ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Ауыл шаруашылық құстарының селекциясы мен интенсивті өсіру технологиясы»

Практикалық сабақтың мазмұны:

1. 
   Мал тұқымы.
   
2. 
   Ауыл шаруашылық малдарының биологиялық және шаруашылық ерекшеліктері.
   

Қой шаруашылығы. Академик М.Ф.Ивановтың жітеу жөнінде ұсынысына сәйкес бүкілд қойдың тұқымдары негізгі өнімдеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді: биязы жүнді тұқымдар, биязылау жүнділер, тондық.

Жылқы шаруашылығы. Салт мінетін жылқы; жегілетін аттар екіге бөлінеді: 1) жеңіл жүк таситын, 2) ауыр жүк тартқыш; Салт мінетін және жегілетін жылқыар; Жан-жақты пайдалануға бейімделген жергілікті жылқы тұқымы.

Ірі қара шаруашылығы. Сиырды өніміне қарай: етті, етті-сүтті бағыттағы 3 топқа бөледі.сүтті сиырлардың зат алмасу өзгешелігі- олар денесіндегі қоректік заттарды барынша сүтке айналдыра алатындығы. Етті бағыттағы сиырлардың зат алмасу ерекшелігі- олар денедегі қоректік заттарды ет пен майға айналдырады. Сондықтан да бұл бағыттағы сиырлар қоректік заттардың құнын сапалы қосымша салмақпен кайтарады. Қос бағыттағы сиыр тұқымдарының ерекшелігі – олардың денесіндегі қоректік заттарды сүтті де, етті де өндіруге пайдалана алатындығы.

Түйе шаруашылығы. Басқа түліктер мен салыстырғанда түйенің тұқымдары онша көп емес. Қазіргі кезде түйелерді зоологиялық жағынан топтастырғанда негізінен жеке екі түрі немесе тқымы бар: қос өркешті түйелер (бактриандар) және бір өркешті аруаналар(дромедерлар).

Бір өркешті түйелердің бір ғана тұқымы- аруана және қос өркешті түйелердің 3 тұқымы – қалмақ, қазақ және монғол түйелері өсіріледі. Бір өркешті түйелердің ерекшелігі – қос өркешті түйелер солтүсік малы деп есептелінеді. Сондықтан олар өте жүнді, қатаң климеатқа жақсы бейімделген және үскірік аязға төзімді болып келеді.

Шошқа шаруашылығы. Шошұаның негізгі тұқымдары: майлы, етті және етті-майлы бағыттағы: ірі ақ, украиндық, далалық ақ, миргород, брейтов, ливен, муром, кемиров, эстондық бекондық, ірі қара, ландрас, кахиб.

Құс шаруашылығы. Біздің еліміздің құс шаруашылығында жұмыртқа, жұмыртқа-ет және ет бағытында өсірілетін тауықтардың тұқымдары кең тараған.

1. 
   Мал тұқымы деп нені түсінеміз?
   
2. 
   Малдардың жасын анықтаудың тәсілдерін сипаттаңыз.
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Малдың жасын анықтау тәсілдері.
   

Малдың дәл жасын туылғаны туралы жазылған, мәліметтерден анықтайды. Ондай мәліметтер болмаған жағдайда, малдың жасын оның сыртқы түріндегі, кіндігі мен қызыл иегіндегі өзгерістерге қарап болжауға болады.

Өсу барысындағы төлдәі сыртқы келбетінің өзгеруінен оның жетіліп-сақайғанын байқауға болады. Өскен сайын малдың сыртқы пішіні мен дене бітімінде, жекелеген дене мүшелерінің дамуында, терісі мен жүнінде жасына сай өзгерістер орын алады. Айталық , салыстырмалы түрдегі төл тұлғасы сақа малдыкінен қысқа, сирақтары ұзын болып келсе, жасы өскен сайын тұрқы ұзарып, толып, дене келбеті өзгереді.

Жаңа туылған бұзау кіндігінің жалбызы жұмсақ, ылғалды болса, 4-5-ші күннен 17-ші күн аралығында біртіндеп құрғап, қатаяды да, 20-шыүнге түседі. Оның орнындағы терінің өзгерісі 1айға қарай жоғалады.

Жаңа туылған кезде бұзаудың күрек тістері қызыл иекпен біршама жабылған болса, сыртқы кұрек тістерінің үстіндегі қызыл иегі 9-шы күннен «тартылса» ( «оттягивание десен») бастап, 12-ші күні аяқталады, ішкі орта күрек тістерде бұндай тартылу, тиісінше, 9-шы күні басталып, 17-ші күні аяқталады.

Сыртқы орта күрек тістерінің ашылуы 12-ші күні басталып, 21-ші күні аяқталса, сыртқы тістерінікі, тиісінше, 15-ші күні басталып, 26-шы күні аяқталады.

Жаңа туылған бұзаудың біртұтас боркеміктенген мүйізденген сүйектен тұратын тұяғы 4-5-ші күнге қарай кеуіп, қатаяды да, екіге бөліне бастайды. 5-7 күніндегі бұзау тұяғы қажала бастап, 3-14 күндік аралығында сирақ жүнінен 4-6 мм төмен тұяғының мүйізді қабатының жоғары жағында 14-ші күні жойылатын алғашқы тұяқ сақинасы пайда болады. 2-ші айдың соңына 1см өседі де, 20-шы айға дейін ай сайын 1см өсіп отырады. Сондықтан бұл аралықта бұзау мүйізінің түбінен бастап өлшенген сыртқы ұзындығы бойынша жасын біледі. 20-шы айдан кейін мүйіз өсу айына 3-5 мм-ге дейін баяулайды.

Жыл сайын бұзаулайтын сиыр жасын буаздықтың екінші жартысындағы қоректік заттар тапшылығынан мүйәзәнде қалатын жіңішкеру ізі, яғни сақинасы, санынан білуге болады. Алғашқы мұндай «сақина» 2,5-3 жастағы бұзау құнажын мүйізінде пайда болатындықтан, сиыр мүйізіндегі сақиналар санына олардың қашырылғандығы 1,5-2 жасын қосып есептейді.

Және 1-7 ші бұзаулау аралығында сиыр мүйізі айына шамамен 2,5 мм өсетіндіктен, ондағы сақиналарда шамамен бңркелкі аралықта «салынып», анық ажыратылады. 7-ші жылдан кейін мүйіз өсу әлсіреп, ондағы сақиналарды ажырату қиындайды. Қысыр қалған сиырдың мүйізіндегі сақина аралығы ұлғаяды, ал буаздықтың 8-ші айында түсік тастағандарыныкі екрәсәнше, кемидә. Сиыр түсігі буаздықтың 3-4ші айында болса, мүйізіндегі сақина ізі білінбейді де, содан кейін ұрықтанып, бұзаулаған жағдайда сақина жалпақтығы ұлғаяды.

Мал түлігінң тісі белгілі жасқа жеткенде мүжіліп, алмасады. Сақа мүйізді ірі қара малдың 32 тісі болады: астыңғы жақ сүйегінде- 8 күрек тісі және астыңғы, үстіңгі жақ сүйектерінде- үш-үштен алдыңғы азу жіне түпкі азу тістері өседі. Бұзаудың сүт күрек тістері алғашқыда жіңішкеленіп, сүйріктеліпөседі де, кейіннен ұзын және жалпақ болып келетін түбелікті күрек тістерімен ауыстырылады. Олардағы белгілі мерзім өте келе орын алатын өзгерістерге қарап, 0,5-1 жас ауытқуымен(+,-) ірі қараның жасын анықтауға болады.

Мүйізді ірі қара мал тістерінде өтетін өзгерістерді қарастырсақ:

а) алдымен төлдің сүт күрек тістері өсіп, мүжіледі;

б) сүт күрек тістері түбелікті күрек тістері мен ауыстырылады;

в) түбелікті күрек тістері мүжіліп бедерленеді;

г) түбелікті азу тістерін ауыстырады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Малдардың жасын анықтаудың тәсілдерін сипаттаңыз.
   
2. 
   Тісте, кіндікте және мал тұяғындағы жастық өзгерістер қандай?
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. Малдардың асылтұқымдық сапасын бағалау әдістері.

2. Малдардың өнімділік сапасын бағалау әдістері.

Сабақтың мақсаты: малдардың асылтұқымдық және өніміділк сапасын бағалау әдістерімен танысу .

Өнiм (материал) мынадай жағдайларда, егер:

асыл тұқымдық куәлігі болса;

ұрық аттестатталған малды асылдандырушы орталықтарда асыл тұқымды малдан алынып, сұрыпталса және асыл тұқымдық куәлігі болса;

эмбрионды малды өз төлiнен өсiру жөнiнде қызмет көрсететiн аттестатталған жеке және (немесе) заңды тұлғалар аттестатталған асыл тұқымды мал зауытынан, малды асылдандырушы шаруашылықтан алып, сұрыптаса және асыл тұқымдық куәлігі болса;

аурудан және бактериялармен ұрықтанудан амандығы туралы ветеринариялық куәлiгi болса, ол асыл тұқымды деп танылады.

Асыл тұқымды өнiм (материал) мiндеттi түрде бағалануға тиiс.

Бағалауды асыл тұқымдық құндылықты анықтау жөнiнде қызмет көрсететiн аттестатталған жеке және (немесе) заңды тұлғалар асыл тұқымды малдың шығу тегiн, өнiмдiлiгiн, олардың тектiк ақаулығы жоқтығын, сондай-ақ ұрықтың немесе эмбриондардың шығу тегi мен сапасын анықтау және құжатпен растау мақсатында жүргiзедi.

Тұқымды өз төлiнен өсiру үшiн iрiктеп алынған асыл тұқымды тұқымдық мал төлiнiң сапасы және (немесе) өзiнiң өнiмдiлiгi жөнiнен тексеруге және бағалауға жатады.

Асыл тұқымды тұқымдық малды тексерудi малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау жөнiнде қызмет көрсететiн аттестатталған жеке және (немесе) заңды тұлғалар жүргiзедi.

Асыл тұқымды тұқымдық малды тексеру мен бағалау асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн тәртiппен жүргiзiледi.

Асыл тұқымды мал зауыттары қызметiнiң негiзгi бағыттары:

белгiлi бiр тұқымдарға жататын сапасы анықталған зауыттық типтегi малды өсiру, жетiлдiру және сату;

асыл тұқымды малдың, соның iшiнде шектеулi тектiк қоры бар тұқымдардың тектiк әлеуетiн асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытудың бекiтiлген бағдарламалары шеңберiнде және ғылым жетiстiктерiне сәйкес жетiлдiру;

ауыл шаруашылық малының жаңа тұқымдарын, зауыттық типтерiн, тұқымдық желiлерiн, кросстарын және тұқым топтарын өсiрiп шығару;

асыл тұқымдық куәліктер беру болып табылады.

Мал шаруашылығының салалары сүт, ет, жұмыртқа секілді құнды қоректік өніммен қоса жүн, тері т.б. секілді бағалы шикізат өндіреді. Бұл өнімдердің өндірілуі малдың өнімділігіне, яғни олардан белгілі мерзімде алынған өнім мөлшері мен сапасына, тәуелді болғандықтан, соңғыларды бақылап, есепке алу қажет.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Малдарды бонитировкалау қалай жүргізіледі?
   
2. 
   Ұрпақ сапасы бойынша бағалау қалай жүргізіледі?
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

4.1 Методические рекомендации по организации самостоятельной работы студента.

Прежде чем приступить к работу, нужно осмыслить значение и цель работы, внимательно прочитать и уяснить, что нужно делать, как ее оформить, затем- изучить теоретический материал по рекомендуемой литературе. Выполните задания, опишите ход работы и сделайте соответствующие выводы. В конце работы ответьте на контрольные вопросы.

Практические занятия оформляются в рабочей тетради студента:

-введение (цель работы, оборудование и материалы, исследуемые объекты);

-некоторые пояснения к работе;

-ход работы;

-результаты (данные);

-ответы и выводы на контрольные вопросы и задания.

При оценке учитывается логичность, последовательность, информативность.

1.Что из себя представляют индивидуальные племенные карточки?

2. Что дает запись родословных животных?

3. Назовите способы записей родословной?

4. Дайте понятия о конституции?

5. Расскажите о классификации типов конституции с/х животных?

6. Что такое интерьер?

7. Методы изучения интерьера?

8. Что такое экстерьер?

9. Охарактеризуйте методы оценки экстерьера животных?

10. Что такое индексы?

11.Какие бывают индексы?

12. Опишите метод оценки животных по промером.

13.Что понимают под отбором?

14. Что такое бонитировка?

15. На какие группы распределяют скот в племенных в хозяйствах?

16. Что понимаете под группу ремонтный молодняк?

17. Что за группа животных племенное ядро?

18. Дайте определение понятия породы?

19. Что такое структура породы, ее элементы?

20.Какие классификации пород существует?

21. Акклиматизация пород, как Вы понимаете?

22. Что понимают под отбором?

23.Расскажите об отборе по комплексу признаков?

24.Племенной подбор и его взаимосвязь с отбором?

25.Что такое чистопородное разведение

26.Назовите основные методы разведения с/х животных

27. Расскажите о гибридизации животных?

28.Расскажите о биологической и генетической сущности межпородного скрещивания?
4.3 Список учебно – методических пособий, методических указаний, книг и т.д.

1 Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2 И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3 А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

4 Е.А. Арзуманян, «Животноводство», М., 1976.

5 М.П.Меркулов. «Лабораторно-практические занятия по

животноводству», М., 1966.

6 Е.А. Арзуманян, «Животноводство», М., 1964.