Далалық белдем жануарларының экологиялық сипаты

Европа, Азия, Солтүстік Америка құрлықтарының ішкі байтақ өлкелерінің, Оңтүстік Американың оңтүстігін, Австралия құрлығын дерлік түгелдей далалық белдем иеленіп жатыр. Дала белдемі құрлықтың әлемдік мұхиттардан алыс жатқан, ішкі қуаң бөліктерінде қалыптасады.

Дала белдемінің жаз маусымы ыстық: шілденің орташа температурасы +21-23°С. Көктем мен жазда құрғақ желді күндер жиі болып тұрады. Евразия бөлігінде даланың қысы суық: қаңтардың орташа температурасы -18-20 °С . Қыста қар аз түсетіндіктен жердің беті терең қатады. Жылына жауатын жауын-шашынның мөлшері 200-500мм. Жер бетінен буланатын ылғалдың мөлшері жауатын жауын-шашынның мөлшерінен 2-3 есе артық. Сондықтан топырағы мен өсімдігі ылғал тапшылығына жиі ұшырап тұрады. Дала белдемінің Солтүстік бөлігінде шіріндісі мол, құнарлы қаратопырақ жамылғысы дамыған. Оңтүстікке қарай ол шіріндісі аз қарақоңыр топыраққа ауысады.

Дала белдемінің өсімдік жамылғысында көпжылдық шым қабатты астық тұқымдас ксерофиль өсімдіктер басым орын иеленеді. Астық тұқымдастардың жапырағы мен сабағы жіңішке болғандықтан және күндізгі ыстықта жапырағының лептесіктері (тыныс саңылаулары) жабылып, не кішірейіп булануды шектейтіндіктен олар далалық аймақтардың өсімдік қауымдастығында басымдық көрсетеді. Сонымен қатар астық тұқымдас өсімдіктердің шашақ тамырлары топырақта жан-жаққа таралатындықтан ылғал жинау қабілеті басқа өсімдіктерден артық. Олардың тамыры өте жақсы дамыған, жер бетіндегі жасыл тұлғасының салмағынан тамырының салмағы бірнеше есе артық болады.

Еуразиялық дала белдемінде селеу (Stipa), бетеге (Festuca), шисабақ (Koeleria) туысына жататын көп жылдық ксерофильді астық тұқымдастықтар өсімдік жабындысының келбетін айқындаушылар болып табылады. Дала белдеміне тән астық тұқымдастар қатарына арпабас (Bromus), бидайық (Agropyron) туысының тамыр сабақты астық тұқымдастары да жатады. Бірақ олар қуаңшылыққа төзімсіз. Сондықтан олар далалық белдемнің солтүстік өңірлерінде, немесе қар тоқтайтын, жаңбыр суы ағып құйылатын еңкейістерде, ойпат, жыраларда басымырақ өседі. Өсімдік жабындысын құрауға астық тұқымдастардан басқа аралас шөптер тобы деп жалпылай аталатын қосжарнақты өсімдіктер де азды-көпті мөлшерде араласады. Қысқа мерзімнің ішінде өсіп жетіліп, тұқымын таратып үлгеретін бір жылдық (эфемер) және көп жылдық (эфемероид) өсімдіктердің экологиялық тобы ылғалы мол жылдары көктемде және жаздың басында өсімдік жабындысынан елеулі үлес иеленеді. Кейбір далалық өлкеде тобылғы (Spiraea), дала шиесі (Phуsalis), арша (Juniperus) қатарлы бұталар қауымдас түзушілер дәрежесіне жетіп өседі. Монғолияда қараған (Caragana) бұталы дала өсімдік жабындысын түзеді.

Дала белдемінің климаты жылы болғандықтан әртүрлі жануарлар мекендеп тіршілік етуге қолайлы. Көбінесе қуаңшылыққа төзімді, жарық сүйгіш (гелиофиль) жануарлар көптеп кездеседі.

Жәндіктерден шегіртке, шекшек, қарақоңыздар және құмырсқалар алуан түрлілігімен және санының молдығымен көзге түседі. Шегіртке ыстыққа төзімді және жеуге жарамды кез келген затты қорек ете алатындығымен, құмырсқа да қорек талғамай және терең ін қазып ыстықтан қорғана алатындығымен шөлейт далалы аймақтарға кең, мол тараған. Қара қоңыздардың хитин жамылғысы өте қалың, денесінің ылғалын буландырмай, жақсы үнемдейді, олар құрғақ шөппен де қоректене алады. Сондықтан да олар дала мен шөлде қарқынды дамып көбейе алады. Бұл шөпқоректі жануарларды қорек етіп тіршілік ететін жыртқыш буынаяқтылардан дала кергісі (Saga pedo), ызылдаққоңыз (Carabidae) туыстастардан: алып ызылдақ (Taphoxenus gigas), қазанбас ызылдақ (Carabus glyptopterus), дала белдеміндегі өзен, көл алқаптарында бүйі (Lycosa singoriensis) жиі кездеседі.

Дала белдемінде қосмекенділерден кәдімгі тарбақа (Pelobates fusсus), сүйіртұмсық бақа (Rana arvalis), сұр құрбақа (Bufo bufo) таралған. Қосмекенділердің тіршілік ырғағы дала белдемінің табиғи ерекшелігімен жақсы үйлескен. Көктемде далалық аймақтың шалшық, көлшіктері қар суына тола бастасымен қысқы ұйқыдан оянған бақа, тарбақа, құрбақалар шағылысып көлшікке уылдырығын шашады. Көлшік, шалшықтың жылы суында уылдырық тез дамып бақашабаққа айналады. Кешікпей бақашабақтан ересек бақалар жетіліп шығады. Олардың осыншама асығыс дамып жетілуі тегін емес. Өйткені олардың мекендеген көлшігі суалып, тез кеуіп кетеді. Соған дейін олар ересейіп үлгереді де, көлшіктің түбіндегі батпаққа кіріп, 8-9 ай бойы бұйыққан күйде келесі көктемді күтеді.

Дала белдемінің жазы ыстық, жылдың жылы маусымы ұзаққа созылады. Бауырымен жорғалаушылар жылусүйгіш (термофиль) болғандықтан дала белдемінде көптеп кездеседі. Мысалы Жерорта теңізі тасбақасы (Agrionemys horsfieldi), жолақ кесіртке (Lacerta strigata), сұр кесіртке (Lacerta agilis), сарықұрсақ абжылан (Coluber jugularis), өрнекті абжылан (Elaphe dione), дала сұржыланы (Vipera ursini).

Дала белдемінде құстардың түрлік және экологиялық құрамы соншалықты көп емес. Ормансыз, тау-тасы аз, бірыңғай жазық далада құстардың желден, суықтан, жыртқыштардан қорғанатын қорғанышы аз. Ұя салып жұмыртқа басуға қауіпсіз орын да аз табылады. Мұнда тіршілік ететін құстардың көбі шөптесін өсімдікке, тікелей жер бетіне немесе кеміргіштердің ініне, кейбіреуі өзі ін қазып ұя салады. Дала белдеміне тән құстардың көбі өсімдіктің тұқымын және жәндіктерді теріп жеп қоректенетіндіктен жерде жақсы жүгіреді және олардың түсі дала өлкесіндегі топырақтың, өсімдік жабындысының өңіне ұқсас болғандықтан оларды жыртқыш жануарлардан жасырады. Бұл жебеуші рең деп аталады.

Дала белдеміне нағыз бейімделген құстарға убақ (Syrrhaptes paradoxus), бөдене (Coturnix coturnix), шіл (Perdix perdix), дуадақ (Otis tarda) жатады (29-сурет). Бұлардың барлығы жерде жақсы жүгіретін, өң түстері мен бейнесі далалы жердің өңіне ұқсас. Бұлардың барлығы жерге ұя салады. Өсімдіктің тұқымын, тамырын және жәндіктерді теріп жеп қоректенеді. Әнші құстардан бозторғайлар дала белдеміне тән: дала бозторғайы (Melanocorypha calandra), кіші бозторғай (Calandrella cinerea), түз бозторғайы (Alauda arvensis) қатарлы түрлері кең таралған. Бұлардың да өңі даланың сұрғылт қоңыр өңімен жақсы үйлескен. Жаз маусымында олар күні бойы сайрайды. Даусы ашық, әні - әуенді.

Тырнатәрізділер қатарына жататын құстардан ақбас тырна (Anthropoides vigor) бірден бір дала белдемінің өкілі деп саналады. Ақбас тырна – жыл құсы. Ол жерді аздап қана шұңқырайтып ұя жасайды. Ұясына шөп те төсемейді, 3 – 4 жұмыртқа туады, жұмыртқасын басуға және балапандарын асырауға аналық, аталық тырнаның екеуі де қатынасады.

Жыртқыш құстардан дала қыраны (Aquila rapax), күйкентай (Falco naumanni), құладын (Circus macrourus) жиі кездеседі. Бұлар ұсақ кеміргіштермен әсіресе саршұнақтармен және кесірткелермен, үлкендеу жәндіктермен (шегіртке, шекшек) қоректенеді. Құладын бақа, жыланды да ұстап жейді.

29-сурет. Дала белдемінде тән жануарлар:

1- дала кергісі; 2- қижегі қоңыз – скарабей; 3- ақбас тырна; 4- дуадақ; 5- безгелдек; 6- дала қыраны; 7- суыр; 8- теңбіл саршұнақ; 9- ақбөкен.

Дала белдемінде сүтқоректілердің негізгі екі тобы басым кездеседі. Бұлар – кеміргіштер және тұяқтылар қатарына жататын жануарлар. Бұл екі топтың екеуі де шөп қоректілер болғандықтан олардың әрқайсысы қоректен тапшылық көрмейді. Және дала белдемінің иендігі мен байтақтығы бұларға қолайлылық етеді. Ал жазық далада суықтан, бораннан, жыртқыштардың шабуылынан қорғанып паналайтын қорғаныстың жоқтығына және судың тапшылығына бұл екі топтың жануарлары екі басқа жолмен бейімделген: кеміргіштер ін қазып мекендеу арқылы қорғаныс табады және балауса жас шөптің нәрімен сусындайды; тұяқты жануарлар қолайсыз кезде сулы, жағымды мекенге ауып көшіп, ұзақ сапар шегуге қабілеттілігінің арқасында сайын далада еркін өмір сүреді.

Дала белдеміне тән кеміргіштердің негізгі өкілдері – бозсуыр (Marmota bobak), кіші саршұнақ (Citellus pygmaeus), теңбіл саршұнақ (C. suslicus), аламан (Cricetus cricetus). (29-сурет). Қосаяқтардың көбі шөл белдеміне тән жануарлар болғанымен кейбіреулері дала белдемінде кездеседі. Мысалы, үлкен қосаяқ (Allactaga major), секіргіш қосаяқ (A. sibirica), жүнбалақ қосаяқ (Dipus sagitta). Бұлардың бәрі Қазақстанның далалық өлкесінде кең тараған. Кейбіреулері (жүнбалақ қосаяқ) құм сілемдерін қуалай отырып орманды дала, жапырақты орман белдемшесіне дейін таралған.

Дала алақоржыны (Lagurus lagurus), суыр, саршұнақ, Америка құрлығының дала белдемінде мекендейтін «шалғын иті» (Cynomys) деп аталатын саршұнаққа ұқсас кеміргіштер бір жерге топтасып колониялық тіршілік ететін жануарлар. Олар жер астын шытырман қуыстармен торлап, жер бетін іннің ауыз тесіктерімен және жым жолдармен шұбарлайды. Кеміргіштер өсімдік жабындысына және топыраққа үлкен әсерін тигізеді. Колониялық тіршілік қауіп-қатерден сақтану үшін пайдалы.

Қандай бір қауіпті сезген біреуі: ысқырып немесе шиқылдап хабар берісімен басқалары індеріне кіріп қорғанады. Кеміргіштермен көптеген жыртқыш жануарлар қоректенеді және олардың інін күзен, аққалақ, т.б. ұсақ сүтқоректілер, әртүрлі құстар паналайтын, балалайтын орынжай болдырып пайдаланады. Азиялық далада қоянтәрізділер (Lagomorpha) қатарына жататын түйеқұлақтардың бірнеше түрі (Ochotona daurica, O. pallasi) кездеседі. Түйеқұлақтар колониялы тіршілік етіп, қыстық азық үшін ініне шөп тасып, пішен жинайды. Қоянтәрізділерден далалық аймаққа тән жануардың бірі – орқоян (Lepus europeus). Ол ін қазбайды, қысқа пішен жинамайды. Көжектерін шөптің арасына, бұтаның түбіне жер шұңқырайтып жасаған жатағына туады. Көжектері алғаш туғанда жүні толық жетілген, көзі ашық туады, тез ересейіп өздігінен тіршілік ете бастайды.

Дала белдеміне тән жұп тұяқты жануарлардың негізгі өкілдері – ақбөкен (Saiga tatarica), жирен (Procapra gutturosa). Ақбөкен – Еуразия даласының эндемик жануары. Ол өте жүйрік: жазық даламен жорғалай жүгіргенде жылдамдығы 80 км/сағатқа жетеді. Бөкендердің күйіті желтоқсан кезінде басталады. Күйіті келген еркек бөкен 4 – 6 үйіг құрайды. Күш-қуаты мол еркек бөкеннің жинаған үйігінің саны кейде 15 – 20-ға да жетеді. Үйіг иемдену үшін еркек бөкендер аянбай сүзісіп таласады. Олар қар жұқа түсетін, желге ық жерлерде қыстап, төлдеуден бұрын адам да, басқа аң да жоқ шалғай жерлерге безіп кетеді. Мамырдың басында егіз төл туып өсіреді. Алтай жотасының оңтүстік-шығысынан шығысқа қарай Монғолия, Солтүстік Қытай және Ресейде Туваның оңтүстігіндегі жазық және ұсақ төбелі, бұйратты өлкелерді жирен мекен етеді. Ол сағатына 60 – 65 шақырымдық жылдамдықпен жүгіре алады. Бірақ қалыңдығы 20 сантиметрден асатын қарда әрең жүгіреді. Қыста бірнеше мыңға жететін тобыр құрады. Ол селеулі, бетегелі жайылымды сүйеді.

Тақ тұяқты жануарлардан дала белдемінде жабайы тарпан жылқысы (Equus gmelini) ХІХ ғасырдың соңына дейін тағы қалпында тіршілік етіп келді. Тарпанмен туыстас Пржевальский жылқысы (Equus caballus) Монғолияның қуаң дала белдемінде және шөлейт, шөлді өлкелерінде ХХ ғасырдың жетпісінші жылдарына дейін кездесіп келді. Қазір Пржевальский жылқысын Еуропа елдерінің зоопаркынан Монғолия жеріне әкеліп дала белдеміне қайта мекендестіру (жерсіндіру) жұмысы табысты жүріліп жатыр. Жартылай есекке саналатын құландар ертереккі заманда Еуразияның жазық даласында үйір-үйірімен босып жүретіні туралы тарихи деректер де, мәліметтер де мол. ХХ ғасырдан бастап далалық белдемде шаруашылықтың әртүрлі саласы, әсіресе егін шаруашылығы кеңінен өріс алып дами бастауына байланысты адамдар құланды дала белдеміндегі бұрынғы мекенінен ығыстырып, бүгінгі кезде Солтүстік Иран, Батыс Үнді, Монғолия, Қазақстан, Түркіменстан, Қытайдың шөл белдемінде ғана құландарды кездестіруге болады. Құлан өте төзімді, өміршең жануар. Азғантай ғана қамқорлық жасалса құланның саны тез өседі.

Далалақ белдемде кездесетін жыртқыш сүтқоректілер негізгі екі топтан құралады. Бірінші топқа экологиялық факторлардың кең ауқымды ауытқуына төзімді, қандай жағдай болса да бейімделіп өсіп-өне беретін, сондықтан әртүрлі табиғи зоналарда бірдей таралған қасқыр, түлкі, аққалақ, борсық қатарлы эврибионт жыртқыштар жатады. Екінші бір топты қарсақ (Vulpes corsak), мәлін (Felis manul), сасық күзен (Mustela eversmanni) қатарлы нағыз далалық белдемге тән жыртқыштар құрайды.

Дала белдемінде де тундрадағыдай өсімдік қоректі кейбір жәндіктердің күрт көбею көрінісі кездесіп тұрады. Күрт көбейген кезде жәндіктер өсімдік жабындысын түгелдей жеп құртып, жалпы биоценозды елеулі өзгеріске ұшыратады. Мысалы, дала белдемінде шегіртке әредік күрт көбейіп, мекеніндегі қоректік заттың бәрін жеп бітіреді де ауып көше бастайды. Олардың санының көптігі соншалық ұшқан кезде күннің көзін көлегейлеп, жермен жорғалаған кезде жер беті түгелімен жыбырлап қозғалып бара жатқандай сезіледі.

Шөл белдемі тропикалық белдем мен қоңыржай белдемнің аралығында орналасқан. Ол әлемдегі барлық құрлық жердің 23 пайызын иеленеді. Шөл белдемі құрлықтардың әлемдік мұхиттардан алшақ, орталық бөлігінде қалыптасады. Жер шарының шығыс бөлігінде шөл белдемі Солтүстік Африкадан (Сахара) басталып, Аравия, Батыс Үндістан, Орта Азия, Қазақстан территорияларымен жалғаса отырып Орталық Азияға дейін созылады. Австралия құрлығының да орталық бөлігін шөл белдемі иеленеді.

Шөл белдемі қуаңдығымен ерекшеленеді. Мұнда жыл бойында жауатын жауын – шашынның жалпы мөлшері 200 мм-ден аспайды. Әлемдік ең үлкен және ең құрғақ шөлге саналатын Сахара шөлінде жыл бойында бір тамшы да тамбайтын жылдар кездеседі. Жалпы қуаңшылықтың радиациялық көрсеткіші (М.И.Будыко индексі бойынша) 5-тен жоғары өлкелер шөлге саналады. Кей шөлдердің жер бетінен буланған ылғалдың мөлшері сол жылғы жауын – шашынның мөлшерінен 20 – 25 есе артық болатындықтан өсімдік, жануарлар ылғалдың тапшылығына жиі ұшырайды. Шөл белдемінің жазы ұзақ және жауын – шашынсыз, ыстық. Жылдық ылғалдың 70 – 80 пайызы (Қытайдың солтүстігіндегі Алашань Ордос шөлдерінде – 90 пайызы) көктемнің басында жауады да, жаз бойы жауын жаумайды. Жаздың ыстық күндерінде ауаның температурасы 45°С -қа дейін жетеді. Шілде айының орташа температурасы +20 – 26°С жылы, қаңтардың орташа температурасы –10°С суықтықты көрсетеді. Жаздың ыстық күндерінде топырағының беткі қабаты 60 – 70°С-қа жетіп қызады. Желді күндер жиі болып тұрады. Кейбір аса қуаң шөлдерде желдің жылдамдығы 30 – 35 м/секундқа жетіп, апатты құм дауылға айналады. Осындай құм дауылдар бір жылда 5 – 10 рет қайталайтын шөлдер де бар. Жазда ыстық, жауын-шашынсыз және жел жиі соғатындықтан ауаның орташа ылғалдығы 14 пайыздан аспайды. Гоби шөлінде кейбір күндерде ауаның ылғалдығы 6 пайызға дейін төмендейтіндігі айқындалған.

Шөл белдемінің сұр топырағының құнары аз, ондағы қарашіріктің мөлшері 1 – 2 пайыздан аспайды.

Топырағының ылғалы аз, құнарсыз, климаты қатаң болғандықтан шөл белдемінде өсімдіктің түрлік құрамы аз және өсімдік жабындысы өте сирек: жылдық бастапқы таза өнімнің құрғақ салмағы 1000 килогектардан аспайды.

Шөл белдемінде топырақтан ылғалды өзіне сорып алуға жақсы бейімделген өсімдіктер басым өседі. Олардың ұлпаларының осмостық қысымы мол, тамыры топырақтың беткі қабатына кең жайылған шашақ тамырлы, немесе топырақтың ылғалды терең қабатына дейін жететін, жақсы дамыған кіндік тамырлы болу арқылы морфологиялық, физиологиялық жолмен бейімделеді.

Шөл белдемінде: 1) жауын-шашынды кезде тез өсіп тұқымын таратып үлгеруге бейімделген эфемер біржылдық өсімдіктер өседі. Мысалы, жауылша (Alyssum), бөденешөп (Veronica), ебелек (Ceratocarpus) туыстарына жататын эфемерлер; 2) тамырына, сабағына, жапырақтарына суды мол жинап, оны қуаңшылық кезде үнемдеп пайдалануға бейімделген суккулент өсімдіктер. Мысалы, Америкалық шөлдерге кең таралған кактус (Cereus), опунция (Opuntia) және Азиялық шөлдерге тән көптеген түрлі шырынды сораңдарды (Salsola) атауға болады; 3) діңі қысқа, бұтақтары көп салаланған, жапырақтары қалың шөл бұталары. Бұған мысал ретінде сексеуіл (Haloxylon), жүзгін (Calligonum) т.б. көптеген бұталарды атауға болады; 4) шымқабат түзетін көпжылдық астық тұқымдастар: бұлардың тамырлары, тамырсабақтары топырақпен бірге өзара ұйысып нығыз біткен шымқабатын түзеді, ылғалдың булануын азайту үшін жапырағы түтікше тәрізденіп ширатыла бүктеледі. Мысалы, шөлдің жатаған боздары (Stipa glareosa, S. gobica, S. capillata), бидайық (Agropyrum) қатарлы өсімдіктер.

Шөл белдемінің жануарлар әлемі айтарлықтай алуантүрлі. Омыртқасыз жануарлардан шөлге тән өкілдерінің бірі – сары құршаян (Buthus eupeus). Ол күндіз тастың асты, бұтаның түбі т.б. көзге шалынбайтын жерде бұғып жатады да, түнде жем іздеп белсенді тіршілік етеді.

Жәндіктерден саяқшегірткелердің (Acrididae), қарақоңыздардың (Tenebrionidae) көптеген түрлері кездеседі (30-сурет).

Қосмекенділер (Amphibia) шөл белдемінде жоққа тән. Орта Азия мен Қазақстанның шөлінде ғана қуаңшылыққа төзімді жасыл құрбақа (Bufo viridis) кездеседі.

Шөл белдемінде бауырымен жорғалаушылардың (Reptilia) көптеген түрі тіршілік етеді. Бауырымен жорғалаушылар – жылу сүйгіш жануарлар, ыстық кезде інге кіріп салқындайды, денесінің ылғалын терісінің қабыршықтары буландырмай жақсы сақтайды, қолайсыз мезгілді (қыста және жаздың аса ыстық, қуаң кезінде) анабиоз күйге түсу арқылы шығынсыз өткізеді, аштыққа аса төзімді. Міне осы сипаттары шөл белдемінің қуаң да қатаң экологиялық жағдайына қарамастан онда бауырымен жорғалаушылардың кең таралуына мүмкіндік туғызады.

Шөл белдемінде жармасқы кесірткелер тұқымдасы (Gekkonidae) мен ешкемер (Agamidae) тұқымдас кесірткелер көптеп кездеседі (30-сурет).

Жармасқы тұқымдас кесірткелердің саусақтарында және құйрығының астыңғы бетінде қандай да бір қатты денеге жабысатын тілімшелері болады. Сондықтан олар қандай да жылтыр заттан таймайды, тіпті әйнектің астыңғы бетіне бір саусағымен ғана жабысып салбырап тұра алады. Орта Азия, Қазақстанның шөл өлкелерінде жылтыр жармасқы (Teratoscincus scincus) кездеседі. Ол құмды шөлдерде мекендейді. Шағыл құм, құмтөбешіктерде тереңдігі 90см-ге жететін ін қазып, күндіз інде жатады. Ымырт жабылысымен інінен шығып, әртүрлі жәндіктерді аулап жейді: шегіртке, шекшек, үлкен қоңыздармен қоректенеді. Гобидың шөлінде кездесетін Пржевальский жармасқысының (Teratoscincus przewalskii) ішін жарып, қорегінің құрамын зерттегенде ол әртүрлі жәндіктермен қатар құршаян (Scorpiones), түкті бүйімен (Solifugaе) де қоректенетіні айқындалған.

Ешкіемерлер тұқымдасынан шөл белдемінде батбат (Phrynocephalus) туысына жататын кесірткелер кеңінен тараған. Әсіресе иірқұйрық батбат (Ph.guttatus), тақыр батбаты (Ph.helioscopus), шұбар батбат (Ph. versicolor) кесірткелер қиыршықтасты, тастақты шөлдерде басым кездеседі. Бұлардың әрқайсысы өзінің түсін тастың, топырақтың түсіне сәйкес өзгертіп қорғанады.

Еуразияның құмды және тастақты шөлдерінде жиі кездесетін кесірткелердің тағы бір тобын кесірлер туысы (Eremias) құрайды. Шөл өлкесіне зытпа кесір (E. velox) жақсы бейімделген. Зытпа кесірлердің әрбіреуі өздеріне тиесілі мекен иеленеді. Мекеніне бірнеше ін қазып дайындайды. Қауып қатер кезінде сол ініне кіріп қорғанады. Мекенін және індерін басқа кесірткелерден қорғайды. Олар жәндіктермен және тұқым, жеміс-жидекпен қоректенеді.

30-сурет. Шөл белдемінде мекендейтін жануарлар:

1- сасық қара қоңыздар (бляпс); 2- сары құршаян; 3- батпат кесіртке; 4- кесір кесіртке; 5- каспий тасбақасы; 6- ұбақ; 7- жорға дуадақ; 8- тырду; 9- жүнбалық қосаяқ; 10- шұбар күзен.

Шөлді өлкеде мекендейтін кесірткелердің ең ірісі кесел немесе варан кесірткелерінің тұқымдасына жатады. Ең ірі кесел кесіртке – Индонезияның Комодо аралында тіршілік ететін Комодо кесел кесірткесі – Varanus Komodoensis. Оның денесінің ұзындығы 3 метрден астам, салмағы 140кг-ға жетеді. Ол шөлде емес, орманда бұғы, жабайы шошқа т.б. ірі аңдармен қоректеніп тіршілік етеді. Шөлде тіршілік ететін кесел кесірткелерінің ең ірісі Австралияның шөлінде кездесетін алып кесел (V. giganteus) атты кесіртке оның ұзындығы 2,5 м, салмағы 110кг-ға жетеді.

Солтүстік Африка, Орта Азия, Оңтүстік Қазақстанның шөл белдемінде сұр кесел немесе шөл кеселі (V.griseus) атты кесел кесірткенің түрі таралған. Оның ұзындығы құйрығымен қосқанда 1,6м, салмағы 2,5-3кг. Орталық және Орта Азия жерінде кездесетін кесірткелердің ең ірісі болып табылады. Ол минутына 100-120 метрге дейін жылдамдықпен жүгіре алады. Әртүрлі жәндіктермен, өрмекшілермен әсіресе кесіртке, жылан, кеміргіштермен және құстың жұмыртқа, балапандарымен қоректенеді. Қыста інінің аузын топырақпен бітеп қысқы ұйқыға кетеді.

Шөл кеселі Қазақстанның және Халықаралық қызыл кітабына тіркелген.

Жыландардан шөлде құм айдаһаршасы (Erуx miliaris) жиі кездеседі. Ол көбінесе құм астында жасырын тіршілік етеді. Құмға сүңгіп кіріп, құмның астымен еркін қозғалып жүре алады. Аулайтын аңын аңдып ұстау үшін денесі түгелдей құмға көміліп жасырынады, тек көзі мен мұрны ғана көрініп қозғалыссыз жатады. Маңайына құмтышқан, кесіртке т.б. жеміне жарамды жануарлар таяп келгенде ғана құмнан дереу ытқып шығып, денесімен 2-3 орап ұстап алады. Кейде кеміргіштердің ініне кіріп те аулайды. Айдаһарша – усыз жылан. Оны кейбір жыртқыш құстар, кірпі ұстап жейді.

Шөл белдемінің құстарында да денесінің ылғалын үнемдеуге және жазғы ыстыққа төзімділігін жақсартуға бағытталған бейімделушілік байқалады. Шөлге бейімделген құстар да, бауырымен жорғалаушылар да өте қою несеп шығарады, оның көбін зәр қышқылы құрайды. Бұның нәтижесінде несеппен бірге сыртқа бөлінетін сұйықтың мөлшері азаяды. Су ішу арқылы қажетті ылғалды қанымдайтын құстар жылдам ұшуға қабілетті, ұзақ ұшуға төзімді болуының арқасында күн сайын алыстағы сулы жерге ұшып барып келу мүмкіндігін иеленген. Бұндай құстардың нағыз мысалы ретінде бұлдырық тұқымдастарды (Pterocletidаe) атаймыз. Шөл белдемінде таралған ақбауыр бұлдырық (Pterocles alchata), қарабауыр бұлдырық (P. orientales), ұбақ (Sуrrhaptes paradoxus) қатарлы бұлдырықтардың қанаты ұзын, жақсы жетілген, күн сайын ұзаққа ұшып барып су ішіп қайтады. Олар жер бетінде жорғалай жүгіріп қорегін (өсімдіктің тұқымы, жәндіктер) тауып жейді. Қызған құмнан табанын қорғайтын мүйізденген қалың тері қабаты дамыған, тұяғының түбіне дейін нығыз жүнмен қапталған. Осының бәрі бұлардың құмды, тастақты шөлге жақсы бейімделгенін дәлелдейді. Шөлдің негізгі бір құсы – жорға торғай (Podoces panderi). Ол бұталы шөлде мекендейді. Жұмыртқа баспаған кезінде аздап қана орын ауыстырады, негізінде отырықшы құс. Ол көбінесе тұқым, жемістермен, аздап жәндіктермен және ұсақ кесірткелермен қоректенеді. Қысқа дайындық ретінде қоректік қор жинап оны бұталардың түбіне көміп сақтайды. Цайдамның және Гобидың шөлінде монғол жорға торғайы (P.hendersoni) мекендейді.

Сүтқоректілер шөлде тіршілік ету үшін физиологиялық, морфологиялық, экологиялық тұрғыдан жан-жақты бейімделу қажеттілігі туындайды. Өйткені олардың көбі алысқа сапар шегіп суатты жерлерге жиі барып тұруға қабілетсіз. Тек тұяқты жануарлар ғана күн сайын суат іздеп сапар шеге алады. Сүтқоректілер: а) сұйық несеп бөліп шығарады; б) ыстықта терлеу арқылы және ентіге тыныс алу (полипноэ) арқылы олар ішкі ыстығын сыртқа шығарып салқындайды. Осының бәрінде олардың денесінен несеппен, термен, деммен бірге көп ылғал бөлініп шығады. Сондықтан да сүтқоректілердің шөлге бейімделу жолы күрделі.

Кеміргіштерден шөлде ең кең таралған топ – қосаяқтар тобы (Dipodidae). Артқы аяғы мен құйрығы аса ұзын бұл кеміргіштер алға ұмтыла секіріп қозғалады. Тек артқы қос аяғымен ғана секірген кезде құйрығы қозғалысының бағытын реттеушілік рөл атқарады. Шөлейт өлкеде эволюциялық ұзақ дәуірді кешу барысында қосаяқтарда физиологиялық таңғажайып құбылыстар пайда болған. Денесіндегі ылғалды үнемді жұмсауға бейімделіп: 1) өте қою несеп бөліп шығарады, несебі адамның несебінен 3-4 есе қою; 2) қою дәретінің құрамындағы судың мөлшері басқа сүтқоректілердікінен әлдеқайда аз; 3) қосаяқтар терлемейді. Терлеу арқылы денесін салқындату мүмкіндігі жоқ болғандықтан олар ыстықтамауға тырысады. Соған байланысты күндіз інде жатып, түнгі салқында інінен шығып қоректенеді. Қосаяқтар әртүрлі өсімдіктердің тамырын, тамыр түйнегін, қызғалдықтардың пиязшығымен және тұқымымен қоректенеді. Қорегін қорытқан кезде зат алмасу үрдісінен бөлініп шыққан суды қанағат етіп өмір сүреді. Орталық Азияның шөл, шөлейт, қуаң дала белдемінде секіргіш қосаяқ (Allactaga sibirica), құмайт шөлдерде кіші қосаяқ (A. elater), жүнбалақ қосаяқ (Dipus sagitta) жиі кездеседі (30-сурет).

Шөлде тұрақты кездесетін кеміргіштерге құмтышқандар (Gerbillinae) жатады. Солтүстік Африканың шөлді өлкелерін ергежейлі құмтышқан (Gerbillus gerbillus) мекендейді. Олардың аз-аздаған дарақтары бір жерге топтасып колониялы тіршілік етеді

Азиялық шөлдерде кең тараған құмтышқандар – кіші құмтышқан (Meriones meridianus), үлкен құмтышқан (Rhombomys opimus). Кіші құмтышқан құмайт шөлдерді таңдап мекендейді. Қыста бір інге он шақтысы жиналып бірге қыстайды. Оба ауруының табиғи ошағын өзіне сақтайдықтан зиянды.

Үлкен құмтышқан құмайт, балшықты, тастақты шөлдердің қай-қайсысында кең тараған. Топ түзіп колониялық тіршілік етеді. Інін өте терең және күрделі етіп қазады. Бір колонияның інінің аузы бірнеше жүзге жетеді. Осылайша ін қазу арқылы құмды босатып, құмның көшуіне ықпалын тигізеді. Оба ауруының микробын өзінде сақтап таратушы ретінде зиянды.

Шөл, шөлейт мекендерде көптеп тіршілік ететіндердің қатарына тұяқты жануарлар жатады. Тұяқты жануарлардың денесі ширақ, аяғы ұзын. Олар ұзақ жолға шалдықпай жылдам қозғалады. Осындай қасиетіне сәйкес олардың шалғайдағы суатқа барып су ішіп тұруға мүмкіндігі мол.

Тақ тұяқтылардан шөлде құлан, Пржевальский жылқысы мекен етеді. Олар күніне 40-50 шақырым жол жүріп суатқа барып қайтады.Пржевальский жылқысын монғолияның далалық және шөлейт өлкелеріне қайта жерсіндірудің (реакклиматизация) нәтижесінде Гобидің шөлінде Пржевальский жылқысының табыны қайта қалыптаса бастады.

Айыртұяқтылардан шөлде киіктер кездеседі. Шөлге жақсы бейімделген, аса төзімді жануарлар – көнтабандылар (Tylopoda) қатарына жататын түйелер (Camelidae). Екі өркешті түйе (Camelus bactrianus) Монғолияда, Қазақстанда және Орта Азияның солтүстік өлкелерінде өсіріледі. Оның монғолша хавтагай немесе түйекиік деп аталатын табиғи тағы күйдегі жабайы түрі Монғолияның оңтүстігіндегі Гобидің шөлінде мекендейді. Хавтагай немесе түйекиіктер XV ғасырға дейін Гобидан бастап Орта Азия, Қазақстанның оңтүстік өлкелеріне дейін өріс алып кең таралғанын қазбадан табылған олардың сүйектері дәлелдейді. Жалғызөркеш түйе немесе нар түйелер (Camelus dromedarius) Африкада және Орта Азияның оңтүстік бөлігінде тек қолға үйретілген күйде ғана кездеседі.

Әдетте сүтқоректі жануарлар денесіндегі судың 20%-нан айырылса өледі, ал түйелер денесінің суының 40%-ын кеміткенде ғана өлімге ұшырайды. Түйенің тағы бір ғажайыбы – денесінің температурасын реттеу қабілеттілігінде. Басқа сүтқоректі жануарлар тәрізді түйе де ыстық кезде терлеу арқылы денесінің ішкі ыстығын сыртқа шығарып салқындайды. Бірақ басқа жануарлар денесінің қызуы 37-37,5 градусқа жеткенде-ақ терлей бастайды. Ал түйе денесінің температурасы 40-41 градусқа жеткенше терлемейді. Бұл да түйенің денесіндегі суды (ылғалды) тез буландырмай, үнемді жұмсауға қабілеттілігінің дәлелі.

Қорыта келгенде шөл жануарларына төмендегідей ерекшеліктер тән: 1) ылғалдың, судың тапшылық жағдайында тіршілік ететіндіктен шөл жануарларының барлығы денесінің ылғалын қандай да бір жолмен үнемдеуге бейімделген; 2) қыста ұзақ ұйқыға кететін және жазғы ыстық, қуаң кезде де анабиоз күйге түсіп, бұйығып өткізетін жануарлардың иеленетін үлесі мол; 3) ұрпақ шашып көбеюінде маусымдық көрініс айқын байқалады: тек ылғалды, жылы маусымда ғана жаппай көбейеді; 4) қыста ұзақ ұйқыға кетіп жатып қалмай белсенді тіршілік ететін жануарлардың ішінде қысқа арнап азық қорын жинап сақтайтын жануарлар көп кездеседі.

Міне осының бәрі шөлдің қатаң табиғатына төзіп тіршілік етуге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер: (5,8).
6-тақырып: Антропогендік факторлардың жануарлар тіршілігіне әсері.

1. 
   Жануарларға антропогендік әсердің мәні.
   
2. 
   Әртүрлі антропогендік әсерлерге жануарлардың жауап реакциялары.
   
3. 
   Мал шаруашылығының әсері
   

Адамның ағзаларға тікелей әсер ететін немесе ағзалардың тіршілік ортасын өзгеруіне әкеліп соғатын әрекеттері.

 Мал шаруашылығының халық шаруашылығында алатын орны

15.2 Мал шаруашылығы саласын орналастыру мен мамандандыру

1. 
   Жануарлардың шаруашылықтағы пайда – зияны.
   
2. 
   Жануарлардың медицинада алатын орны
   

1. 
   тақырып: Жануарлар экологиясын зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Жануарлардың экожүйеде иеленетін орны.
   

2. Жануарлардың тіршілік ортасына (ауа, су, топырақ, басқа ағзаның денесі) бейімделуі. Әдебиет: [1], [3], [5], [7],[8].

3. Жануарлардың популяция санының реттелу механизмі. Әдебиет: [3], [8], [9].

4 Адамдар-жануарлар тіршілігінің шектеуші факторы.

5. Зиянкес жәндіктер, олардың жаппай көбею себептері. Әдебиет: [4], [8], [9],

[10], [15], [16].