ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Гендерлік психология»

Н.В. Ирбеник баскетбол – спорт шеберлерінің ойын кезіндегі секірісте жыныстық ерекшелігін атап өтті. Секіріп допты шеңберге салған кезде ер адамдар дәл салған, ал әйел адамдарда қателік көп байқалған. Дене ерекшеліктеріне байланысты әйел адамдарда секірген кезде қиыншылықтар байқалады.

Н.В. Ирбеник зерттеуі: Зерттелінушілер: баскетбол – спорт шеберлері (3 топ; ер, әйел, І - разряд; жас өспірім ІІ – разряд) секіріп қақпаға доп кіргізу. Қорытынды: (4.5 кестесінде ). Жыныстық айырмашылықтар. Өз денесін көтеру әйел адамдарда ер адамдарға қарағанда қиынырақ.

4.5 кесте.

Баскетбол добын қоржынға лақтырған кездегі процент (Н.В. Ирбеник бойынша)

Лақтыру- лар	Ер адам-дың І разряды			Әйел адам-дың ІІ разряды			Жас өсп-дің ІІІ разряды
	жоғ. лақ. дейін	жоғ. лақ. кезде	жоғ. лақ. кейін	жоғ. лақ. дейін	жоғ. лақ. кезде	жоғ. лақ. кейін	жоғ. лақ. дейін	жоғ. лақ. кезде	жоғ. лақ. кейін
қарапайым	19	58	23	100	0	0	33	61	6
жоғарға лақтырылған	12	61	27	65	35	0	12	70	18
жоғарға лақтырғанға дейін	49	47	4	100	0	0	50	50	0
жоғарға лақтырғаннан кейін	8	32	60	33	59	8	33	40	27

Мұнда біз графикалық әрекеттерді, динамикалық треморды; дене өзгерісі кезіндегі қалдық тұрақтылығын қарастырамыз.

Граффикалық әрекет және динамикалық тремор – орталық жүйке жүйе системасындағы ең күрделі әрекеттер болып есептелінеді. Онда 3 қозғалмалы мінездеме: ерік, күш, уақытша, алаңдаушылыққа негізделген.

Графикалық әрекет екі жыныста да қозуды тудырады. Графикалық әрекетке байланысты жүргізілген субтестте ер адам әйел адамға қарағанда табысты болған. Лабиринт тестінде әйел адам шығу жолдарын көп іздеп, көп уақыт өткізген.

Э. Мира – и – Лопеца зерттеуі: «Линеограмма» субтесті бойынша мыңдаған адамдар зерттелінген. Соңғы сызба бойынша орташа деңгей – ер адамда 36 мм және 38 мм (оң қол мен сол қоға сай); әйел адамдарда 37 мм және 39 мм (оң қол мен сол қолға сай).

Н.А. Розе зерттеуі: «Линеограмма» субтестінің нәтижесі бойынша: оң қолдың орташа сызбасы 33.8 мм, сол қол сызбасы 34.9 мм. «Зигзаг» субтесті 3 топта зерттелінеді 18 – 22 жас. Ленинград университетінің 60 студенті, театр институтынан 60 адам, Авиация училищесінен 20 адам. «Лестница» субтесті; 5 топ барлығы 177 адам 10 – 12 жас; 30 – 35 жас; 18 – 35 жас аралығы 69 адам; 10 – 12 жас 30 адам; 16 – 17 жас 16 адам.

«Лаберинт» су – деп қолмен жасалған қателіктер.

(Н.А. Розе бойынша)

Жастары	әйелдер		ерлер
	бағыттың жоғалуы	бағыттың жоғалмауы	бағыттың жоғалуы	бағыттың жоғалмауы
18	3.6	2.4	3.1	3.4
19	4.3	2.0	1.3	2.8
20	5.3	1.7	2.4	4.0
21	2.2	1.8	-	-
22-24	2.1	2.0	2.5	2.3
30-35	-	-	2.1	-
-	3.7	1.85	2.1	-

Дене өзгерісі кезіндегі қолдың тұрақтылығы – бұл қол әрекетін зерттеудегі ең күрделі нұсқасы. Розе жүргізген зерттеуден жыныстық айырмашылықтың маңызын аңғарамыз. 7 жасқа дейін қол әрекеті ұл балаларда. Бұндай айырмашылықтар 30 жасқа дейін тұрақты болады.

Н.А. Розе зерттеуі: 1-ші он зерттелінуші 2 – 3 жастан 25 – 30 жасқа дейін. Қол қозғалысын зерттеу методикасы. ● (Қорытынды) нәтиже: 1. екі қолдың тұрақты қозғалысы > 7 ж. дейін – ұл; > 10 ж. – 18-25 ж. – қыз; > ересек ер адамдарда әйел адамдардан көп. 2. ер адам сен әйел адамдарда сол қолға қарағанда оң қолдан аз қателік кеткен. 3. әйел адамның сол қол әрекеті ер адамға қарағанда тұрақты (20-21 ж.). 4. оң қол тұрақтылығы ер адамдарда әйел адамдардан жақсы (18-19 ж.). 5. әйел адамның тұрақтылығы 18-25 жаста төмендейді, ер адамдарда 19 жаста көтеріледі, 20-21 жас төмендейді, 22-28 жас көтеріледі. 6. максималды дәлдеп тию – оң қол әйел адамда 7-12 мм., ер адамдарда 20-21 жас және 26-30 жаста нашарлайды. 7. қателіктер: > жоғары: 2-12 жас қыздарда қателіктер көп. Максималды көрсеткішті 20-21 жаста күшейеді; > оңға – оң қолмен қыз балаларда 2-3 жас; > сол – 26-30 жас ер адамдардың сол қол әрекеті тұрақталып дамиды. ● Қорытынды: 7 жасқа дейін екі қолдың да әрекеттері ұл балаларда жақсы дамиды. 10 жас – қыз балаларда; 30 жас – ер балаларда.

4.7 кестесі

Максималды дәлдеп тиілген аймақтар

(Н.А. Розе бойынша).

Жасы	Оң қол		Сол қол
	Ерлер	Әйелдер	Ерлер	Әйелдер
18	7-12	7-12	7-12	7-12
19	7-12	7-12	13-18	7-12
20-21	19-24	7-12	7-12	13-18
22-25	7-12	7-12	13-18	13-18
26-30	13-18	7-12	13-18	7-12

Қол әрекетінің тұрақтылығындағы жыныстық айырмашылықтар

(Н.А. Розе бойынша)

Жастары	Орталықтағы алшақтық мм
	Оң қол		Сол қол
	Ерлер	Әйелдер	Ерлер	Әйелдер
2-3	69.0	-	71.4	-
6-7	44.7	56.6	44.9	50.7
10-12	24.8	20.7	26.2	23.8
18	16.7	17.7	22.9	19.6
19	16.7	17.4	22.9	19.6
20-21	20.6	16.9	18.4	20.6
22-25	19.8	17.4	22.4	18.6
26-30	16.4	14.6	21.1	17.3

4.9 кесте тұрақтылық көрсеткішіндегі жыныстық айырмашылықтар.

(Н.А. Розе бойынша)

Жасы	Нұсқалық, %
	Оң қол		Сол қол
	Ерлер	Әйелдер	Ерлер	Әйелдер
2-3	48.6	-	54.0	-
6-7	73.0	47.4	53.7	48.3
10-12	53.0	47.0	54.0	48.0
18	49.0	52.6	46.1	49.0
19	53.3	48.3	54.1	48.4
20-21	47.1	45.6	46.7	44.1
22-25	52.5	40.0	58.9	42.4
26-30	56.1	54.1	63.0	65.9

4.10 кесте

Дәлдеп тиюдегі жыныстық айырмашылықтардың проценті.

Жасы	Оң қол		Сол қол
	Ерлер	Әйелдер	Ерлер	Әйелдер
2-3	62	-	68	-
6-7	67	65	46	50
10-12	62	42	59	55
18	47	65	53	69
19	58	65	44	64
20-21	62	74	51	71
22-25	72	51	74	61
26-30	56	46	64	44

Мұнда біз енді Л. Линдбек пен К. Кельберт мақалаларына сүйенеміз. Олардың айтуы бойынша лифтингтің жүзеге асуында жыныстық айырмашылықтар маңызды орынға ие (ерлер бастарын көп алдығы еңкейтеді, ал әйелдер аяқтарын сиырады).

Ерлер мен әйелдер моторикасындағы айырмашылықтар тікелей биологиялық факторларға байланысты.

Д. Кимурдиу зерттеуі бойынша ерлер мен әйелдердің ми локолизациясындағы моторлы функцияларында айырмашылықтар бар. әйел адамның қолы мен ауыз қозғалысы сол жарты шардың алдыңғы бөлімінде орналасуына байланысты, ал ерлерде олар (оң шар) артқы бөлімінде орналасқан.

Гендерлік әлеуметтенуде тұлғалық ерекшеліктер маңызды орынға ие.

Физикалық тұрғыдан қарастырғанда күшті әйелдер мен әлсіз ерлерді байқауға болады. Бірақта ерлер күші әйелдерге қарағанда басым болады. Ер адамның аяғының күші – 100 % болса, әйел адамның аяқ күші – 65-75 %.

1. 
   Көру модальдігі.
   
2. 
   Көру-кеңістіктік қабілеттер.
   
3. 
   Есту модальдігі.
   
4. 
   Тактильдік иодальдік.
   
5. 
   Әлеуметтік перцепция.
   

Бұл тарауда сезінумен қабылдаудың мінездемесі арқылы жыныстық айырмашылықты қарастырамыз. Көбінесе ерлермен әйелдердің жас ерекшелік айырмашылығы болғандықтан біз оларды әрқайсысын бөліп қарастырамыз.

Біріншіден, бұрын аңыз болған жыныстардың біреуінде <<көру >> , ал екіншісінде <<есту >> факторлары дамыған. Екіншіден, қыздар туғанда әлуметті болмайды, ал ұлдар инструментальды болмайды.Сәбиді 1-3 айында үш әртүрлі топқа бөлуге болады, а) жыныстық ерекшеліктер болмайды, б) ұлдық артықшылық байқалады, в) қыздық артықшылық байқалады. Кейкезде бір зерттеуде екі түрлі ерекшеліктер болады.Осы берілулерді қарастырсақ ең қызықтысы жыныстық айырмашылықтар жоқ.Көптеген зерттеулерге қарасақ жыныстық айырмашылықтар байқалмайды. Көру стимулдарының реакциясы- өлі затпен, тірі затқа деген ұлдарда және қыздарда бірдей болады. Қарама –қайшы белгілер әртүрлі жас ерекшелікте байқалады,олар жаңа туған балада көру анализаторларының дамуымен, және ұлмен қыздың әр түлі темпттік дамуына байланысты.

Ұлдар кішкентай квадраттан көздерін алмай ұзақ қараса қыздар үлкен квадратқа ұзақ қарайды. Егер алдынғы екі берілгендерді салыстырып қарасақ, ұлдармен қыздарда квадраттын аумақтық қабылдауында қарама-қайшы тенденция байқалады. Басында қыздар бірінші кіші квадратқа көңіл аударады сонан кейін үлкенге көп көңіл аударады, ал ұлдарда барлығы керсіше .Ұлдарда жаңа стимулға деген айқын реакция бөлінеді.Бұл ерекшеліктер, ерлерде кезкелген жаста жаңа бір нәрсені тез қабылдайды, ал қыздарда бұл үйреншікті. Аналогиялық заңдылықтарда маторлық әдетті салыстырғанда белгіленген. Ол гендірлік стеоритипте көрсетілген. Зерттеу кезінде қарама-қайшы белгілер көрсетілген.

Уотсон 2,5 ай кезде қыздарда дауыстық стимулдың ерекшеліктерін айырса , ал ұлдарда көру стимулымен ерекшеленеді деген. Бірақта Доман және оның серіктестіктері ұлдар мен қыздарда көру стимулы ерекше рол атқарады деген. Реми және Уотсон дыбыстық стимулмен ерекше орын алады деген.Ал басқа зерттеулерді бұндай ерекшеліктер жоқ.

Бірақ Э.Маккоби және К.Жаклиннің көрсеткіші бойынша келісу қарама-қайшы. Олар өте қызықты және ары қарай жалғасы бар. Ерте және мектепке дейінгі балалық шақты қарастырсақ .Егер жастық ерекшеліктердің қоршауында қарастырсақ әр елде әртүрлі сондықтан біз бір жастан бастап жеті- сегіз жасқа дейін қарастырамыз . Бұнда Гейінстың түсті қабылдау зерттеуі көңілді аударады. Бес –алты жастағы балалар негізгі түсті ажырата алады .

Зерттеу нәтижесінде көрсетілгендей ұлдар жасыл мен сары түсті жақсы айыра алады, ал қыздар фиолетовый түсті жақсы айыра алады.Өкінішке орай бұл жалғыз зерттеулер .Көптеген зерттеуде түстік қабылдаулар жастық ерекшеліктерге байланысты дамиды. Бұл процесс әйелдердің киімдерінің түсі бай гамма болуына әкеледі, ерлерге қарағанда түстер арқылы тұлғалық мінездеме беріледі. Ерлер көру күйінің тітіркенгішіне өте сезімтал олар тез шаршайды. Мүмкін бұлар жүйке-жйесінің процесінің инертіне байланысты.Бірақта жыныстық айырмашылықты көру сезінумен және қабылдаумен қаратыру дұрыс емес . Жыныстық айырмашылық алты жастағы балаларда көру өткірлігімен белгіленген .Көру өткірлігі қыздарда ересек адамдыкіндей болады, ал ұлдарда жоқ. Ананевтің ойынша мектепте оқу кезінде көру анализаторына көп күш түсірсе онда ұлдарда көру өткірлігі төмендейді. Егер алты жастағы ұлдарда шындығымен осылай болатын болса онда оларға көңіл аудару қажет .Ұлдар қыздардан қарағанда ақырын дамиды.

Глазомер – бұл көру кеңістігінің айырмашылығына қатысты. Ананевтың ойынша глазомер бұл әрекеттің және дағдыларға әсер етеді ,сонымен қатар ол жыныстық айырмашылықтарға әсерін тигізеді, глазомер қыздардың оң көздерінің жақсы көретінің көрсеткен.

Қазіргі кездегі генділік психология глазомерге былайша анықтама береді- бұл генділік әлеуметтенудің мінездемесі ,және жыныстың ерекшеліктері деген.

Бірақта қыздар ұлдардан психикалық тұрғыдан қарастырғанда барлығында бірінші орында тұрмайды.Әрбір психикалық құбылыстарда өзіндік ерекшелер бар. Тұтастай қарастырғанда екі мағналы көру жүйесінің заңдылықтарын қарастыруға болады: гетехронологиялық дамулар және ұқсас жыныстардың ұқсастығы.

Көру- кеңістігінің қабілеттері. Бұл психикалық көріністермен байланысты; кеңістікті қабылдау, ойлау, кеңістік қабілетімен хабардар болу.Онда басты ролді көру анализатор басқарады. Бұнда көбінесе көру қабілетінің бөлімдерін қарастырады.Ол көру сезіну және қбылдауда қарастырылды.Сонымен қатар солар арқылы жыныстық айырмашылықтар алынған.Маккоби жәнеЖаклин қабілет кеңістігін екі типке бөлген: аналитикалық емес және аналитикалық. Екі типте көру моделіне негізгі рол атқарады.Сонымен қатар бұлар зерттеуде екі топқа бөлінеді.Зерттеуде 40 мыңнан астам әр жастағы адамдар қатысты. Ғалымдар сонымен қатар әдістемеде әр жастағы ұлдар мен қыздар, ерлермен әйелдерді салыстырды , нәтижесінде ерекше басқаларынан айрықша нәтиже алды. Басқа зерттеулердің нәтижесінде жыныстық айырмашылықтар жоқ деп белгілеген болатын. Э.Маккоби және К.Жаклин белгілегенұлдардың ерекшелігі ололардың жастық ерекшелігіне байланысты және ол сол қалпында қалады деген.

Көру кеңістігінің даму кезінде ұлдар жеткіншектік кезенде қыздарды қуып жетеді.Алпыс жасқа келген кезде әйел адамдар ерлерді қуып жетіп салыстырылады .Алынған зерттеулерде қабылдауғана зерттелмеген сонымен қатар , ми және ойлау қабілеттері зерттеліп қарастырылған. Бұнда керекті ғана әдістемелер ғана алынған . Зерттеу кезінде санырау адамдарда болған. Бұл параметр бойынша үш катигоридегі нәтиже алынған: ерлердің артықшылығы ,әйел адамның артықшылығы, және олардың арасындағы айырмашылықтың болмауы.

Тактилдік сезіну бұл жаңа туған балаларда қарастырылады. Ұлдармен қыздарда тактикалык сезінуді қарстырғанда, қыздарда бұл сезім дамыған .

Бұл басқа моделдерге қараған да өзгеше бұнда иіс сезіну, органикалық сезіну хронометрдік мінездемеге ие. Г.Бренд және Ж.Л. Милло француз психологтары иіс сезінуді қарастырған.

Швед психологтары Д.Броман және С.Нордин өз зерттеулерінде әйелдердің басқаларға қараған да иіс сезінуде өтте төмен екенін көрсеткен. Адамның иіс сезуі редуцирланған тамақта және сексуалды әрекетте маңызды орын алады. Әйел адамның иіс сезінуі аяғы ауыр кезінде өтте жоғары болады.Бұл жағдайда иістің эмоционалды бағасы субъекті болады.С.Кроос және Л. Медсон органикалдық сезінуді қарастырған. Зерттеулер бойынша ер адамдардар орғаникалық сезіну өтте жоғары .

Ауруды сезіну бір жақты емес . Тіс ауруы жүрек ауруына қарағанда басқаша болады. Ауру солқылдау, өткір қақсау болады. Дәрігер, психолог, психотерапевт, әйелде және ер адамда ауру процесі қалай жүріп жатқанын және ауруды жеңілдету жолын білуі керек.

Негізгі жыныстық айырмашылықтар аурудың типтері бойынша зерттеледі: қаңқа сүйектермен және бұлшықеттер, асқазан және ішек бас ауруы бойынша.Осы ауруды сезіну типтері бйынша зерттеу жүргізген, нәтижесінде ер адамға қарағанда әйел адам өте сезімтал болады.Жалпы заңдылық қалыптастырған : ерлармен әйелдерде ауруды сезіну жасына байланысты төмендейді. Швед психологы Б.Хеллстрём ерлермен әйелдердің ауруды сезінуді менструалды цикл кезінде қарастырған. Әйелдерде эстрогенді деңгейі жоғары .

1. 
   Зейін және ес.
   
2. 
   Жалпы интеллект, сөз және математикалық қабілеттер.
   
3. 
   Эмоционалды жағдайлар.
   

Зейін мен ес.

Г. Гейманс (1911) ең бірінші зейіннің жыныстарда әртүрлі болады. Оның айтуы бойынша әйелдерде зейін қолдануы өте төмен, өйткені әйелдерсөйлем және белгілі бір істер немесе қимылдар жасай алмайды. Шынында, бұнда басқасында себептер болуы мүмкін, яғни зейінмен қолдана алмау қабілеті болуы мүмкін. Яғни әңгімеге эмоциональды құштарлығы тым жоғары болып зейіннін оңша қолдана алмайды. Гейманс бойынша әйелдер өздеріне қызығатын нәрселерге ғана зейін аударып көрсетеді.

Куәгерлердің зейіні жанама жағынан қарастырған Ресейлік юрист А.Ф.Кони (1913). Ол куәгерлердің көрсеткіштерін зерттеп, әйелдер мен еркектер арасындағы айырмашылықтарын көрсеттеді. Ересектер көбінесе техникаға байланысты заттарға зейін аударады, ал әйелдер көбінесе қылмыстардың әшекейлер мен киімге мән береді.Бірақ бұл эксперименттен зейінді естен айыру қиын.

В.П.Багрунов (1981) зейінді зерттеп, гипотезаны тексеру ұшін көрсеткіштердің өзгерісін қарастырды. Оның зерттеуі бойынша еркектер жұмыстарында жаңа стимулдарымен артықшыланатын, ал әйелдер ескі дағдыларымен байқалынды.

Эксперимени қатары, жыныстық айырмашылығына арналған: әлеуметке немесе коммуникативтілікке зейін.

Диадағы білмейтін адамдармен қарым қатынасын зерттеген Икс. Сонда, әйелдер өз еркектерімен қарым қатынас кезінде іс әрекеттеріне оның ойларына сезімдеріне көп көңіл бөледі. Бұны бәрін өз партнерларына көрсеткісілері келеді. Ол соған зейінаударсын дейді. (сөзбен, көзқарасымен және оданда жақын дистанциялар арқылы). Бұл зерттеулердің барлығы аз, осыларға қарап жыныстық айыпмашылықта зейін әртүрлі көрсеткіші нақты қортынды айта алмаймыз.

Әйелдер де, еркектерде зейіні мен байқағыштары жоғары болуы мүмкін. Егерде оларға объект қызықты болса, дегенмен де әйелдер қоршаған ортамен өзара қарым қатынас жасағанда үлкен қызығушылықтары байқалынады.

Жыныстық ерекшелікте зейінге қарағанда ес зерттеулері күшьірек болады. Г.Гейманс зерттеу бойынша әйелдердің ес сақтауы күштірек, өйткені оларды қызқтыратынзаттарды естеріне жақсы сақтайды.

Вербальды ес зерттеулер: Э. Маккоби мен К.Жакмен кітаптарында 2,5 нан 75 жасқа дейінкөрсетілген. Бұл зерттеудің ешқайсында ұлдар мен еркектердің, яғни жастар деңгей айырмашылығы жоқ. Қыздар мен әйелдер материалдар көрнекті, есту және де сөз бен сөйлемдерге және ертегілерге жақсы есте сақтайды.Олардың байқағыштығы үш жастан көрінеді.

Қысқа мерзімді ес бойынша екі жыныстарда да балалар мен ересектерде айырмашылықтары көрінбейді. А.Херлитц шведтік зерттеушінің экспериментінде жыныстардың арасындағы қысқа мерзімді ес ересектерде байқалынады. Қортындылар вербальды және вербальды емес болды. Топтағы ақыл ой дамуы төмен жыныстарда күштірек көрінеді. Экстроген деңгейде (әйелдік жыныстық гормаондар), қысқа мерзімді есте өте жоғары болады. Ал вербальды және көрермен кеңістік қабілетінде көрінбейді.

Келесі категория әлеуметтік ес. Маккоби мен Жаклин бойынша бұл түсінік 1957 жылдан кейін пайда болды. Ол жылы кейс қыздар студенттер мен ұлдар студенттердің айырмашылығын байқады.Қыздар студенттер адамдар аттарын, суреттерін, қарым қатынасқа түскен адамдар аттарын есте сақтауы жоғары болады. Бұл зерттеуден кейін Мессик пен Дамарин зерттеуді қайта жүргізгенде әлеуметтік есті байқаған жоқ. Бұл зерттеулерге қарап нақты қортынды жасай алмаймыз. Сонымен, қыздарда вербальды ес, әйелдерде қысқа мерзімді ес байқалынды, Ал басқа жағдайларда материалдың айырмашылық әсерін көрсеткен жоқ.

Дж. Грусек зерттеу бойынша: ұлдар техникалық материалдарды жақсы есте сақтайды.(вербальдыға қарағанда), ал қыздар екеуінде жақсы меңгереді. Мұнда қортындылауға болады. Ұлдардың әлсіз жерлері бұл вербальды материалды есте сақтау, қыздар түсіндіреді. Бірақ мұнда мынандай сұрақтар туындау мүмкін, сонда ұлдарда қабілеттілігіне байланысты, вербальды информацияға қызығушылығы төмен болғандықтан.

Бұл жерде біз балалар мен үлкендердің эмоциясының көріністеріндегі жыныстық ерекшеліктерді қарастырамыз.

Біз балалардағы аландаушылық пен жылаудан бастаймыз. Ең алдымен, өткізілген эксперименттерде керемет тырысушылық пен настойчивость, сол сияқты баланың жылағанын табиғи жағдайда немесе әдейі ситуацияны моделдей, яғни жуан дауыспен сөйлеп, қорқытатын стимул ұсынып баланы анасыз немесе бейтаныс адамдардың қасында жалғыз қалдыра отырып бақылауда ойлап шығарушылықты ғалымдар көрсеткендігін ескеру қажет. Әдетте бұлар лонгитюдті зерттеулер болған. Нәтижесінде өте құнды, әрі қызықты эмпирикалық материал алынды.

Э.Маккоби және К.Жаклиннің кітаптарындағы өздерінің кейбір зерттеулеріне қосқан міндеттері мен нәтижелерінің топтастырылуы келесі заңдылықты көруге мүмкіндік береді.

Көп жағдайда бұл мінездеме бойынша жыныстық ерекшеліктер байқалмайды. Олар жылау ұзақтылығына, аландаушылық көрінісіне, анасының және бейтаныс адамның қасында болуы немесе болмауына реакциясында жоқ, және бұл байқауынша, табиғи құбылыс. Баланың жылауы және аландаушылығы ситуацияның өзгергенін байқап, оған эмоционалды реакция беретіндігінін себепшісі. Және де ең қызықтысы азға жуық жығдайда зеттеушілер ұлдар мен қыздардың арасындағы өзгешеліктерді байқаған.

Тіпті 3 аптаның өзінде – ақ ұл балалар қыздарға қарағанда аз ұйықтап, көп уақытын аландаушылыққа бөледі. Көбінесе олар жаңа немесе қорқынышты стимулдың пайда болуында жылайды, ұлдардағы мұндай ерекшелік басқа да қабылдау, түйсік, интеллектуалды қабілет бойынша зерттеулерде бақыланған. Сондықтан бұл зерттеулерде де ұлдардың аландаушылығы мен жылауын тек эмоционалды ғана емес, сол сияқты зеттелінуші реакция ретінде интерпретациялауға болады.

Қыздар басқа ситуцияда жылайды, нақты айтқанда, олар айналадағылармен қарым – қатынасты айыруға туындаған себептерге байланысты. Эксперимент: қыздар басқа балалармен ұрысқанда жалғыз қалдыруда қатты жылаған. Осындай негізде ұлдардың жылағанын «зерттелуші», ал қыздардікін «комуникативті» деп атауға болады. Бұл екі жыныс үшін гендернотиптік болатын инструменталды және экспрессивті стилдерге сәйкес келеді.

Берілгендердің нәтижесі қорқынышқа қатысты, яғни кішкентай балаларға шынымен қауіпті болуы мүмкін ситуациялар, ұлдар да, қыздар да бірге қорқынышты сезінуге қабілетті. Олардың бейтаныс адамдармен кездесудегі әрекет – қылығында, анасынан қызықты ойыншық алуға алыстап кетуде, жоғарыға шығуда, т.б жағдайларда маңызды өзгешеліктер фиксацияланбаған. Екі жыныстағы мектепке дейінгі балалар ауруханаға жатқызуда бірдей қобалжуды сезінеді. Олар бірдей қорқыныштарын да айтады.

Бұл нәтиже заңдылық. Эмоциялы қорқыныш – үлкендер әлеміне адптацяландырады, қорқыныш алдындағы байқампаздылығы – адаптациялы реакция. Бірақ ешбір зерттеулерде қыздарға қарағанда ұлдар тым үлкен қорқынышты демонстрацияламады және сезінбеді.

Қорқынышты зерттеу

18 зерттелу (1935 – 1973 жж) Зерттелушілер екі жыныстағылар туған сәбиден 21 – ге дейінгілер. Әдістеме: бейтаныс адамдарға реакциясын зерттеу; ашық және шырылдайтын ойыншықтарға және тартылымды ойыншық үшін анасынан алшақтау алдындағы латентті кезеңнің ұзақтылығын зерттеу; стимулдарға реакциясын зерттеу ( жуан дауыс, қызықтыратын заттар); таныс емес ситуцияларға реакциясын зерттеу (емделу алдындағы қобалжу); мектепке дейінгі мекемелердегі балалар әрекет – қылығын бақылайтын адамдарды бақылау; ата – анасының куәләнуі; зерттелушілердің өздерінің пікірлері; потенциалды қорқыныш тудыратын ситуацияларды моделдеу; Нәтижелер: бірде бір зерттеуде ұлдар мен ерлер әйелдерге қарағанда қорқыныш бойынша үлкен реакцияларды демонстрацияламайды. Қыздар мен әйелдер үшін бейтаныс адамдардың пайда болуында тез арадағы қорқыныш жастық шақта байқалады. (8 және 9,5 аралығы), үлкен қорқыныш моделденген ситуацияда (2 – 6 жас), үлкен қорқыныш ересектермен өзара әрекеттесуде (8 жас), сол сияқты қорқыныштың жиі байқалуы мұғалімнің айтуынша (8 – 11 жас) және өзіндік бақылау бойынша (8 – 11 және 18 – 19 жаста) байқалады. Жыныстық өзгешеліктері байқалмады: сыртқы қорқыныштың көріністері бойынша ( дүниеге келгеннен 6 жасқа дейін); бейтаныс адамдарға реакциясында: бейтаныс ер адамға (4, 5,6 және 9 ай) және бейтаныстың балалардың үйіне келуінде (лонгитюдтік зерттеулер – 8 және 9,5 ай); ашық ойыншықтарға реакциялар (9,5 ай), шырылдайтын ойыншықтар ұстаудағы сенімсіздік (9,5 ай және 1 жас), анасын қызықты ойыншық үшін тастаудағы латенттік кезең (9,5 ай); стимулға реакциялар жуан дауыс жаққа ұмтылудағы латенттік кезеңнің ұзақтылығы (13 – 14 ай) және қызықты заттарға жақындауы(1 жас); емделу алдындағы қобалжу (2 – 5 жас) және анасының анықтамасы бойынша қорқыныштың жиілігі (6 – 17 жас); балалық мекемелерді аралаудағы бастапқы әрекет – қылық (3 – 5 жас); үлкендермен өзара әрекеттесудегі қорқыныш (8 жас); зерттелінушілердің өздерінің қорқынышы туралы айтулары (5 – 12 жас);

Бұл нәтижелер нені айтады? Егер 19 жастағы қыздар мен тіпті кіші мектеп оқушыларын ескерсек, онда бұл жерде гендрлі стереотиптердің әсері туралы айтуға болады. Бірақ 8 айында шын мәнінде гендрлі стереотиптерді ескеру оңай емес. Мүмкін бұл жерде ата – аналардың өздерінің гендрлік стереотиптерінде шығар. Олар қыздар мен ұлдардың қорқынышына әртүрлі әсер етеді: біріншілерін қорғап, аялау керек, ал екіншілерін – бұл эмоционалды бастан өткізуде көңілін көтеру.

Г.Гейманстың еңбектерінен бастап жаңарған публикацияларға дейін үлкендердің эмоционалдылығын зерттеуде көбінесе әйелдердің құндылығын демонстрациялайды. Бірақ бұл сұрақты біріңғай шешілген деуге болмайды. С.Кросс пен Л.Мэдсонның статьяларында келтірілген нақты нәтижелерді қарастырайық.

Әйелдердің жоғарғы эмоционалдылығының себепшісі келесі эмпатиялық фактілер:

1. 
   ұлдар мен ерлерге қарағанда әйелдердің жоғарғы қобалжуы (А.Фейнгольдтің метаанализі, 1994);
   
2. 
   ұлдар мен ерлерге қарағанда қыздар мен әйелдер үшін тұлғааралық қарым – қатынас пен эмоцияның байланысы аса маңызды болып келеді (Шилдс);
   
3. 
   ерлерге қарағанда әйелдер достары мен жақындарының бастан кешірген өмірлік негативті жайттарына көбінесе аландайды ( Кесслер және әріптестері);
   
4. 
   әйелдер депрессияға тым ұшырайды (Кенни және әріптестері);
   
5. 
   әйелдер ұайым және қорқыныш сияқты өздерінің негативті эмоцияларын көбірек айтады (Фуджита және әріптестері);
   
6. 
   жағымды эмоцияларды әйелдер аса жарқын бастан кешіреді (Гурнер);
   
7. 
   қыздар мен әйелдер өздерінің эмоционалды реакцияларын демонстрациялауға ұялмайды (Эмбеди және әріптестері);
   
8. 
   әйелдер ерлерден вербалсыз экспрессия аймағында асып түседі: олар вербалсыз эмоция білдіргенде дәл және басқалардың вербалсыз эмоционалды сигналдарын керемет декодирациялайды.
   

1. 
   ұлдар мен ерлер эмоциясын, оның ішінде негативтілігін көрсетуге тырыспайды (Фушс және әріптестері);
   
2. 
   олар тіпті өз жынысындағы достармен эмоционалды ұстанымды (Хейес);
   
3. 
   эмоционалдықобалжу жайлы демонстрациялайтын қоршаған ортаның регламентациясына әелдерге қарағанда олар қаталдыққа ұшырайды (Лафранс және әріптестері);
   

Эмоционалды сферадағы жыныстық өзгешеліктерді зерттеу жалғасу керек, себебі олар теоретикалық және қолданбалы маңызды мағынаға ие. Екі хынысқада эмоционалды қобалжу мен эмоционалды әрекет – қылықты коррекцияда психологиялық көмек қажет.

1. 
   Жетістік мотивациясы және аффилиация.
   
2. 
   Билік пен басымдылық мотивациясы.
   
3. 
   Жеке тұлғаның басқа да сипаттамалары.
   

Бұл тұрғыда тұлғаның жыныстық және балалық кезеңдегі айырмашылықтарына сәйкес ерекшеліктерін қарастыруға болады, мәселен жетістік мотивациясы, доминанттылық, агрессивтілік, мазасыздық, қамқорлық, реттеу локусы т.б.

Гендерлік психологияда гендерлік иденттілік ұғымы бар. Бұл сөз тіркесі адамның өзін белгілі жыныстың иесі ретінде ұсынуын білдіреді және соған сәйкес қылық әрекеттер көрсетеді.

Гендерлік идеология- әйелге немесе еркекке сәйкес қасиеттерді толытумен ерекшеленеді.

Гендерлік талаптар ұғымы бір жыныс өкілінің өз жынысына және өзге жыныс өкіліне деген қатынасы.

Қызықты заңдылықтар әлеуметтік «мен» концепциясы мен өзін өзі бағалауды талдауда көрінеді. Әлеуметтік «мен» концепциясы әйел жыныстыларда 1О жастан бастап қалыптасады.Олар өздерінің әлеуметтік қасметтерін жоғары бағалайды.

Өзін-өзі бағалауға сәйкес оның келесі аспектісі- тұрақтылық . Өзін-өзі бағалау көп жағдайда өзгелердің әсерінен өзгеруі мүмкін. Бұл қасиет көп жағдайда ұлдарда және ересек ер адамдарда әйелдерімен қыздарға қарағанда тұрақта болып келеді.

Қорғаныс механизмдері. Ер адамдарда басым болып келеді. Олар табиғатынан көп ашыла бермейтіндіктен жағымсыз қайтарымды байланысқа реакция танытпайды. Оларда есе қайтару, өзінің бағалауына кері әсерін тигізетін факторлармен күресу басым болады.

Ер адамдар бала кезінен тұлғаның ерекшелікке емес, керісінше физикалық тұрғыдан жетістікке жетуге ұмтылады.Ал әйелдер адамдармен қарым-қатынас өзгелерге бағытталу өзгелердің толқымауынан қашу сынды мотивацияларға ие болып келеді.

Оқу және академиялық табыстармен байланысты мотивация негізінде 4 тен14 жас аралығында қыздар мен ұлдар көп жағдайда оқуға деген, меңгеруге деген мотивациясы бойынша ажыратылмайды жеткіншектік кезеңде нәтиже басқа жаққа өзгереді. Өздерінің шынайы жетістіктеріне байланысты ұлдар мен қыздар төрт бес жасында бөлінбейді.

Билік пен басымдылық мотивациясы.

Әдетте ер адамдарға билік пен басымдылық мотивациясы жазым келеді, ал әйелдерде ол мүлде кездеспейді. Ұл балалар алты жастан бастап есейгенге дейін өздерін өктем әрі басым сезінеді де сондықтан өз қылық әрекетін жоғары бағалайды.

Басымдылық көп жағдайда жануарларда кездеседі, кейде оны көсемдік деп атайды. Балаларда кездесетін басымдылық келесі типке бөлінеді:

-Агрессивті басымдылық- бұл көп жағдайда физикалық тұрғыдан күшті және агресивті ұл балаларға тән.

- Өзімшілдік және әлеуметтік доминанттылық- бұл типке көп жағдайда үштен алты жас аралығындағы қыз балалар жатады. Кейін жеті, он бір жас аралығы кезеңдерінде бұл типке қыздар да ұлдар да қатысты болады

- Макиавеллит басымдылық. Бұл термин италияндық ойшыл Николо Макиавеллидің есімімен байланысты.Басымдылықтын бұл түрінде қыздар мен ұлдарда айырмашылық кездеспейді.

- Контр басымдылық- яғни бұл тип қыздарға тән яғни қыздар ұлдарға басымдылық танытпайды және басындырмайды.

Екі жыныс өкілдерінің арасында айтарлықтай айырмашылықтар немесе ұқсастықтар жоқ тек олар басымдылықтың формаларын түрліше көрсетеді.