырылады.

421
Н. Оралбаева, К. Жақсылықова: «Тілдік жаттығулардың міндеті тілдің грамматикалық 
материалын оқушыға меңгерту, ал сөйлеу жаттығулары қарым-қатынас жасауға бағыттала-
ды»,- деген [8, 110,111]. 
Сөйлеу жаттығуларының мынадай қасиеттері бар: 
1) Меңгерілетін тілдік əрекеттерден меңгерілмейтін əрекеттерге біртіндеп көшу;
2) Қабылдаудан туған қиындықтарды кешенді шешу;
3) Мазмұнына немесе бір мезетте тілдік формасы мен мазмұнына назар аудару;
4) Стилі мен жанры жағынан түрлі мəтіндерді қолдану;
5) Тілдік қарым-қатынасты дағдылы қабылдау. 
Ойлау қабілетінің бағытталуы белгісі кейбір түсіндірулерді қажет етеді, себебі дайындық 
жəне сөйлеу жаттығулардың жүйесіне енгізілген. 
Ал ғалым Ф. Оразбаева жазылым əрекеті ұғымын түсіндіруде оның əдістемелік ерек-
шелігіне тоқтала кете, былайша түйіндеген: «жазылымның əдістемелік ерекшелігі – графика 
мен орфографияны, жазу мен жазбаша сөйлемді жетік білудің, үйренудің амалдары мен 
жолдарын іздестіре отырып жазғызу, оқыту. жазылым процесін тез əрі сауатты үйренудің 
ұтымды тəсілдерін пайдалану» [9. 112].
Сонымен бірге қазақ тілін сауатты үйрету үшін, тіл үйренушілерге берілетін жазба жұ-
мыстарын дұрыс жоспарлау маңыздылығын ерекше мəн береді. ондай жазба жұмыстарына 
мыналарды жатқызған:
1) жазбаша жаттығулар; 
2) қысқа мəтіндер;
3) жүйелі жазба жұмыстары;
4) жазбаша бақылау жұмыстары;
5) диктанттың түрлері;
6) жазбаша ойындар;
7) іс қағаздарының үлгілері.
Тілді оқытуда жатығулар табиғатын зерттеген ғалымдардың пікірін саралай, талдай келе
тілді үйретуде жаттығулар атқаратын қызметі ерекше екендігі айқын көрінеді. Яғни тіл 
үйренуде, оның ішінде жаттығулар орындауда дидактикалық принциптер үнемі ескеріледі. 
Профессор Н. Оралбаева айтқандай, жаттығулар жеңілден басталып, бірте-бірте күрделенуі 
тиіс. Жеке тұлғаның мемлекеттік тілде терең сапалы білім алуына мол мүмкіндік береді.
Күнделікті тілдік қарым-қатынаста есту қабілеті сөйлеу арқылы хабарлама мазмұны-
на бағытталған, сонымен қатар тұлғасы мен мазмұны толық бірлікте, ол мазмұнға немесе 
тұлғаға бағытталуы мүмкіндігі тілді үйретудің шарты болуы ықтимал. Зерттеулердің нəти-
жесі тілдік тұлғаға назар аударуда (мысалы, сөздердің синонимдік тұлғасын іздестіруде не-
месе тақырыптық топтамаларды жүргізуде жəне т.б.) бір мезетте мазмұнын түсіну қиындық 
туғызады. 
Жоғарыда айтылғандай түрлі материалдарға құрылған дайындық жаттығуларын орында-
уда баланың мнемикалық қабілеті (мнемическая деятельность) ойлау қабілетімен үйлеседі. 
Бұл тұрғыда дайындық жаттығуларының қандайда бір түріне жүгінуге болады. Мысалы: 
«Сөздер тізбегін тыңдаңыз, есіңізде сақтаңыз жəне күрделі сөздер жасаңыз». Бұл жаттығуды 
орындауда мəлімет бойынша түсінік болуы қажет. 
Психологтар тыңдалғанды немесе оқылғанды дұрыс топтай білу қабілеті оқушының 
ішкі ойлау қатынасын түсіну деп көрсетеді. Қазақ тілін (шетел тілін) өз ана тілі дейгейінде 
білуі қарым-қатынас жасауда тілдік форманы бағытты түрде қолданады, субъективтен объ-
ективті мəліметті, арнайы емес тілден арнайы тілді ажыратуға мүмкіндік туғызады деген сөз. 
Бұны «коммуникативті компетенция» деген жөн. Ал, тілді үйретудің нəтижелі болуы – жат-
тығулардың дұрыс тиімді таңдалуында ғана емес, оның ұйымдастыру, жүргізу жұмысының 
дұрыс жүзеге асуында.

422
Тіл үйренушінің негізгі объектіге назар аударуы сөйлеу жаттығуларының тілдік жаттығу-
лардан айырмашылығы. Себебі, сөйлеу жаттығулары үшін оның мазмұны маңызды болса, 
тілдік жаттығулар үшін ол тілдік формадан көрсетеді В.С. Цетлин.
Тілдік жаттығулар жəне сөйлеу жаттығулары деп қарастыру жаттығулар жүйесін жасауға 
жол ашты, себебі тілдік құрал арқылы жаттығуды құрастыру, қатысымдық ерекшелікті еске-
ре отырып жасалынды. 
Тілдік материалды меңгеруде білімді бекіту жəне сөйлеудегі жаңа тілдік форма деп,- қол-
дану дағдысын қалыптастыру негізінде жаттығулар жүйесі құрылады. 
Шет тілі оқулықтарындағы жаттығулар жүйесінің ұйымдастырылуы жөнінде біркелкі 
зерттеулер жүргізген С.Утес жаттығуларды ұйымдастыру мен оны жүргізуде оқушыға жеке 
келу (индивидуальный подход) принципін ескере отырып, төмендегідей талаптар қояды: 
1. Оқулықтарда берілген жаттығуларға толықтырулар енгізіп жəне тапсырмаларының 
қайталануын, бір-бірімен тығыз байланыста болуын қадағалау. 
2. Жаттығулар оқушылардың сабақ үлгеріміне қарай барлығы дерлік қатыса алатындай 
құрылуы қажет жəне тексеру қарқыны бірізді болуы жаттығуларға қойылатын негізгі талап-
тың бірі.
3. Жаттығулардың мазмұндық əлеуеті (потенциал), яғни жаттығулардың мазмұн аспектісі 
ауқымды болуын қадағалау. Мысалы: Берілген белгілі бір тақырыпқа оқушының өз таңдауы-
на сəйкес міндетті факультатив тақырыпшалар берген жөн. 
4. Жаттығулардың қызметтік əлеуеті, яғни оқушының коммуникативті – сөйлеу əрекеті-
не қарамай (мысалы, аудитивті – вербальді немесе визуальді – вербальді стимум) барлығы 
дерлік қатынасуын қамтамасыз ететін, сөйлеу əрекетінің негізгі түрлері арқылы білік пен 
дағдыны қалыптастыру.
5. Жаттығуларды орындауда оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы: «Қатысымдық 
оқытуда барлық жаттығулар түріне қарай сөйлеу, яғни қарым-қатынастағы жаттығулар бо-
луы керек», - дейді Е.И. Пассов [10,69]. (Мысалы, диалогтік бірлік жəне микродиалогтар; си-
туативті –тақырыптық диалогтар; ауызша аудару жəне еркін түсінігін айту; жарыс элементі 
түріндегі жаттығулар)
Дұрыс серіктес жəне топтар құру жаттығуларды орындауда жеке келу əрекетін жүзеге 
асырады, сонымен қатар оқушылар бір-бірін қадағалап, оқу əрекетінде ынталандыруға жəне 
оны басқаруға, бір-біріне көмек беруге септігін тигізеді.
6. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыруда жаттығулардың əлеуетті мүмкіндігі.
Жаттығуларды орындау үшін түсіндірулер мен жауаптың жұмыс мазмұнымен қайта бай-
ланыс мүмкіндігі (мысалы, жауап кілтімен берілуі) бары анық, нақты құрылған жаттығулар. 
Бұндай жұмыс түрлері қатысушылардың өзі-өзін бақылауын, жіберілген қателерді түзетуге, 
берген жауаптарын əдебиеттер арқылы жетілдіруге жағдай туғызады [11,29-31]. 
Қазақ тілін коммуникативтік тұрғыдан меңгеруде жаттығуларды дидактикалық-əдісте-
мелік жағынан ұйымдастыру тіл үйренушілердің белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. 

жүктеу/скачать 2.56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: