Түркі академиясы халықаралық Ұйымы йүСҮП ҰЛЫҚ хас-хажиб баласағҰНИ
жүктеу/скачать 1.36 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарасөзбен жазылған алғысөз бойынша 1. Бұл жердегі
- Құтадғұ
| ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР
Қара сөзбен және өлеңмен жазылған, «Алғы сөз» орнына берілген кіріспе мәтіндерге байланысты, «Тараулардың мазмұны», «Жеті планета мен он екі шоқжұлдыз» деген тақырыптарға байланысты сілтемелер мен оларға берілетін түсініктемелер әр тақырып бойынша цифрлар арқылы белгіленді. «Құт әкелетін білімнің» негізгі мәтіні «Бисмиллаһир–р– рахмани–р–рахимнан» бастап (1 – 6407 бәйіттер), әрбір бес бәйіт сайын нөмірленіп берілді. Сілтемелер мен оларға байланысты берілетін түсініктемелер сол бәйіттердің ретті саны бойынша келтірілді. Қарасөзбен жазылған алғысөз бойынша 1. Бұл жердегі Елші сөзі «Мұхаммед пайғамбар» деген ұғымды білдіреді, ол әдеттегі Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың теңеуі болып табылатын арабтың расул деген сөзі арқылы емес, түрікше йалавач (елші) деген сөз арқылы берілген. 2. Сахаба – Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың достары және қорғаушылары, оның орнын басқан, халиф болып істеген: Әбубәкір, Омар, Оспан және Әлі (Әли) (толығырақ төменіректе айтылады). 3. Шын – Солтүстік Қытай. 4. Машын – Оңтүстік Қытай. Кейде мұны «Тавғач» деп те атайды. «Қытай» деп әдетте Орта Шығысты (Синді) айтады. «Төмен Шын» деп Қашқарияны да атайтын болған. 5. Бұғрахан – XII ғ. басында Қашқарияны билеп тұрған әмір (1102–1103 ж. шамасында қайтыс болған). Бұғрахан тілінде деген сөз кітаптың Қарахан әулеттері (ІХ–ХІІғ.) билеп тұрған Шығыс және Батыс Түркістан өлкелерін жайлаған түркі тайпаларының тілінде жазылғандығы жайында мәлімет береді. 6. Тұран – «түркі халықтарының елі» деген мағына береді. Түркістан деген атаудың ескі түрі. 7. Құтадғұ деген түркі сөзін, мағыналық та тұлғалық жағынан және тарихи фонетика тұрғысынан алып қарағанда, қазақша құтайтатын (яғни құтты қылатын, құт әкелетін) деп аударған дұрыс, бірақ құт сөзінің мағынасы қазір ескіріп, қолданылу аясы біраз тарылған, белгілі бір қалыптасып кеткен 527 ескі сөз тіркестерінің құрамында ғана кездеседі, әдеби тілде оның «бақ (бақыт)» деген синонимі кеңірек қолданылып жүр. Автор былай деп жазған: «Китаб аты урдум Қутадғу билиг, Қутадсу оқығлықа, тутсу әлиг». Сөзбе–сөз аудармасы: «Кітаптың атын қойдым Құтадғұ білік, Құт әкелсін оқығанға қолына ұстап». Түпнұсқадағы Құтадсу оқығлықа деген тіркес сөзбе-сөз аударғанда «Құт дарытсын (яғни құт әкелсін) оқығанға» (дәлірек айтқанда: «құт құтайтсын оқығанға») болып шығады. Ескі түркіше білік сөзі қазіргі қазақ тілінде арнаулы термин есебінде қолданылатын болғандықтан (мысалы: «білік теориясы») немесе оның қолданылу аясы тарихи тұрғыдан алып қарағанда тарылып кеткендіктен және біршама ауыспалы мағынада жұмсалатын болғандықтан, біз оның қазіргі кезде жиі қолданылатын, қалың көпшілікке белгілі білім деген синонимін алып отырмыз. 8. Баласағұн – қазіргі Жетісу өлкесінде, Шу өзенінің жағасында, бұрынғы Қарахан әулеттерінің Батыс өлкедегі басты бір астанасы болған ескі қала. 9. Қашқар – Қарахан мемлекетінің шығыс жағындағы астанасы, қазіргі Шыңжаң-ұйғыр автономиясы аумағында. 10. Тавғачхан – Бұғраханның лауазымы. Ол Бұғрахан мемлекетінің географиялық жағдайына қарай аталған. Машын өлкесін ол кезде Табгач (Тавғач) деп те атайтын болған. 11. Хас-Хажиб (арабша: «қызметкер», яғни «еңбек сіңірген қызметкер») – лауазымы жоғары кісілердің үйінде (сарайында) қызмет істейтін адамдарға берілетін үлкен лауазымды атақ, шені – қызметші, күзетші, қорғаүшы, есікті күзететін, үй-ішіне қарайтын адам т.б. Жүсіп бір кезде патша шымылдығын күзетіп отыратын адам болған. 12. Күнтоғды – қазақша «Күнтуды, Күнтуған». Еліг сөзі бірнеше мағына береді: патша билеп-төстеүші, өкім жүргізүші, әкім, әмір, басқарушы т.т. Осы айтылып отырған алғы сөзде оның қызметін падшаһ деп көрсеткен, сондықтан біз көпшілікке беймәлім еліг деген сөздің орнына күнделікті қолданылып жүрген патша сөзін алдық. 13. Айтолды деген ат қазіргі қазақ тілінде де бар. Ол патшаның уәзірі болып есептеледі. Уәзір, С.Н.Ивановтың ескертуі бойынша, Бас министр (қазіргі сөзбен айтқанда премьер-министр) екен. 528 14. Өгдүлміш – «мақтаулы» деген сөз. Ә. Нәжіп өгмек (хвалить) < Өгделміш=өгді+олмыш (восхваленный) деп көрсетеді. 15. Одғұрмыш – «оянған, ояу жүрген кісі» деген сөз. «Құдайдың құдіретін білу үшін, діннің жайын тану үшін адамның ақыл- есі, сана-болмысы ояу, сақ, салауат болу керек» деген ұғымның ыңғайымен туған сөз орамы, бұл өзі – діннің жолында жүрген, тақуа болып кеткен адамға қойылатын ат. Сөз түбірі – одуғ (бодрый, бодрствующий) <одғур (будить) + мыш (аффикс). жүктеу/скачать 1.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|