ПӘнінің ОҚыту-әдістемелік кешен

Күрделі жағдайларда сұрактардың жауабы ЖӘНЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС логикалық жалғаулыктарын пайдаланып, құрамды пікірлер арқылы беріледі. Мысалы, "Бұл оқушы ақылды және зерек" пікірі қарапайым "Бұл окушы ақылды" және "Бұл оқушы зерек" деген пікірлерден тұратын құрамды пікір болып табылады.

Логикалық жалғаулықтардың көмегімен басқа пікірлерден құрастырылған пікірлерді құрамды деп атайды. Құрамды емес пікірлерді қарапайым немесе элементпар деп атайды.

Логикалық жалғаулықтар математикада күрделі айтылымдарды сипаттайтын логикалық операциялар болып табылады.

Логикалық айтылымдармен жұмыс істеу үшін оларға ат қояды. "Айдар жазда теңізге барады" айтылымы А арқылы белгіленсін, ал В арқылы — "Айдар жазда тауға барады" айтылымы белгіленсін. Сонда "Айдар жазда теңізге де, тауға да барады" құрамды айтылымын А және В түрінде қысқаша жазуға болады. Мұндағы "және" — логикалық жалғаулық, А, В — логикалық айнымалылар, олар тек екі мәнде болады: "ақиқат" немесе "жалған", сәйкесінше олар "0" не "1" арқылы белгіленеді.

Әрбір логикалық жалғаулық логикалық айтылымдармен орындалатын операция ретінде қарастырылады және олардың өз аты мен белгіленуі болады.

Математикалық логикада ЖӘНЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС логикалық операциялары ақиқаттық мәндер кестесімен анықталады.

Ақиқаттық кестесі — бұл логикалық операцияның кестелік түрде ұсынылуы, онда кірістік операндалардың (айтылымдардың) ақиқаттық мәндерінің барлық мүмкін терулері осы терулердің әрқайсысына арналған операциянын шығыстық нәтижесінің ақиқаттық мәнімен бірге аталған.

Негізгі логикальщ операцияларды карастырайық.

А	В	А және В
Иә	Иә	Иә
Иә	Жоқ	Жоқ
Жоқ	Иә	Жоқ
Жоқ	жоқ	Жоқ

• 
  Пікірдің екеуі де акиқат болғанда, А жөне В конъюнкциясы
  ақиқат.
  
• 
  А немесе В пікірлерінің бірі немесе екеуі де жалған болса, онда
  А және В конъюнкциясы жалған болады.
  

Біріктіруші мағынада қолданылатын НЕМЕСЕ жалғаулығының көмегімен қарапайым А және В айтылымдарының бір кұрамдасқа бірігуі логикалың қосу немесе дизъюнкция (латынша disjunctio — бөлу), ал операцияның нәтижесі — логикалык қосынды деп аталады.

А	В	А және В
Иә	Иә	Иә
Иә	Жоқ	Иә
Жоқ	Иә	Иә
жоқ	жоқ	Жоқ

• 
  А немесе В пікірлерінің ең болмағанда біреуі акиқат болғанда, А немесе В дизъюнкциясы ақиқат.
  
• 
  А және В пікірлерінің екеуі де жалған болғанда, А және В
  дизъюнкциясы жалған.
  

Қарапайым А айтылымына ЕМЕС шылауын қосу логикалық терістеу операциясы деп аталады, операцияны орындау нәтижесінде жаңа айтылым пайда болады.

А	А емес
Иә	Жоқ
Жоқ	Иә

Мысалы, "Бүгін күн ыстық" айтылымы үшін "Бүгін күн ыстық емес" айтылымы терістеу болады.

Кейбір кездерде барлық айтылым "... жалған" сөзін колдануға болады. Сонда "Сен жақсы баға алдың" айтылымын терістеу "Сенің жақсы баға алғаның жалған" айтылымы болады.

Бұл операцияның ақиқаттық кестесінен, егер бастапқы А айтылымы жалған болса, онда А емес (А ақиқагп емес), теріске шығаруы иә мәніне ие болатынын көреміз. Және, керісінше, егер бастапқы А айтылымы ақиқат болса, А емес, жоқ мәніне ие болады.

• 
  Бастапқы пікір жалған болғанда, терістеу- ақиқат.
  
• 
  Бастапқы пікір ақиқат болғанда, терістеу- жалған.
  

1. 
   Информация терминіне анықтама бер?
   
2. 
   Сигнал деген не?
   
3. 
   Электрлік түрде берілген сигналдардың артықшылықтары.
   
4. 
   Информацияның қасиеттері.
   
5. 
   Информацияның үздіксіз жіне дискеретті формасы.
   
6. 
   Информацияның өлшем бірліктерін ата.
   
7. 
   Санау жүйесі деген не?
   
8. 
   Позициялық және позицилық емес санау жүйелеріне анықтама бер және мысалдар келтір.
   
9. 
   Санау жүйесінің негізі деген не? Санау жүйесінің базистік цифрларына мысал келтір.
   
10. 
    Сандарды бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне қалай аударамыз.
    
11. 
    Пікір дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
    
12. 
    Қандай пікірлер жалпы деп аталады? Жалпы жөне жеке пікірлерге мысал келтіріңдер.
    
13. 
    Әдеттегі және математикалық пікірлердегі жалғаулардың рөлі қандай?
    
14. 
    ЖӘНЕ жалғаулығымен мысал келтір.
    
15. 
    НЕМЕСЕ жалғаулығымен бөлуші рөлде, біріктіруші рөлде мысал келтіріңіз.
    
16. 
    Пайымдауларды теріске шығаруға мысалдар келтіріңіз.
    
17. 
    Логикалық көбейту дегеніміз не? Мысал
    
18. 
    Дизъюнкция дегеніміз не? Мысал
    
19. 
    Логикалық терістеу деп нені айтады? Мысал.
    

Ақпарат өзімен-өзі болмайды. Ол іздестірудің, жинаудың, сақтаудың, жеткізу мен өңдеудің және пайдаланудың барысында, басқаша айтқанда, ақпараттық процестерде айқындалады.

Ақпараттық процестерді зерттейтін ғылым информатика деп аталады.

Ақпараттық процестерді жүзеге асыратын негізгі құрал-компьютер. Ақпаратты автоматты түрде өндеуге арналған аппараттық және бағдарламалық құралдар кешенін компьютер деп атайды.

Мәтіндік ақпарат:	оқулықтағы мәтін, дәптердегі шығарма, ауа райын болжау, радио арқылы хабар т.б.
Сандық ақпарат:	көбейту кестесі, арифметикалық мысал, хоккей ойынындағы есеп т.б.
Графикалық ақпарат:	суреттер, схемалар, сызбалар, фотосуреттер т.б.
Музыкалық (дыбыстық) ақпарат:	дыбыстар, музыка, сөз .
Бейне ақпарат	түрлі түсті графика, дыбыс, фильмдер, екі және үш өлшемді жылжымалы объектілер.

• 
  кодтауға және мәліметтер мен бағдарламаларды компьютердің жадына екілік көрсетілуде ұсынуда арналған енгізу құрылғыларынан;
  
• 
  ішкі және сыртқы болып бөлінетін, деректерді, бағдарламаларды, аралық есептеулердің нәтижелерін сақтауға арналған компъютер жадынан;
  
• 
  мәліметтерді өңдеудің және өңдеу процесін басқарудың негізгі құрылғысы-процессордан;
  
• 
  өңдеу нәтижелерін кері кодтауға және оларды адамға қолайлы түрде шығарып беруге арналған шыәару құрылғыларынан;
  
• 
  бұл барлық құрылғылар арасында ақпарат жеткізу қызметін атқаратын ақпараттық кеңарнадан тұрады.
  

Процессор

Ақпараттық кеңарна (магистраль)

Енгізу құрылғылары

Бағдарламалық құралдар — әр түрлі мақсаттарға арналған бағдарламалар жиынтығы. Компьютердің бағдарламалық құралдарын бағдарламалық жасақтама деп те атайды.

Олар:

• 
  жүйелік деп аталатын, компьютердің барлық құрылғылары мен мәліметтерді өңдеуді жасақтау қорларының жұмыстарын басқаратын;
  
• 
  қолданбалы деп аталатын, мәліметтерді өңдеуге арналған;
  
• 
  бағдарламалық жүйелер деп аталатын, басқа бағдарламаларды өңдеу қызметін атқаратын бағдарламалардан тұрады.
  

Компьютердің негізгі құрылғыларының блок-схемасы төмендегі суретте көрсетілген.

Көріп отырғанымыздай дербес компьютердің процессоры мен жедел жадынан басқалары оның сыртқы құрылғылары болып табылады. Олар: монитор, пернетақта, принтер, маус, модем т.б. Әрбір сыртқы құрылғы компьютердің процессорымен арнайы блоктар - адаптер немесе контроллер арқылы жалғасады. Мысалы, монитор процессор мен дисплей контроллері, ал принтер порттар контроллері арқылы т.с.с, жалғасады.

Контроллер немесе адаптердің міндеті - процессордан келіп түскен ақпаратты құрылғылардың жұмысын басқаратын сәйкес сигналдарға айналдыру.

Процессор басқа құрылғылармен көптеген сымдардан тұратын кабель арқылы жалғастырылады, оны кеңарна (магистраль) немесе шина деп атайды (шина атауы көп пайдаланылады).

Қазіргі компьютерлер алуан түрлі. Бірақ олардың құрылымы кез-келген компьютерде келесі негізгі құрылғыларды анықтайтын жалпы логикалық принциптерге негізделген:

• 
  нөмірленген ұяшықтардан тұратын жады: (жедел есте сақтау құрылғысы (ОЗУ));
  
• 
  өзіне басқару құрылғысы (УУ) мен арифметикалық-логикалық құрылғыны (АЛУ) қамтитын процессор;
  
• 
  енгізу-шығару құрылғысы;
  

Жады функциялары:

• 
  Басқа құрылғылардан ақпарат қабылдау;
  
• 
  Ақпаратты есте сақтау.
  
• 
  Машинаның басқа құрылғыларының сұранысы бойынша информацияны беру;
  

• 
  Компьютердің құрылғыларының жұмысын программалық басқару.
  

Әдетте бұл екі құрылғы таза шартты түрде ғана бөлінеді, ал құрылымдық жағынан олар ажыратылмайды.

Процессор құрамында регистр деп аталатын жадының арнайы қосымша ұяшықтары бар. Регистрлер қысқа мерзімге команда немесе сан сақтайтын функция атқарады. Регистр ішіндегі мәліметтермен арнайы электрондық схемалар кейбір манипуляцияларды жүргізе алады. Мысалы кейбір командалардың бөлігін ары қарай қолдану үшін қиып алу немесе сандармен белгілі арифметикалық амалдар жасау. Регистрдің негізгі элементі – триггер деп аталатын электрондық схема. Ол бір екілік санды сақтай алады (разряд).

Регистр – ортақ басқару жүйесінің белгілі әдісімен бір-бірімен байланыстырылған триггерлердің жиынтығы. Регистрлардың орындалатын операциялары бойынша айырмашылығы бар бірнеше түрлері болады. Кейбір маңызды регистрлардың өздерінің атаулары бар, мысалы:

• 
  Сумматор – әрбір операцияны орындауға қатысатын АЛУ регистры;
  
• 
  Команда есептегіш (счетчик комманд) – кезектегі орындалатын команда адресі сақталатын УУ регистрі, жадының тізбекті ұяшығынан программаларды автоматты теруге арналған;
  
• 
  Команда регистрі – команданы орындауға қажет уақыт периодында команда кодын сақтауға арналған УУ регистрі. Оның разрядтарының кей бөлігі операция кодын сақтауға арналған, ал қалғаны операнд адрестерінің кодын сақтауға арналған.
  

Жүйелік блоктың ішіндегі құрылғылар компьютердің ішкі құрылғылары.

Процессор оперативті жадымен бірге жұмыс істейді. Берілгендер процессордың регистрларына (процессор ұяшықтарына) көшіріледі де, берілген команда бойынша өзгертіледі. Оперативті жадының өлшем бірлігі – байт, Мбайт.

Байт – адресі бар берілгендерді сақтаудың ең кіші бірлігі. Ол өзінен кіші 8 бірлік – биттерден тұрады. Бит 2 күйде болады: қосулы/өшулі.

Процессор кез-келген уақытта байтқа, яғни оперативті жадының ұяшығына адресі бойынша бара алады. Бұл кезде процессор кез-келген биттің күйін өзгерте алады. Ол үшін:

1. 
   Ұяшықтың ішіндегісін процессордың бір регистріне көшіреді;
   
2. 
   Кез-келген битті немесе биттер тобын өзгертеді;
   
3. 
   Регистрден кері оперативті жадыға көшіреді;
   

1. 
   Компьютер дегеніміз не?
   
2. 
   Аппараттық құралдар неден тұрады?
   
3. 
   Бағдарламалық құралдар ұғымына не енеді?
   
4. 
   Компьютердің құрамына кіретін негізгі құрылғыларды атаңыз.
   
5. 
   Компьютер құрылымының негізгі логикалық принциптері қандай және олар қандай негізгі құрылғыларды анықтайды?
   
6. 
   Басқару құрылғысы (УУ) және арифметика-логикалық құрылғы (АЛУ) туралы не айта аласың?
   
7. 
   Жады функциясын айтып бер?
   
8. 
   Процессор функциясын айтып бер?
   
9. 
   Регистр деген не? Регистрлардың қандай түрлері бар?
   
10. 
    Аппараттық конфигурация деген не?
    
11. 
    Базалық аппараттық конфигурация деген не?
    
12. 
    Базалық аппараттық конфигурацияға кіретін құрылғыларды ата?
    
13. 
    Компьютердің сырқы құрылғыларын ата және олар қандай қызмет атқарады?
    
14. 
    Компьютердің ішкі құрылғыларын ата және олар қандай қызмет атқарады?
    
15. 
    Микропроцессорды сипаттайтын шама қандай?
    
16. 
    Жадыны сипаттайтын негізгі шама қандай?
    

Дербес компьютердің аппараттық конфигурациясы дегеніміз – компьютердің аппараттық құрылғыларының жиынтығы. Дербес компьютердің базистік аппараттық конфигурациясы деп – компьютердің жұмыс істеуіне қажет ең аз аппараттық комплектісін айтады.

Қазіргі ДК базалық аппараттық конфигурациясына: жүйелік блок, монитор, пернетақта, тышқан кіреді.

Жүйелік блок – компьютерлік жүйенің негізгі блогы. Онда ішкі құрылғылар орналасқан. Жүйелік блокқа сырттан қосылатын құрылғыларды сыртқы құрылғылар немесе перифериялы құрылғылар деп атайды.

Монитор – символдық және графикалық информацияны бейнелеуге арналған құрылғы.

Пернетақта – компьютермен жұмысты басқару және информацияны енгізуге арналған құрылғы.

Тышқан – «графиктік» басқару құрылғысы. Пернетақтадан айырмашылығы тышқан үшін аппараттық қамсыздану жеткіліксіз, арнайы бағдарлама қажет.

Компьютердің сыртқы қосымша құрылғыларына принтер, сканер, плоттер, колонка, микрофон және т.б. жатады.

Жедел жадтың негізгі сипаттамасы — оның сыйымдылығы мен жылдам әрекеттілігі. Процессор мен ЖЖҚ — ЭЕМ-ның негізгі құрылгылары. Компьютер жұмыс істеу үшін, бұлардың өзі-ақ жеткілікті.

Егер компьютердің тек жедел жады ғана болса, онда бір де бір компьютер ойдағыдай жұмыс істей алмас еді. Себебі онда сақталатын ақпарат көлемі өте аз болады, оған қоса, компьютерді өшіргенде, ондағы ақпарат толығымен жоғалады. Сондықтан компьютердің өшірілген кезде де жазылған ақпаратты сақтайтын басқа жады болуы керек. Сыртқы жад ретінде магнитті диск пайдаланылады. Дискілер қазіргі дербес компьютерлерде негізгі ақпарат тасуыш болып табылады, олар ақпаратты тұрақты түрде сақтауға арналған.

Магнитті дискілердің екі типі болады. Бірінші типке иілгіш, алмалы-салмалы дискілер немесе дискеттер жатады. Оларда көлемі онша үлкен емес, қажет ақпаратты жазып алып, тұрақты түрде сақтауға болады. Олар компьютерлер арасында бағдарламалар мен мәліметтер алмасу үшін және құжаттар мен бағдарламалардың көшірмесін сақтау үшін пайдаланылады.