14
Н.Оралбайдың монографиялық зерттеулердегі пайымдаулары оқулықта жалпы қорытын-
дылап,теориялық тұжырым сипатында көрініс береді.
Оқулық «сөзжасам теориясынан» (7-12 беттер) бастау алады. Ғалым сөзжасамды қа-
зақ тіл білімінің жеке саласы ретінде таныта отырып, оның зерттеу нысаның нақтылайды,
«сөзжасамның жалпы теориялық негізгі мəселелерінен жеткілікті дəрежеде
мағлұмат бе-
реді» деген жөн.
1. Туынды сөз жасауға қатысатын
сөзжасамдық бірліктер жан –
жақты сипатталған (28-33 беттер).
2.
Жаңа сөз жасалуының тілдің сөзжасам жүйесінде қалыптасқан
сөзжасамдық тəсіл-
дер нақтыланған (33-39 беттер).
3. Сонымен қатар
сөзжасамдық мағына кеңінен ашылған (39-43 беттер).
Ғалым «туынды сөздің жасалуына байланысты пайда болған мағына сөзжасамдық мағы-
на де» дейді. Сондай-ақ «сөз тудырушы негіз бен сөз тудырушы
жұрнақтың мағыналары-
ның негізінде туған жаңа мағынаны» сөзжасамдық мағына деген анықтама берілсе, мұны да
ескерген жөн.
4. Бір сөз табынан белгілі бір жұрнақ арқылы жасалған ұқсас мағыналы туынды сөздер
сөзжасамдық тип ретінде сипатталады (сын-сынақ) (43-44 беттер).
5. Туынды
сөздің нақты жасалу жолы сөзжасамдық үлгі ретінде түсіндіріледі (44-45
беттер).
Оқулықта 2-модуль «Туынды сөздерге» арналған. Мұңда туынды түбір
(үгітші), күрделі сөздер
(əнұран), біріккен сөздер мен кіріккен сөздер
(адамзат, қолға-
нат), қысқарған сөздер (ҚР) мəн берілген.
3-модуль «Сөзжасамдық ұя» тіл құбылысына арналған. Бір сөзжасамдық ұяда түбір-
лес сөздердің алуан түрі болады. Мысалы,
жел деген түп негіз сөз арқылы жасалған ұяның
құрамы 105 туынды сөзден құралған. Бұл мəселе теориялық тұрғыдан жақсы дəлелденген.
Ұядағы түбірлес туынды сөздер бір-біріне тікелей туындайды. Бұл сөзжасамдық саты ретін-
де сипатталады жəне əр ұяда саты саны түрлінше болады
(шыр-шырай-шырақ шырын).
Кітапта есім сөздер сөзжасам (4-модуль) мен етістіктің сөзжасамы (5-модуль) жан-
жақты əрі ғылыми сипатталған.
Жалпы айтқанда, Н.Оралбайдың «Қазақ тілінің сөзжасам» атты филология факуль-
теті студенттеріне арналған оқулығы оқу бағдарламасы мен əдістемесіне, дидактикалық мақ-
сат, міндетке сай, білімнің жаңа үлгілері (парадигмалары) негізінде жазылған. Бұл оқулық
сөзжасам статусы жөніндегі пікірталасқа нүкте қойды десе де болады. Əрине, ғылымның
аты-ғылым, бір орында тұрмайды.
Біздің ойымызша, қазақ тілінің сөзжасамын жеке сала
ретінде зерттеу арқылы тіл теориясына өз үлесін қосқан ғалым –Нұржамал Оралбайқызы.
Ғалым теориялық тұжырымдарға күллі түркі тілдері, орыс, ағылшын сөзжасамы бойынша
жүргізген зерттеулерді саралау барысында қол жеткізген. Бұған сөзжасам жүйесінің ертеден
тіл білімінде əңгімеге арқау болуы да себеп болған. Сондай –ақ Қазақстанда бұл мəселе қа-
зақ тілі сөзжасамы бойынша ғана емес, қазақ жəне орыс тілі сөзжасамының салғастырыла
жүргізілген зерттелуі (Жаналина Л.Қ.) де өзі ықпалын тигізсе керек. Айта кететіннің артығы
болмас, «Основы номинативной деривации» (Минск, 1985) монографиясының авторы В.М.
Никитевичтің жаңа сөздерге, күрделі сөздерге байланысты зерттеулерін Алматыда жүргіз-
гені бізге белгілі.
Қазіргі заманның лингвистика саласында жаңа сипаттағы ғалымдар дайындау мəсе-
лесін алға тартып отырғаны белгілі. Бұл мəселені шешу ісіне
Нұржамал Оралбайқызы өз
үлесін қосуы тиіс. «Лингвистика», «Филология» мамандықтары бойынша магистрант-
тар мен докторанттарды қазақ тіл білімімен қатар тіл білімі теориясының ғылыми аппара-
тымен қаруландырмақ керек. Осы ретте, мысалы, əлемдік лингвистика
жетістіктерін жеке
тіл білімімен ұштастырудың əдіснамасы –жаңа білім парадигмаларын игеру. Н.Оралбайдың
15
магистранттарға немесе докторанттарға арналған қазақ тілі сөзжасамы бойынша келесі дай-
ындалар оқулықтарда қазақы сөзжасам теориялық тіл білімі жетістіктерімен ұштастырылса
əбден дұрыс болары хақ.
Сөзжасам бойынша жаңа оқулық жазуға пайдасы тиер зерттеулер дүниеге келді. Осы
ретте екі еңбекті атап өткен жөн: бірі -1989 жылы жарияланған А.Салқынбайдың «Тарихи
сөзжасам» атты еңбегі, екіншісі -2011 жылы жарық көрген Л.Қ. Жаналинаның орыс тілінде-
гі сөзжасамды жүйелік жəне қолданымдық тұрғыдан тұтастыра сипаттаған «Интегративное
словообразование» атты монографиясы.
Біздіңше, қазіргі сөзжасам теориясын қолданымдық ұстаным негізінде
социопсихо-
Достарыңызбен бөлісу: