Пәні бойынша оқыту бағдарламасының титулдық парағы (syllabus)

Қан — трофикалық және қорғаныш функцияларын атқаратын сүйық дәнекер үлпа. Ол пішіндік элементтер мен плазмадан түрады. Пішіндік элементтерге қызыл және ак клеткалар жатады. Плазмада қан пластинкалары (тромбоциттер) болады.

Қызыл клеткаларды эритроциттер (гректің эритрос — қызыл), ақ клеткалары лейкоциттер (гректің лейкос — ақ) дейді. Қан пластинкалары (тромбоциттер) тұтас клеткалар емес, мембранамен қапталған цитоплазманың бөлігі. Бұлар сүйек майында өте ірі клеткалар — мегакариоциттердің ыдырауының нәтижесінде пайда болады. Қан пластинкаларында ядроның қүрылымды бөліктері болмайды. Осы белгісі жағынан сүтқоректілердің қаны құстардың қанынан ажырайды. Құстарда адамның қан пластинкаларының кызметін атқаратын тромбоциттер (грекше тромбос — ұю) деп аталатын ядролы кішкене клеткалар болады. Бірак қан пластинкалары тұтас клеткалар болмаса да тромбоциттер делінеді. Олардың 1 мм3 қандағы саны 250 000 — 350 000 деп бағаланады.

Эритроциттер мен пластинкалар қызметтерін тікелей қанның ішінде, ал лейкоциттер өздерінің әр түрлі міндеттерін қанда емес, дәнекер үлпасьшда атқарады.

Эритроциттерді 1673 ж. Левенгук ашқан. Бұлар қанның негізгі клеткалары. Лейкоциттерге қарағанда 500— 1000 есе көп. Ерлердің 1 мм³ қанында 5 миллионға жуық, әйелдерде 4—4,5 миллион эритоциттер болады. Адам организміндегі эритроциттердің саны орташа есеппен 25 триллион. Салмағы 500 кг. аттың эритроциттерінің жалпы саны 436,5 триллион, егер секундына бір эритроциттен есептесек, оның осышпама санын санап шығу үшін 14 мың жыл керек болған болар еді. Егер оларды бір қатарға орналастырса, жер шарын экваторынан 68 рет орап алатын тізбек пайда болған болар еді. Эритроциттердің саны организмнің жынысына, жасына, физикалық күйіне, жердің биіктігіне, жыл маусымына және басқа факторларға байланысты өзгеріп отырады. Жаңа туған нәрестелердің 1 ммЗ қанындағы эритроциттердің саны 6—7 миллионға жетеді. Содан кейін азаяды, 10—11 жаска келгенде қалпына келеді. Ерлерде картайған кезде қайтадан көбейеді, онын се-бебі олардағы гемоглобгашің азаюының салдары.

Эритроцит қүрамының 66 проценті су, 33 проценті ге-моглобин белогі. Гемоглобин белоктік бөлік глобин мен пигмент гемнен түрады. Сонымен бірге эритроциттерде басқа белоктар, атап айтқанда, ферменттер және липидтер болады.   Эритроциттер  оттегін тасымалдауға   бейімделген

Лейкоциттердің эритроциттерден айырмасы оларда гемоглобин болмайды және бүлар ядролы клеткалар.

Лейкоциттердін тағы да бір эритроциттерден өзгешелігі өздеріне тиісті қызметін тамырлардың ішінде емес, олардан тыс атқарады. Гранулоциттердің үш типі бар. Ерекше гранулалары қышқыл бояғыштармен боялатын клеткаларды ацидофилдік дәнді лейкоциттер дейді немесе әдетте, бояғыш ретінде эозин алынатын болғандықтан, зозинофилді дәнді лейкоциттер, я болмаса эозинофилдер деп атайды. Гранулалары негізгі бояғыштармен қанық боялатын лейкоциттерді базофилдік дәнді лейкоциттер немесе базофилдер дейді. Гранулалары не ацидофилдікке, не базофилдікке жатпайтын лейкоциттерді нейтрофилді дәнді лей-коциттер   немесе   нейтрофилдер   дейді.   Нейтрофилдерді полиморфтар деп те атайды, полиморфты ядролы лейкоциттер деген терминнін қысқартылған аты.

Лимфоциттер деп аталуы қанда ғана емес, лимфада үнемі кездесетініне байланысты.

Нейтрофилдер лейкоциттердің 50—70 процентін құрайды. 1 мм³ канда 3000-нан 6000-ға дейін нейтрофилдер болады. Адамнын бес литр қанында 15-тен 30 миллионға дейін нейтрофилдер болады. Бүл лейкоциттердін ішіндегі көбі. Нейтрофилдер миелоидтық ұлпада (сүйек майында) дамиды. Гранулоциттер қан ағысында 8—12 сағаттан ар-тык болмайды. Сонан кейін олар ұсак тамырлардан (венулалардан) шығып, дәнекер ұлпасына барады. Нейтрофилдің ядросы бөліктерге бөлінген. Пісіп жетілген клеткалардын ядросы 2—5 бөліктен түрады. Цитоплазмасында кептеген гранулалар болады. Әрбір клеткада 50-ден 200-ге дейін гранулалар болатыны анықталған. Нейтро-филдер лизосомаларға бай келеді. Нейтрофилдердің митохондрияларында тотықтырғыш ферменттердің активтігі жоғары. Нейтрофилдерде гидролиздеуші және тотыктырғыш ферменттердің көп болуы олардың маңызды қызметімен байланысты. Бұл клеткалардың фагоцитоздық активтігі күшті. Нейтрофилдер микроорганизмдерді ұстап алып қорыта алады. И. И. Мечников оларды микрофагтар деп атаған. Нейтрофилдер жылжып қозғалып, тамырлар арнасынан шығып, кабыну ошағына көп мөлшерде жиналады. Микроорганизмдерді кармап үстап, оларды гидролиз дейді, сонымен бірге клетканың өзі де ферменттердің әсерінен ыдырайды. Нейтрофилдер ыдыраған кезде микро-организмдердің  дамуын бөгейтін және клеткалардың көбеюіне дем беретін физиологиялық активті заттар бөлініп шығады.

Эозинофилдер лейкоциттердің 1-ден 4 процентіне дейінін күрайды. 1 мм³ қанда 120-дан 350-ге дейін эозино-филдер болады. Нейтрофилдерге қарағанда ірірек ядросы жіппен байланысқан екі бөліктен түрады. Эозинофилдерде Гольджи аппараты мен митохондриялардан баска органеллалар болмайды деуге болады. Өздерінін түзілетін орны сүйек майын қалдырып эозинофилдер бірнеше сағат қавда болады да содан кейін, нейтрофилдер сиякты, олар қан арнасынан шығып, үлпаларға кетеді, онда бірнеше күн бола-ды. Эозинофилдер, әдетте, ішектің, өкпенің, терінің борпылдақ дәнекер ұлпасында және сыртқы жыныс мүшелерінің беткі дәнекер ұлпасында байқалады. Нейтрофилдерге қарағанда олар баяу қозғалады және фагоцитоздық активтігі де кем.    Базофилдер лейкоциттердің 0,5-тей процентін құрайды. Клетканың жартысын екі бөліктен тұратын ядро алып тұрады. Қанның ұю процестеріне қатысады және қанның пішіндік элементтерінің тамырға етуін қамтамасыз етеді. Қандағы гистаминның тең жартысына жуығы базофилдерде орналасқан және олардың фагоцитоздық қабілеті бар. Аллергиялық және қабыну реакцияларына қатысады деген деректер де кездеседі.

Лимфоциттердің екі типін ажыратады: кіші лимфоцит және орташа немесе үлкен лимфацит: 1 м³ қанда 1000— 4000 дейін лимфоциттер болады. Адам қанының лейкоцит-терінің   жалпы   санының   25—35   проценті   лимфоциттер. Жана туған нәрестелерде және сәбилерде лимфоциттердің саны 60 процентке жетеді, ал кәрі адамдарда 20 процентке дейін кемиді. Цитоплазмасы аз клеткалар кіші лимфоциттердің   цитоплазмасында   бос  орналасқан  рибосомалардан басқа органеллалар жоқтың қасы. Ортаншы лимфоциттің цитоплазмасында бос рибосомалардан басқа митохондрия-лардың жеткілікті саны және гранулалық эндоплазмалык тор болады.

 Лимфоциттер клеткалардың екі популяциясы-нан түрады:

1) тимусқа тәуелді лейкоциттер немесе тимо-циттер   деп   аталатын   тимуста   немесе   алкым   безінде орналасқан   лимфоциттер.    Тимустан    шыққаннан    кейін бүларды Т — лифмациттер деп атайды. Т — лимфоциттер клеткалық иммунитет жүйесіне жауапты. Олар бөгде клеткаларды,     кемкетікті     дамыған     клеткаларды     жойып жібереді, патогендік вирустарға, саңырауқүлақтарға қарсы тұрады. Сонымен бірге қан жасалу бағытын анықтайды;

2) В — лимфоциттер.   Лимфоциттердің   бүл   түрі   алғаш   рет Фабрицус бурсалары (bursa — дорба) деп аталатьш құстың лимфоидтың  мүшесінде   байқалатындықтан  аталған.   В — лимфоциттер гуморальдық иммунитет жүйесіне жауапты. Арнаулы белоктар антиденелерді бөліп, организмді бакте-риялық     және     қайталаушы     вирустық     инфекциядан қорғайды. Моноциттер лейкоциттердің 2-ден 8 процентке дейінгі саньш қүрайды.  1 мм³ қанда 200-ден 600-ге дейін болады. Лейкоциттердін ішіндегі ең ірісі. Цитоплазмасында жақсы жетілген Гольджи аппараты, бос рибосомалар мен полирибосомалар,   гранулалық  эндоплазмалык   ретикулум және біренсаран митохондриялар болады.

Моноциттерге  амебаша  қозғалыс  пен фагоцитоз  тән. Моноциттер бактерияларды ғана емес, сонымен бірге клеткалардың қалдығын, антигендер мен бөгде белоктарды да фагоцитоздайды. И. И. Мечников бүларды макрофагтар деп атаған. Моноциттер трофикалық функция да атқарады. Дағдылы жағдайларда моноциттер қанда үш күндей бола-ды да, содан кейін оны тастап шығып кетеді.

Бұлшық ет ұлпасы — организмнің қозғалысы мен ішкі органдарының жиырылу процестерін қамтамасыз ететін жоғары дәрежеде мамандалған ұлпалар. Бұлшық еттің үш түрін ажыратады:

1.        Бірыңғай салалы бүлшық ет ұлпасы;

2.        Көлденең салалы бүлшық ет ұлпасы;

3.        Жүрек бүлшық ет ұлпасы.

Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы. Көлденең жолағы болмауына байланысты бірыңғай салалы деп атаған. Бұлшық еттің бұл түрінің жиырылуы біздің еркімізге бай-ланысты емес. Оның функциясын вегетативтік нерв жүйесі реттейді. Бірыңғай салалы бүлшық ет қабат күрап орналасады. Кейбір куыс органдардың қабырғаларында, мысалы, қан тамырларында, өкпенің ауа жүретін жолдарында, куықта, өт қабында, асқорыту жалында бір немесе екі кабат қүрайды. Бірыңғай салалы бүлшык ет үлпасынын қүрылымдық элементі бірыңғай салалы ет клеткасы. Клетка мағынасында "талшық" деген термин де қолданылады. Оның пішіні үршық тәрізді ядросы клетканың жалпақ бөлігінде орналаскан. Жеке клеткалар сирек кездеседі, әдетте, олар жуандығы түрліше шоғырлар қүрайды. Шоғырларда және олардың аралығьшда коллагендік және эластиндік талшықтары көп дәнекер үлпасының жіңішке кабаты болады. Дәнекер үлпасы арқылы қан тамырлары мен нервтер өтеді.

Электрондык микроскоп бірыңғай салалы бүлшык ет үлпасы клеткасының цитоплазмасында митохондриялардың, рибосомалардың, Гольджи аппаратынын, гранулалык эндоплазмалық тордың элементтерінің болатынын анықтады. Бүл органеллалар ядронын полюстерінде орна-ласады. Сонымен бірге цитоплазмада жуандығы 7 нм жіңішке және диаметрі 17 нм филаменттердің болатыны да байқалды. Жіңішке филаменттерді актиндік, ал жуанын — миозиндік деп атайды.

Көлденең салалы бүлшық етке тән күрылымдық элемент жиырылуды камтамасыз ететін миофибриллалар екенін жоғарыда атағанбыз.

Миофибриллалар талшықтың бір үшынан екінші үшына дейін созылып жататын шоғырлар күрайды. Миофибриллалардың жуандығы жануарлардың көпшілігінде 0,5-тен 2 мкм-ға дейін.

Әрбір жеке миофибрилла кезектесіп орналасатын учаскелерден түрады. Олардың біріншілері күңгірт, екіншілері ақшыл. Бүларды дискілер деп атайды. Күнгірт дискілерді анизотропты дискілер немесе А жолак, акшылдарын изотропты дискілер немесе И жолақтар дейді. И дискінің ортасы арқылы Z сызығы, ал А дискінің ортасынан Н жолағы етеді. Екі Z сызығынын арасындағы учаскені саркомер деп атайды. Ол миофибриллалардын қүрылымдық-функциялық бірлігі. Электрондық микроскоп миофибриллалардың өте жіңішке протофибриллалардан түратынын көрсетті. Олар да жуан және жіңішке болып бөлінеді.

Көлденең салалы бүлшык етке күрделі шоғырлық қүрылыс тән. Бүлшық ет талшықтарының тобы алдымен 1-ші, кейін 2-ші, 3-ші және тағы-тағы ретті шоғырларға бірігеді. 1-ші ретті шоғырлардын арасьшда оларды байла-ныстырып түратын борпылдақ дәнекер ұлпасы болады. 2-ші және кейінгі ретті шоғырлар дәнекер ұлпасьшың тығыз қабатымен бірігеді, ол бүкіл етті түтас каптап түратын тығыз қабықшаға айналады. Дәнекер үлпасы арқылы кан тамырлары мен нервтер өтеді,

Бүлшык ет сүйекпен сіңірлер арқылы байланысады. Бүлшық ет девенін түрлі бөліктерін қимылға келтіретін орган.

Жүрек еті (миокард) вентралдық мезодерманың висцералдык жапырақшасынан дамиды. Жүрек етінің құрылым-дык-функциялық бірлігі жүрек бүлшык ет клеткасы — кардиомиоцит. Электрондық микроскоп шыққанға дейін жүрек етін бірімен бірі жалғасып жататын бүлшық ет талшықтарынан түратын симпласт деп санаған. Электрондық микроскоп жүрек ет талшыктарьшың үштарымен жалғасқан жеке клеткалардан түратьшын анықтады.
17 Тақырып Жүйке ұлпасы

Нерв ұлпасы — нерв жүйесінің негізгі кұрылымдық элементі. Нерв ұлпасы нерв клеткаларынан немесе нейрондардан (нейроциттерден) және глиалык клеткалардан не-месе глиоциттерден түрады.

Импульстарды орталық нерв жүйесіне беретін нейрондарды афференттік немесе сенсорлық нейрондар дейді, ал эфференттік қозғаушы, нейрондар импульстарды орталық нерв жүйесінен эффекторларға (үлпаларға немесе тітіркенішке жауап беретін органдарға, мысалы — бүлшық еттерге немесе бездерге) береді. Кейде афференттік нейрондар аралық немесе ассоциативтік нейрондар аркылы эффекторлық нейрондармен жалғасады. Сезімдік, аралық және қозгаушы нейрондар қосылып, рефлекторлық доғаны күрайды. Нейрондардың өзара жанасқан жерін сииапстар дейді. Синапстар қоздырушы және бөгеуші болып бөлінеді. Нейронның денесін (перикарион) және онан тарайтын цитоплазмалық есінділерді ажыратады, Осы өсінділердің саны мен орналасуына қарап нейрондарды уни-, псевдоуни, би- және мультиполярлы деп бөледі. Импульстарды клетканың денесіне өткізетін өсінділерді дендриттер деп атайды. Импульстарды клетканың денесінен басқаклеткаларға немесе шеткі оргаңдарға өткізетін өсінділер аксондар немесе нейрит деп аталады.

Бүлар дендриттерге қарағанда жіңішке және олардың үзындығы бірнеше метрге жетуі мүмкін. Аксонның дисталдық учаскесшщ нейросекрециялык қабілеті бар, ол түйме сияқты үшпен аякталатын көптеген жіңішке бүтақшаларға тармақталады. Түйме тәрізді үштарында ерекше зат нейромедиаторға (ацетилхолин) толы үсақ көпіршіктер мен көптеген мито-хоидриялар болады.

Униполярлы нейрондар сирек кездеседі. Биполярлы клеткалардың өзгеше түрі псевдополярлы нейрондар. Псевдоуниполярлы клеткалар жиірек кездеседі. Бигіолярлы нейрондардың қарама-қарсы бағытта тарайтын екі өсіндісі болады, осыған байланысты клетка денесінің пішіні үршық сиякты келеді. Нерв клеткаларының көпшілігі мультиполярлы болады. Бүлардың пішіві түрліше болуы мүмкін. Өсінділердің біреуі нейрит, қалғандары дендриттер. Нерв импульстары аксон арқылы тиісті орнына беріледі, ал дендриттерге келген импульстар клетка денесіне беріледі. Өсінділер өте үзын болуы мүмкін және нейриттегі нейроплазманың (цитоплазманың) мөлшері нерв клеткаларының денесіндегі нейроплазманың көлемінен кейде жүз, тіпті мың есе артық болады.

Белоктар нерв клеткасының денесі мен оның дендрит-терінде ғана синтезделеді. Нерв клеткасының ядросы ірі және ақшыл келеді, бір немесе бірнеше ядрошығы болады.

Клетка денесінің нейроплазмасында жарық микро-скопімен көрінетін хроматофилдік зат немесе Ниссльдің түйіршіктері деп аталатын базофильдік заттың түйіршіктері болады. Олар көбінесе ядроның маңында немесе клетка денесінің шет жағы мен дендриттерде жиналады, аксонда болмайды. Электрондық микроскоппен карағанда Ниссль заты бос орналаскан және мембраналарға бекіген, рибосомалар мен полирибосомалары бар гранулалық эндоплазмалық ретикулумның жалпақ цистерналарына бай цитоплазманың аймағы екенін дәлелдейді.

Оптикалық микроскоп нерв клеткаларында нейрофибриллалар деп аталған фибриллалардың бар екенін көрсетеді.

Электронды микроскоп фибриллалар деп аталған күры-лымдардың филаменттердің шоғыры екенін аныктады, оларды нейрофиламенттер деп атады. Бүлардың диаметрі 10  нм  шамасында  аралық  филаменттер  делінетін құрылымга сәйкес келеді.

Нерв клеткасыңда диаметрі 24 нм микротүтікшелер болады. Нейрондардың денесінде Гольджи аппараты, көптеген митохондриялар цитоплазмада бірқалыпты таралған. Сондай-ақ лизосомалар да кездеседі.

Нейроглия — нерв үлпасының көмекші және маңызды қүрамды бөлігі. Нейроглияның клеткалары нерв импуль-старын өткізбейді, бірақ олар нерв үлпасында тіректік, трофикалық, қорғаныс және изоляциялық функциялар атқарады. Сонымен бірге мидың эпифиз және гипофизінде нейроглия осы органдардың негізгі массасын күрайды және секреторлық функция атқарады.

Нейроглияның клеткалар саны нейрондарға қарағанда 10 есе көп. Бүл клеткалар орталық нерв жүйесінің клеткаларын қоршап, олардын арасындағы кеністікті толтырып, механикалық тіректік функция атқарады.

Глиалык клеткалардың метаболизмнің активтігі өздерін қоршаған клеткалардын метаболизміне тығыз байланысты деп есептейді. Жатқа сактау процестеріне қатысатын болуы керек деген жорамал да бар. Шванн клеткалары деп аталатын     нейроглияның   серіктері      миелинген     талшықтарының қабықшаларын синтездейді, ал қалған клеткалар фагоцитоздық функция атқарады.

Нейроглия клеткаларының бірнеше типтері бар: нерв түтігінен дамитын макроглия (глиоциттер) мен мезенхима-дан пайда болатын микроглия (глиалық макрофагтар).

Макроглия клеткаларының екі категориясын ажыратуға болады: астроциттер мен олигодендроциттер. Астроциттер протоплазмалық және талшықты болып белінеді.

№ 1 тәжірибелік сабақ.

Клетка популяциясы мен ұлпалар жүйесін жарық микроскопының көмегімен (фазасы қарама-қарсы, люминесцентті, интерференциялық, поляризациялық), электронды микроскоппен, сандық цитохимия әдісімен (цитофотометрия, цитофлуориметрия, авторадиография, интерферометрия) зерттеу, сонымен қатар соңғы зерттеу әдістері: клетка биологиясы, иммунология, биохимия, молекулалық биология, биофизика (клетка және үлпалар культурасы, радиациялық химер әдісі, иммунофлуоресценция әдісі, көпклонды антиденешік, биохимиялық және молекулалық биология т.б.)

In vitro жағдайындағы клетка популяциясының морфологиясы, физиологиясы және цитогенетикалық гетерогенділігі. Өсімдіктер және жануарлар клеткаларының гибридизациясы. Клетка инженериясының негізгі проблемалары. Биотехнологиялык зерттеулердің дамуындағы цитологияның жетістіктері.

Клетка ядросының қүрылысы және химиясы: хроматин (хромосомалар), ядрошық, кариоплазма, ядро қабықшасы. Ядрошықтың клетканың белінуі кезіндегі тағдыры жөне оның митотикалық хромосомалармен байланысы. Ядро қабықшасының күрылысы мен қызметі. Клетканың цитоқаңқасы (микротүтікшелер жөне микрофиламенттер). Органоидтар циклозы.

№ 4 тәжірибелік сабақ.

Пластидтердің қүрылысы және қызметі. Пластидтердің классификациясы: (хлоропластар, лейкопластар, амилопластар, хромопластар). Пластидтердің қызметіне байланысты өзгеруі. Хлоропластар және фотосинтез.

Клетка патологиясы. Клеткаға жарақаттану факторларының әсері. Некроз. Апоптоз.

Жануарлар үлпасын зерттеудің негізгі қазіргі әдістері. Клетка популяциясына кинетикалық талдау жасау мәселелері.

Тері эпителийлері. Тері эпителийлерінің классификациясы: бір қабатты, көп қабатты, кутикулалы. Ішек эпителийлері. Омыртқалы жөне омыртқасыз жануарлардың ішек эпителийлерінің ерекшеліктері, түзілуі, физиологиялық регенерациясы. Без эпителийі. Экзокринді жөне эндокринді бездер, оларға жалпы морфофункционалды сипаттама, классификациясы.

Қан. Сүтқоректілердің қан клеткаларына жалпы сипаттама және оларды талдау. Омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың қан жасау мүшелерінің ұлпалары. Эритропоэз, гранулопоэз, қан пластинкаларының пайда болуы. Омыртқлылардың лимфоидты ұлпасы. Омыртқалы жануарлардың борпылдақ дөнекер үлпасы. Омыртқалылардың тірек-механикалық ұлалар топтары. Сүйек үлпалары. Омыртқалылардың әртүрлі ішкі орта ұлпаларының байланыстылығы.

Омыртқалылардың көлденең-жолакты қаңқа ұлпалары. Омыртқалылардың каңқа бұлшық еттерінің гистогенезі жөне регенерациясы. Миобластар жөне сателлит-клеткалар.Омырткалылардың жүрек бұлшык ет ұлпалары. Төменгі сатыдағы омыртқалылар мен омырткасыздардың жүрек бұлшық еттері. Омыртқалылардың тегіс бұлшык ет үлпалары. Тегіс бұлшық еттің гистогенезі жөне регенерациясы.

Синапстар. Жалпы сипаттама, классификациясы, ультрақүрылысы. Рецепторлы нерв ұштары. Интерорецепторлар мен экстерорецепторлар. Біріншілік- және екіншілік сезгіш клеткалар. Нейросекреторлы клеткалар. Сүтқоректі жануарларда олардың орналасуы, құрылысы, қызметі және биохимиялық ерекшеліктері. Нейросекреторлы клеткалардың омыртқалы жануарларда нерв және эндокринді жүйелермен байланысы. Нейроглия.

№ 1 зертханалық сабақ.

Сабаққа дайындалу барысында микроскоптың құрылысымен танысу, онымен жұмыс жасауды, қазіргі заманға сай клетканы зерттеу цитологиялық әдістерді көшіріп жазу керек. Берілген сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Фиксациялау және бояу әдістері
   
2. 
   Микроскопия. Түрлері. Микроскоптың шешуші қабілеті.
   
3. 
   Цитохимиялық әдіс.
   
4. 
   Микрургия
   
5. 
   Ұлпаларды қолдан өсіру әдісі.
   

Әдебиет: [1], [2], [5], [6]

Осы тақырыпты түсіну үшін митохондриялардың және хлоропластардың суретін салып, оларды ашу тарихын оқып білу. Амилопластар, элайопластар және т.б. анықтамаларын жазып, атқаратын қызмететрін белгілеу. Берілген сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Митохондриялар. Олардың ашылуы, пішіндері, мөлшерлері, кездесу жерлері.
   
2. 
   Митохондрийлердің құрылысы, қызметі.
   
3. 
   Хлоропласттердің құрылысы, қызметі.
   
4. 
   Пластидтердің басқа түрлері: хромопласттер, амилопласттер, лейкопласттер, элайопласттер, протеопласттер, тонопласттер. Олардың қызметтері және кездесу жерлері.
   

Әдебиет: [2], [5], [8], [11]