18
ғана сөйлем мүшесі болады. ал сөз тіркесінің əрбір мүшесі жеке-жеке қызмет атқарады [2,
21].
Н.Оралбаеваның бұл талдап көрсетіп отырған факторлары – негізінен, күрделі сөздердің
грамматикалық құрылымындағы басты белгілері. Сонымен бірге еркін тіркес негізінде жа-
салған күрделі сөздердің өзінің атау ретіндегі
семантикалық құрылымын талдап, олардың
өзіндік ерекшелігі мен белгілерін анықтау қажет болады. Мұндай зерттеудегі басты бағыт
сөздің номинативтік сипатымен тікелей байланысты қарастырылуы керек.
Яғни жеке атау
ретінде сөздің туынды арнайы мағынасы болуын семантикалық бағытта зерделеу маңыз-
ды. Күрделі сөздердің, соның ішінде күрделі етістіктердің морфологиялық жəне сөзжасам-
дық табиғаты бүгінде де толық айқындалған дей алмаймыз. Қазіргі таңда күрделі сөздердің
көпшілігінің реестр ретінде сөздікке ене алмай жүргендігін айту қажет. Əсіресе,
соңғы
уақытта шыққан түсіндірме сөздіктердегі көптеген кірме (шетел) сөздердің жапа-тармағайа-
ударылып еніп кеткенін ескерсек, тіліміздегі күрделі сөздердің, əсіресе, күрделі етістіктердің
тілдік табиғатын Нұржамал
апай Оралбаева көрсеткен ізбен, ғылыми тұрғыдан зерделеп,
олардың мағыналық құрылымына, атау жасау ерекшелігіне көңіл бөліп, сөздікке енгізудің
өзектілігі бар демекпіз.
Н. Оралбай “Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” атты оқулығында кейінгі кездегі жалпы
тіл білімінде жазылған ғылыми-теориялық зерттеулерге сүйене отырып, сөздерді үш топқа:
атауыш сөздер, көмекші сөздер жəне одағайлар деп бөлудің дұрыстығын атап көрсете келіп,
атауыш сөздердің, көмекші сөздердің өзіне тəн белгілерін кең саралайды [3, 49-59]. Сөздерді
бұрынғы дəстүрлі бөліністегідей тоғыз сөз табына бөле отырып, модаль сөздердің жеке сөз
табы бола алмайтындығына мынадай уəж айтады: “Модаль сөздер аналитикалық формант-
тың құрамында модальдік көрсеткіш болғандықтан, олар қосымшалар сияқты грамматика-
лық көрсеткіштер қалпында қалады жəне олардың саны аз” [3, 63].
Қазақ тіл білімінде қосымшаларды іштей топтарға бөлу туралы да профессор Н. Орал-
байдың өзіндік ғылыми пайымдауы бар. Бұл мəселеде бірнеше көзқарас орныққан: 1) А.
Ысқақов қосымшаны – жалғаулар, жұрнақтар, қосалқы сөздер деп бөліп, жұрнақтарды іштей
сөз тудырушы жəне сөз түрлендірушіге жіктейді; 2) Н. Оралбайдың ғылыми тұжырымы бой-
ынша қосымша – грамматикалық мағыналы қосымшалар, сөзжасамдық қосымшалар болып
екіге бөлініп, ал грамматикалық мағына беретін қосымшалар – жалғаулар жəне граммати-
калық жұрнақтар болып жіктеледі; 3) Ы. Маманов, С. Исаев, Қ. Шаяхметовтердің пайымда-
уынша, қосымшалар сөз тудырушы жəне форма тудырушы деп бөлінеді де, форма тудырушы
қосымшалар жалғаулар
мен жұрнақтарға ажыратылып, өзіндік ерекшеліктері талданады.
Етіс тұлғасының қызметі мен мағынасы туралы да əртүрлі ғылыми пікір қалыптасқан.
Профессорлар А. Ысқақов, А.Қалыбаева, Н.Оралбай етіс тұлғасын сөз тудырукатегориясының
морфологиялық əдісіне жатады деп бағаласа [5], Ы. Маманов, С. Исаев етіс тұлғалары сөз-
жасам қосымшасы емес, «етістіктің лексика-грамматикалық категориясы» деп есептеген. Бұл
пікірлер бір-біріне қарама-қарсы емес, өйткені бұл ғылыми пікірлерде етіс тұлғаларының жаңа
мəн мен мағына туғызатыны жоққа шығарылмайды, тек мəселенің əртүрлі аспектіден бағала-
нуы екі түрлі ғылыми пікір қалыптастырған. Етістің ішкі семантикалық жəне грамматикалық
құрылымында мынадай ерекшеліктер бар: Біріншіден, етіс тұлғасы барлық етістіктерге түгел-
дей талғамай жалғана бермейді. Тек мағыналық жəне тұлғалық валенттілік сақталғанда ғана
жалғана алатын өнімді жұрнақ. Мəселен,
жүр+т, жүр+дір, отыр+ыт, отыр+дыр, отыр+ыл,
Достарыңызбен бөлісу: