Педагогикалық институты аманжол күзембайұлы еркін әбіл тарихнам а
жүктеу/скачать 0.67 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тоныкөк (716 ж.) , Күлі–шор (722 ж.) , Онгин жазуларыда
- Орхон ескерткіштеріне жататын Селенг тасы
- Күлтегін
| Кошо–цайдам тақтасы – түркі хандары Күлтегин (732) және Білге қағандарға арналған (735). Екеуінің де авторы қаған әулетінің бір мүшесі Иолығ–тегін. Бір ескеретіні ол алғашқы түркі тарихшысы. Бұл екі ескерткіш те басқа жәдігерлер үшін эталон сияқты. Кошо–цайдам мәтіндеріне Тоныкөк (716 ж.), Күлі–шор (722 ж.), Онгин жазуларыда жатады. Оларда негізінен Шығыс түркі қағандығы тарихы жөнінде мәлімет бар. Дегенмен онда Батыс түркі жерлерін мекендейтін «он оқ бүдүн», түркеш, қарлық, оғыз, кенегеарес, Жетысудағы соғдылар айтылады.
Орхон ескерткіштеріне жататын Селенг тасы (немесе Шине Усу ескерткіші), Терхин тақтасы (756 ж.) Елтеріс Білге–қаған (747–759 жж.) арналады. Бұл ескерткіштерде алғаш рет түркілермен бірге билік құрған қыпшақ этносы сөз болады. Дәл осы жерде Елтеріс–қағанның түркі, түргеш, қарлық және басмыл тайпаларымен қарым–қатынасы баяндалады. Алтай–тарбағатай қарлықтарының Жетісуға қоныс аударуы сияқты тарихи оқиғалардың уақыты көрсетіледі. Кейінде Қарлық және Қарахан мемлекеттерін құруға ат салысқан ягма тайпалары туралы алғашқы мәлімет те осы ескерткіштерде кездеседі. Енисей өзені алқабында табылған, Қырғыз мемлекеті туралы мағұлымат беретін Енисей және Суджин тақтасында да қазақ жерін мекендеген тайпалар жөнінде ақпарат кездеседі. Бір жерінде қырғыз елінде қайтыс болған түркеш бегі туралы айтылса, екінші бір жерінде, керісінше, түркештің Қара ханына елшілікке кетіп, оралмаған қырғызды жоқтайды. Бұл оқиғалар шамамен 744–756 жылдары болған. Жетісу жеріненде Талас өзені бойынан Батыс Түркі қағандығы тарихынан сыр шертетін 12 жазу табылды. Олардың көпшілігі тасқа, метал монеталарға, ыдыс–аяқ, ағаш таяқшаға жазылған. Ескерткіштер шамамен ҮІ–ҮІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Мұнда қара түркештер әулетінің Сулук Чабыт–чора және оның баласы билік құрған дәуір жөнінде ақпарат береді. Түркі әулеті VІ ғасырдың орта шенінде жеке мемлекет ретінде тарихи аренаға шықты. Алғаш рет жазба деректерінде Түрік қағандығы мен Қытай патшалығы арасындағы мемлекет аралық қарым–қатынас баяндалады. Күлтегін ескерткішінде Қытайдың езгісінде болып, құрып кетуге таянған түркі тайпаларының басын қосып, тәуелсіздікке жеткізген есіл ерлердің ерлігі жырланады. «Тәтті сөз, асыл дүниесіне көп алданып түркі халқы, қырылдың, түркі халқы жойылдың» (Ежелгі дәуір әдебиеті... 7 бет.) делінеді жырда. VІ ғасырдың аяғы мен ХІІ ғасырдың басында жеке мемлекет болып шыққан. Түрік қағандығы Алтай мен Карпат таулары аралығын бағындырып, Ұлы түркі қағаңдығын құрады. Бұл процесс Күлтегін жырында былай көрініс табады «Ілгері – Шаң–түң жазыққа дейін жауладым, Тибетке сәл жетпедім. Батыста Інжу (Сырдария А.К.) өзеңін кеше Темір Қақпаға дейін жауладым. Терістікте – Байырқы жеріне дейін жауладым. Осыншама жерге дейін жорттым» (Бұл да сонда. 6 б.). Күлтегін өз елінің гүлденуіне көп еңбек сіңірген адам. Көне түрік қауымы эгалитарлы қоғамнан шығып стратты қоғамға кіре бастаған уақыты еді. Әлеуметтік құрылымы жағынан үш топқа: бектер, қарабүдеңдер және таттар болып бөлінетін түркі жұрты біртұтас, мызғымас берік қауым болып қалыптасқан сияқты. Оған мына төмеңдегі жолдар куә. «...кедей халықты көп көтердім, кедей халықты бай қылдым, аз халықты көп қылдым» (Бұл да сонда. 8 бет). Данышпан сол бабамыздың бізге қалдырған мына сөздерін оқып, ойланайық: «Көк тәңірі жаратқан, көк тәңірге ұқсас мен түрік қағаны, міне патшалық таққа отырдым. Менің халқым, руластарым, аталастарым, туыстарым, бауырластарым, менің соңыма ерген барлықтарың менің бір сөзімді де қалт жібермей тыңдаңыздар. Жоғарыда көк аспан жаратылғанда, жер төменде қарайып жатты. Екеуінің арасында адамның баласы жаратылды. Барлық адам баласының үстінен менің бабаларым Бұлқын қаған мен Естемі қаған қарады. Патшалық таққа отырып, олар әр тайпа өзінің одағын құрды. Солардың бірі түркі халқы болды. Дүниенің төрт бұрышы олардың жауы болды. Әскер алып шығып, дүниенің төрт бұрышындағы барлық халықты бағындырып алды. Сөйтіп оларды бейбіт өмір сүруге мәжбүр етті. Басы барлардың басын игізді, тізесібарлардың тізесін бүктірді. Менің інім Күлтегін өмірден өтті, мен қайғырдым. Өткір көзім өшкендей болды. Өткір ойым сөнгендей болды. Уақытты білмейтін көк тәңірі. Адам баласы туғанда өмірден өту үшін туады»,– деп жазылған. Зираттың басына қойылған көк тасындағы жазу, міне, осындай. Жазудағы терең ой–сөзінің қарапайымдылығында. Данышпан Тоныкөк қаған: «Мен қартайдым, дәрежем көкке жетті. Егер жер бетіндегі қаған бар бір халықтың ішінде жұмысқа құлқы жоқ, жұмыс істегісі келмейтін бір бейшара болса, ол сол халық үшін қандай қасірет болған болар еді. Мен данышпан Төныкөк: Білге қағанның түркі халқы үшін осының бәрін жазуға бұйырдым»,– деген сөзін тасқа қашатқан. Ұққан адамға еңбек сүйгіш бол, «сенің халқынды, елінді көрсетеді, еңбек етпеген жалқау адам елін, халқын кері тартады, қырсығы тиеді», – деп кейінгі ұрпақтарға өсиеті, ақыл, нақыл, ой тұжырымын қалдырған. VІІІ ғасырға жататын «Тоныкөк» жырыңда да ел қорғау, түркі жұртының бірлігі, ел ішіндегі тыныштық, батырлардың бірлігі сөз болады. Тоныкөк тарихи тұлға, білімді, тәрбиелі. Ол өз дұшпандарының жоспарын, айла–амалдарын күні бұрын сезеді. Кез келген келіспеушілікті ақылға салып, ұтымды келіссөз жүргізіп, қан төгіссіз шешуге тырысқан. Көне түркі деректерінің құндылығы, біріншіден, олардың авторларының жергілікті (автохтонды), екіншіден, олар өз көздерімен көрген, өздері қатынасқан (аутентивті) оқиғаларды баяндайды. Сондықтан да ондағы саяси, экономикалық және мәдени процесстер объктивті. Қорыта айтқанда, түркі жұртының рухани әлемітек осы шығармалармен шектелмейді. Сөз саптауы, поэтикалық өлшемдермен келетін көне түркі әдебиетінің алғашқы нұсқалары зерттелу үстінде. Бұл процесс жаңа ғана өз жалғасын тапқан сияқты. Кез келген жыр, эпикалық шығарма, ертегі–аңыздар үлкен тарихи дерек. Сондықтан да әрі ғылыми, әрі тәрбиелік, әрі танымдық мәні бар мұндай жәдігерлерді кешеңді түрде зерттеу қажет. Жырдағы ата жолында беріктік, өткендер жасаған ерлік жорықтары мақтан тұту, түркі елінің басқа да мемлекеттермен терезесі тең тұруы, тіпті, керек десеңіз, олардан жоғары тұруы бүгінгі жастарды отаншылдық рухта тәрбиелеуде таптырмас мысал екендігі талас тудырмауға тиіс. жүктеу/скачать 0.67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|