Пәнінен Оқу әдістемелік кешен

Микроорганизмдердің қоректенуі

Бұны галофитті қоректену деп атайды. Сонымен қатар тірі организмдер қоректенуінің екінші түрі-голозайлы тәсіл. Мұнда қоректік заттардың қатты түйірлері қармалады немесе жұтылады, содан соң ғана қортылады. Бұл негізінен жоғары сатыдағы жануарлар мен қарапайымдыларға тән.

Биосинтез және катаболизм жайлы түсінік. Микроорганизмдер клеткаларына түскен қоректік заттар ыдырау барысында түрлеше химиялық реакциялардан өтеді. Оларды жинақтап, жалпы атпен метаболизм (зат алмасу) деп атайды. Метаболизмге тіршілікке аса маңызы зор катоболизм мен биосинтез процестері жатады.

Катоболизм барысында түзелген энергия клеткада аденозин үш фосфат (АҮФ) түрінде фосфор байланысына айналады.

Организмде болатын эволюцияның басты факторлары: өзгергіштік бейімдеушілік (адаптация), тұқым қуалаушылық және тіршілік үшін күресте жеңіп шығу болып табылады.

1. 
   Физикалық.
   
2. 
   Химиялық
   
3. 
   Биологиялық факторлар.
   

Физикалық фактордың әсері.

Физикалық факторлардың ішінде температураның микроорганизмдер үшін маңызы зор. Бірақ микроорганизмдер өсімдіктер мен жануарларға қарағанда температураның құбылуына төзімді келеді. әр түрлі микроорганизмдер топтары үшін температураның үш нүктессі бар: оптималь - ең тіршілікке қолайлы температура;
Тағамды сақтау мен консервілеуде микробтар тіршілігін

сыртқы орта факторларымен реттеу.
Барлық тағамдық заттардың құрамында микроорганизмдерге қорек бола алатын заттар бар. Түрлі микробтар бұл қоректік затты пайдаланса, ақыр аяғында тағам бүліне бастайды. Міне, осыған байланысты ауыл шаруашылығы өнімдерін дұрыс сақтауды қамтамасыз ету үшін микроорганизмдер әрекетінен болатын түрлі биохимиялық процестерді реттеу қажет. Етті шіріту бактериялары тіршілік ете бастайды. Шіру барысында ет құрамы түбегейлі өзгеріп, иістенеді. Белокпен бірге ет құрамындағы углеводтар ыдырайды. Сонда, ортада аммиак түзіледі. Ет қоңырқай тартып, онда сілтілі реакция пайда болады.

Микроорганизмдердің азотсыз органикалық заттарды өзгеріске ұшыратуы. Ашу процесі. Спирттік ашу процесі. Пентозафосфат жолы.
Табиғаттағы биологиялық маңызды элементердің, соның ішінде көміртегі қосылыстарының өзгеріске ұшырауында микроорганизмдердің ролі зор. Микроорганизмдердің өз тіршілігіне қажетті энергияны азотсыз органикалық заттардан алатыны анық байқалады. Өсімдік қалдықтарының химиялық, өқрамы өте күрделі. Онда белоктар, амин қышқылы, көміртегі бар қосылыстар (клетчатка, лигнин, гемицеллюлоза), майлар және т.б. болады. Бұлардың ішінде басым көпшілігі целлюлоза, гемицеллюлоза және лигнин. Бұл заттардың мөлшері мен сапасы әр түрлі. Ол өсімдіктердің түрлеріне байланысты өзгеріп отырады. Органикалық заттар негізінен екі жолмен ыдырайды. Фитогендік ыдырау саңырауқұлақтар, бактериялар, актиномицеттер және басқа да микроорганизмдер әсерінен жүреді. Ал зоогедік ыдырау – омыртқасыз жануарлар, сүт қоректілер көмегімен болады.

Көмір сутегілерінің тотығуы.

Көмір сутегілер органикалық заттардың ішіндегі ең бір берігі. Бірақ соған қарамастан оны кейбір микроорганизмдер ыдырата алады. Біздің елімізде В.О. Таусон көмір сутегінің көзі болып есептелетін - парафинді микроорганизмдер ыдырата алатынын дәлелдеді. Көмір сутегілерін табиғатта Псеудо Монас, Флавобсектериум, Ауромобактер, Стрептомицес, Нокардиа, Микробактериум туысына жататын бактериялар және Кандида туысына жататын ашытқылар, кейбір саңырауқұлақтар ыдырата алады.

Газ тәрізді көмір сутегілерін де ыдырата алатын микроорганизмдер болатыны анықталды. Мұндай микроорганизмдерді мұнай және газ қорларын барлауда қолданылады. Псеудоманас және нокардис туысына жататын бактериялар бензол, толуол ксилол, нафталин, антраценді, ыдырата алатыны анықталды. Көпшілік микроорганизмдерде көмір сутегілерін тотықтарының ерекше ферменттер болады. Көмір сутегілерінің ыдырағандағы ақырғы өнімі көмір қышқыл газы мен су.
Патоген микроорганизмдер және олар мен күрес жолдары:

Жұқпалы аурулардың қоздырғышы патоген микроптор. Жұқпалы ауру адамға немесе жануарға таралуы үшін белгілі бір жағдай қажет. Олраға адам және мал организімдерінің осы ауруларға бейімдігі, яғни қабылдаушы алғыш қасиеті жатады. Мәселен, топалаңнан өлген малдың етінен бөлініп алынған микробтор сау организмді тез арада қатты ауруға шалдықтыратын қасиеті бар. Осындй микробтардың болмашы мөлшері үй қоянын сеспей қатырады.

Жұқпалы аурулардың таралуы организмнің ауруға қарсы тұра алатындық қасиетіне байланысты. Мәселен тауық топалаңмен мүлде ауырмайды. Егер Л. Пастер жасағандай етіп, тауық аяғын салқын суда ұзақ ұстап, содан кейін топалаң микробын жұқтырса. Ол тез арада ауыра бастайды.
Фитонцидтер.

Иммунитет – патогендік микробтардың, олардың токсиндері мен басқа да табиғатта биологиялық бөгде заттардың әрекетін малдың немесе адам организмінің қабылдаушылық мәні. Иммунитеттің мәні патогендік агенттердің енуі мен әрекетіне байлансты организмнің, ішкі ортасының тұрақтылығын қамтамасыз ететін физиологиялық қорғанс реакциясы комплексінің көрінуінен тұрады. Қорғаныс реакциясын көрсету қабілеттілігі тұқым қуалаушылық сипатымен түсіндіріледі немесе өмір сүрген уақыт ішінде пайда болады.

Шығу тегінің белгісіне байланысты иммунитетті екі түрге бөледі: табиғи және пайда болған (иелік). Табиғи иммунитет (түрлік, тұқым қуалаушылық) бұл басқа түліктерге зақым келтіретін ауру қоздырушылардың әрекетіне кейбір мал түрлерінің ауруға бейімсіздігі. Ол тұқым қуалаушылықпен беріледі және де мал организмнің физиологиялық және биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы: ірі қараның ешқашан сақаумен ауырмайтыны, шошқа обасының қоздырушысына сезімталдығы жоқ екені белгілі.
Микроорганизмдердің әсеренен азотты заттардың өзгеріске ұшырауы.
Басқа элементтермен бірге азот, тіршілік тірегі белоктың құрамына кіреді. Жалпы табиғатта азот қоры мол. Оның көпшілігі тірі организмдердегі көміртегінің мөлшері 700 миллион тонна болса, азоттың жалпы мөлшері 10-25 миллион тоннаға дейін жетеді. Жылына жасыл өсімдіктер 20 миллион тоннадай көміртегін, 1-1,5 миллион тоннадай азот сіңіреді.

Атмосферада азоттың газ күйіндегі қоры мол болғанымен, онымен өсімдіктер қоректене алмайды. Олар топырақта болатын азоттың әр түрлі формаларының ішінен, тек минерал күйіндегі азотты сіңіре алады. Жалпы табиғатта азот айналымының төрт кезеңін байқауға болады. Олар: аммонофикация, нитрификация, денитрификация және атмосфера азотын микроорганизмдердің тікелей сіңіруі. Осы процестердің әрқайсысында өзіндік ерекшеліктері бар микроорганизмдер қатысады.

С.Н. Виногарадский нитрификация процесі екі сатыда жүреді деген пікір айтты. Бірінші топтағы бактериялар аммиакты азотты қышқылға дейін тотықтырады, бұл нитрификацияның бірінші кезеңі, ал екіншісі – азотты қышқылдың азот қышқылына дейін тотығуы.

Нитрификацияға қатысатын бактериялар негізінен төрт туысқа жатады: нитрозомонас, нитрозоцистис, нитроспора және нитробактер.
Микроорганизмдермен күкірт, фосфор және темір

қосылыстарының өзгеріске ұшырауы.
1. Фосфор қосылыстарының өзгерістері. Өсімдіктер тіршілігінде азаттан кейін фосфордың маңызы зор. Ол көбінесе топырақта, өсімдіктерде, микроорганизмдер клеткасында, органикалық және органикалық емес қосылыстарда көп кездеседі. Фосфор – клеткадағы ең қажетті элемент. Ол тіршлікті жалғастырушы және тұқым қуалаушылықты анықтаушы нуклеин қышқылдарының құрамында болады. Тірі организмде ол тотыққан, яғни фосфат күйінде болады. Жалпы топырақта фосфордың ұшырауы екі процестен тұратыны мәлім. Оның біріншісі - органикалық фосфордың минерал қосылысқа айналуы да. Екіншісі фосфор қышқыл тұздарының ерімейтін қосылыстан ерігіш күйге көшуі.
Микроорганизмдерді мал азығын даярлауға қолдану.
Мал азығын консервілеу микробиологиясы.

Шырынды азық дайындау үшін қазіргі кезде сүрлеу әдісін қолданады. Сүрлеу дегеніміз-микробиологиялық және химиялық факторларды пайдалана отырып, жемшөпті маңызды биологиялық қосылыстармен байыту және консервілеу. Сүрлеудің жемшөп сақтаудың басқа тәсілдеріне қарағанда, сүрлемде шырын көр болады және онда қоректік заттардың көптеген мөлшері жақсы сақталады, азық микроорганизмдер тіршілігінен түзілген физиолоогиялық жағынан малға пайдалы қосылыстармен байиды. Сүрлем дайындаудың 2 түрі білгілі: жемшөпті “салқын” әдіспен сүрлегенде температураның +30-35 градустан аспауы тиіс. Бұл үшін жемшөпті тез арада шауып алып, турап, траншеяға салып, нығыздап, бетін қымтап тастайды. Сонда азықтағы қантты пайдалана отырып сүтқышқылы бактериялары орта 1,5 % -ке дейін сірке қышқылын түзеді. Бұл азықты ұзақ уақыт консервілеуге жеткілікті. Салқын тәсілмен салынған сүрлем 8-10 күн ішінде малға беруге дайын болады. Оның түсі жасыл сары, исі тұздалған көкөніс немесе жеміс иісіндей болады. Мал оны сүйсініп жейді.

1. 
   Өсімдіктердің тамырында және тамырдың айналасында, яғни ризосферада
   

Міне, осы мәліметтерге қарағанда микроорганизмдер мен жоғары сатыдағы өсімдіктер тамырларының арасында ерекше қарым-қатынасы бар екендігін аңғару қиын емес. Ал ризосфера микроорганизмдеріне өсімдіктер зор әсер етеді. Басқаша айтқанда, өсімдік тамырлары өздеріне қажетті микроорганизмдер қауымын сұрыптай алады, әр өсімдіктің дамуына сәйкес олардың өзіне тән микроорганизмдер тобын іздестіреміз. Мәселен азотобактер мен түйнек бактериялары бір өсімдіктің ризосферасында жақсы өніп-өссе, екінші бір өсімдіктің ризосферасында тіршілігі мүлде баяулап қалады.

Топрақта жүріп жататын негізгі биологиялық процестер, топырақтың құнарлығы, оның сапсымен құралуы микроорганизмдер тіршілігіне байланысты. Микроорганизмдер тіршілігінің нәтижесінде өсімдіктердің тамыры арқылы қоректенуі жақсарады, сөйтіп егіннің өнімділігі артады. Сондықтан микроорганизмдер тіршілігінің нәтижесінде топырақта азот, көмір тегі және фосфор элементтерінің көбейуіне мүмкіндік туады.

жағдай тумайды. Кейде бұл топтардың тіршілігі мүлде тоқталып та қалатын жағдайды кездестіруге болады. Сондықтан топырақтағы пайдалы микроорганизмдердің тіршілік әрекетін күшейту мақсатында оларды жеке өсіріп, содан соң топыраққа қолдан қосу ұсынылады. Мұндай микроорганизмдерден дайындалған препаратты бактериялы тыңайтқыштар деп атайды. Бактериялы тыңайтқыштар топырақты тиісті микроорганизмдермен байытады. Бұл мәселе жөнінен екі көзқарас бар екенін айту керек. Зерттеушілердің бір тобының пікірінше пайдалы микроорганизмдер санын молайтудың негізгі жолы агротехникалық тәсілдер көмегімен олардың топырақта тіршілік жағдайларын өзгерту.

болады. Бұл қарым-қатынастар түрліше болып келуі мүмкін. Негізінен оларды, төрт топқа бөлуге болады:

1) Симбиоз 2) Метабиоз 3) антагонизм және 4) паразитизм.

Осы топтардың әр қайсысының өзіндік ерекшелігі бар.

Бұларға ьактерияларға қарағанда анағұлым усақ, құлысы қарапайым организімдер. Жай микроокопен көруге болмайды. Оларды 1892 жылы Ивановский ашқын болатны. Ол зақымдалған темекі жапырағын әбден езіп, әдеттегі оынң сүзіндері мен бірге кетпейтінін бойқады. Осы сүзіндіні сау темені өсімдігіне жұтырса, ол қайтадан ауруға шалдығатыны анықтады. Бұл организимдерді Д.И. Ивановский латынша вирустар, яғни “y” деп атады. Қазір бірнеше мың есе ұлғайтып көрсететін микроскоптың құрастылуы вирустардан және зерттеуге мүмкіндік туғызды.

Микроорганизмдердің тыныс алуы

1. 
   Аэробты
   
2. 
   Анаэробты
   

Микроорганизмдердің тыныс алуы энергия бөлінетін органикалық қосылыстар тотығуының биологиялық жолмен жүретін күрделі процесі болып есептеледі.

Тыныс алу түріне байланысты микроорганизмдерді үлкен екі топқа бөледі; аэробты және анаэробты микроорганизмдер. Аэробты микроорганизмдер ортада оттегі болғанда ғана тіршілік ете алады. Ал анаэробты оттегіне мұқтаж емес. Анаэроб микробтар облигат және факультатив деп екіге бөлінеді. Облигат анаэробтар тек оттегі жоқ жерде ғана тіршілік етеді. Молекула күйіндегі оттегі жоқ жерде ғана олар үшін-у. Ал факультативті анаэробтар молекула күйіндегі оттегінің бар не жоғына қарамай тіршілік ете береді. Анаэроб микроорганизмдер де табиғатта кең таралған. Олар ауа енуі қиын терң қабаттарда тіршілік етуге бейімделген.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Негізгілері

1. 
   Гусев М.В. , Минеев Л.А. Микробиология.- М.: Изд-во Москва ун-та, 1985.
   
2. 
   Cтейниер Р., Эдельберг Э., Ингрем Д. Микр микробов: в 3-х т . М. Мир 1979
   
3. 
   Колешко О.И. Микробиология.-Минск:Бышэйшая школа, 1977.
   
4. 
   Шлегель Г. Общая микробиология М: Мир 1987 567 стр
   
5. 
   Шигаева М.Х. Экология бактерий Учебное пособие А. Наука 2002 170 с.
   
6. 
   Березин В.Э. Основы вирусологии Учебное пособие . А. Наука 2002
   
7. 
   Заварзин Г.А. Колотилова Н.Н. Введание в природоведческую микробиологию Учебное пособие Книж дом Унив 2001 г. – 256 с.
   
8. 
   Мищустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология. –М.: Колос, 1878.
   
9. 
   Дарқанбаев Т.Б., Шоқанов Н.Қ. Микробиология және вирусология негіздері. Алматы, “Қайнар”, 1982.
   
10. 
    Пименова М.Н. Гречушкина И.Н. Азова Л.Г. Руководства к практическим занятием по микробиологии – М.МГУ 1983 302 стр.
    
11. 
    Құлдыбаев М. Ауыл щаруашылық микробиологиясы. Алматы, “Білім”,1994.
    
12. 
    Генкель П.А. Микробиология с оснсвами вирусологии. Учеб. Пособие для студентов биол. фак. пед. Ин-тов. М., “Просвищение”,1974.271с.
    

Қосымша

1. 
   Бродо П. Плазмиды . М. – Наука 1989 , 688 с.
   
2. 
   Букринская А.Г. Вирусология М. Наука 1986 326 с.
   
3. 
   Готтшалк Г.А. Метобализм бактерий М. Мир 1982 г. 310 с.
   
4. 
   Елинов Н.П. Химимческая микробиология М. Выш школа 1989 г. 448 с.
   
5. 
   Елинов Н.П. Основы биотехнологии – СПб Наука 1995 600с
   
6. 
   Калакуцкий Л.В. Агре Н.С. Развитие актиномицетов – М. МГУ 1983 177с
   
7. 
   Кондратьева Е.Н. Хемолитотрофы и метилотрофы М. МГУ 1983 г.
   
8. 
   Перт С.Дж Основы культивирование микроорганизмов и клеток М.Мир 1978 г.
   
9. 
   Шигаева М.Х. Цзю В.Л. Систематика бактерий – А. КазНУ 140 стр.
   
10. 
    Блохина И.Н., Леванова Г.Ф. Генсистематика бактерии.-М.: Наука, 1976.
    
11. 
    Громов Б.В. Строение бактерий.-Л.: Изд-во Ленингр. Ун-та,1985.
    
12. 
    Заварзин Г.А. Водородные бактерий и карбоксидобактерия.-М.: Наука,1978.
    
13. 
    Жизнь микробов а экстрмальных условиях.-М.: Мир, 1981.
    
14. 
    Квасников И.Е., Нестренко О.А. Молочнокислые бактерии и пути их использования.-М.: Наука, 1975.
    
15. 
    Tortora J. Funke B.R. Case Ch.L. Mikrobiology. The Bendjaimin. Publishing.Inc. Califomia. 1992 810 p.
    

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.

“Сырдария” университеті

Бекітемін:

Факультет деканы:

Жұмыс бағдарламасы.

Пән:Микробиология және вирусология

Факультет: Жаратылыстану

Мамандық: 05.01.13- биология

Кафедра: Биология

Курс: 3 семестр: 5

Лекция 30 сағат

Практикалық (семинар) сабақтар сағат

Лабораториялық сабақтар 15 сағат

Курстық жұмыс семестр

ОБСӨЖ 45 сағат

Барлық сағат саны 135 СӨЖ 45 сағат

Емтихан 5 сынақ
Жұмыс бағдарламасын құрастырған

аға оқытушы, а.ш.ғ. кандидаты Дошманов Е.Қ.

Жетісай – 2007ж.

Жұмыс бағдарламасы типтік бағдарламаға сәйкес құрастырылған.Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен бекітілген. 04.08.2003ж

Типтік бағдарламаның индексі №528

Жұмыс бағдарламасы кафедраның мәжілісінде қарастырылған.

Хаттама № 2007ж

Кафедра меңгерушісі,

а.ш.ғ.к. Е. Қ. Дошманов

Факультет кеңесінде мақұлданған

Хаттама № 2007ж

Кеңестің төрағасы:
Университеттің ғылыми кеңесінде мақұлданған

Хаттама № 2007ж

Ғылым кеңес төрағасы :

Ι.Пәннің мақсаты мен міндеттері, оның оқу процесіндегі ролі.
Микробиология өте ұсақ тірі организмдер – микроптар жөніндегі ғылым. Ол микроорганизмдердің құрылысын, биологиялық қасиетін, табиғатта жүріп жататын әр түрлі процестерді олардың ролін, жоғары сатыдағы күрделі организмдермен қарым-қатнасын және бұлардың зиянды әрекетінің әсерін зерттейді.

Микробиологияның дамуы басқа ғылым салалары сияқты өндіріс тәсілдеріне, практикалық жұмыстардың талабына , жалпы ғылым мен техниканың дамуына тығыз байланысты.

Микробиология және вирусология курсының мақсаты – студенттерді прокариоттардың басты қасиеттерімен, олардың физиологиясы және биохимиясымен таныстыру. Микробиология саласындағы жетістіктердің жалпы биологиялық және практика үшін маңызын, олардың әлеуметтік – этикалық, дүние көзқарастың мәнін көрсету. Микробиологияның басқа да биологиялық пәндермен өзара байланысын анықтау бсаты міндеттердің бірі.
2. Жұмыс оқу бағдарламасының басқа пәндермен

келісім хаттамасы.

Пән аралық байланысы

Р / с	Прекрезиттер (пәннің алдында міндетті түрде игерілуге қажетті пәндер)	Постреквизиттер (пәннен кейін өтілетін, осы пәнге сүйенетін пәндер)	Кафедра	Кафедра қабылдаған шешім, хаттама № күні
1	Ботаника	Ген инжинериясы	Биология
2	Зоология	Ферменттер инженериясы	Биология
3	Цитология	Экобитехнология	Биология
4	Гистология	Биотехнология	Биология

жүктеу/скачать 2.66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: