ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің

Құқық жүйесіне байланысты бірқатар мәселелерді айтсақ, халықаралық дербес құқық басқа құқық салаларымен, атап айтканда, азаматтық құқықпен ұқсас болып келеді. Жалпы бөлімде, халықаралық дербес кұқықтың принциптері мен негізгі бастамаларына байланысты жалпы ережелер де шоғырланған. Бұлардың қатарына коллизиялық ережелердің қызмет етуі, шетелдік құқықты қолдануды шектеу мәселелері, сыртқы мәселелер мен ішкі заңнаманың арақатынасы, шетел азаматтары мен заңды тұлғаларына ерекше құқықтық режимді белгілеу сияқты ережелерді жатқызуға болады.

Халықаралық дербес құқықтың ерекше бөлімі, әдеттегідей, негізгі институттардан тұрады: азаматтардың азаматтық құқықтық жағдайлары, мемлекеттердің ерекше құқықтық қатынасқа түсуші ретіндегі ерекшеліктері, меншік құқығы, мәмілелер, түрлі сипаттағы шарттар, зиян келтіру салдарынан пайда болатын міндеттемелер, интеллектуалдық меншік құқығымен байланысты нормалар, мұрагерлік, отбасы-некөлік, сонымен қатар, еңбектік қатынастар. Халықаралық дербес құқық жүйесінде халықаралық арбитраж туралы мәселе ерекше беліп карастырылады. Оны халықаралық дербес құқықтың құқықтық саласына енгізу бірқатар қиындықтар туғызады. Бұл тұрғыда көбіне айтылатыны халықаралық арбитраж халықаралық дербес құқықтың аясында қалып қоймай, сонымен қатар халықаралық процестің сұрағы болып табылады.

Дегенмен, халықаралық коммерциялық арбитражды халықаралық дербес құқықтың аясына жатқызған кезде оның мақсаты мен қолданылуын еске алсақ жетерліктей болатын сияқты.

Оны азаматтық процеске косудың кажеттігі жоқ, себебі ұлттық құқықтың бұл саласы сот мекемелерінің қызметін реттейді, ал арбитраж болса, қоғамдық аралық соттарды білдіреді.

Осыған орай, халықаралық процесті халықаралық дербес құқықтың құрамына енгізген дұрыс па деген сұрақ туындайды. Құқық ғылымында бұл тұрғыда біркелкі ойдын жоқ екендігін айта кетейік. Бұл жердегі басты мәселе - шетелдік элемент материалдық құқықтық салдармен қатар процессуалдық құқықтық салдар туғызуы мүмкін бе деген сұраққа жауаптың табылмауы.

Аталған сұраққа жауап беру халықаралық құқықтың түсінігімен және оның құқықтық табиғатымен терең байланыста болып келеді, сондықтан да біз бұл тұрғыда да ғалымдардың ойларының кеп ұшқырлығымен кездесеміз. Олар: а) халықаралық дербес құқық кең ауқымда алғанда халықаралық кұқыкқа жатады; б) халықаралық дербес құқық мемлекеттің ішкі заңнамасының құрамына кіреді; в) халықаралық дербес құқық бұл құқықтың кешенді саласы болып табылады, яғни ішінара халықаралық жария құқыққа және дербес құқыққа - мемлекеттің ішкі заңнамасына қатысты болып келеді.

Осы аталғандардың барлығының шеңберінде өздеріне тән айырмашылықтары бар.

Біздің көзкарасымыз бойынша осы тұста бірқатар қорытындыларды жасауға болады:

• 
  халықаралық құқықтың халықаралық жария құқықпен
  тығыз байланысты екендігі даусыз, бірақ бұл тұста ол дербес құқықпен мемлекеттің ішкі заңнамасымен де тығыз байланыста болып табылады;
  
• 
  халықаралық дербес құқықтың халықаралық құқықпен тығыз байланыста болуына қарамастан, ол ішкі құқық жүйесіне
  кіреді. Бұл құқықтық реттеу пәнінен - дербес құқықтық қатынастардың мазмұнынан келіп шығады. Бұл қатынастар барлық кезде мемлекеттің бастамасында (әрине бұл тұста мемлекеттің заңының астарында деген сөз) болып табылатын субъектілер - жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасында болғандықтан жеке құқықтық реттеуге көп ұшырайды. Халықаралық құқықтық реттеу жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасындағы жеке қатынастарды реттеуге бағытталмағандығын білеміз;
  
• 
  ішкі құқық жүйесінде азаматтық (отбасылық және еңбек) құқықтың бір бөлігі болып табылмайды. Ол осы жүйеде өз бетіндік орынға ие болып табылады, өйткені оның өзіне тән реттеу әдісі мен өзіндік пәні бар болып табылады;
  
• 
  бұл құқықтың аты халықаралық дербес құқық деген сөзбен байланысты болғанмен, ұлттық-құқықтық табиғатқа ие болып табылады. Халықаралық жария құқықтан айырмашылығын атап айтар болсақ, халықаралық жария құқық барлық мемлекеттерге тән кұқыктың аясында өмір сүретін болса, халықаралық дербес құқық бұл жекелеген мемлекеттердің құқықтық жүйесінде өмір сүреді. Мысалы, қазақстандық халықаралық дербес құқық, ресейлік халықаралық дербес құқық, украиндық халықаралық дербес құқық т.б.
  
• 
  жоғарыда аталғандардың негізінде халықаралық дербес құқыққа анықтама беруге болады. Халықаралық дербес құқық -
  бұл шетел элементімен күрделендірілген, жеке құқықтық қатынастарды реттейтін, мемлекеттің унификацияланған жеке құқықтық және коллизиялық құқықтық нормаларының жүйесі болып табылады.
  

Халықаралық дербес құқықты зерттеген кезде салыстырмалы құқықтану көп маңызға ие болып табылады. Салыстыру дегеніміз бұл түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйелеріндегі институттарды бір-біріне сәйкестендіру болып табылады. Бұл тәжірибенің кажеттіліктеріне жауап береді. Мысалы, шетелдік тұлғалардың Қазақстан Республикасының аумағында кәсіпкерлікпен айналысуларының құқықтық негіздері туралы мәселені зерттеген кезде біз сол мемлекеттің құқығына жүгінумізге тура келіп отырады, өйткені бұл негіздер сол мемлекеттің тиісті заңнамасында реттелген болып табылады.

 Өзін өзі бақылау сұрақтары

1. Халықаралық дербес құқықтың мазмұны мен мәні

2. Халықаралық дербес құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні

3. Халықаралық дербес құқықтың құқық жүйесінде алатын орны

1. 
   Богуславский М.М. Международное частное право. М., 1999.
   
2. 
   Ануфриева П.К. Международное частное право: В 2 т. М.: БЕК, 2000.
   
3. 
   Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. М., 1984.
   

1. Коллизиялық ереженің түсінігі және маңызы

2. Коллизиялық норманың құрылымы және оның түрлері

3. Мазмұнын анықтау және шетел заңын пайдалану

Бұл мәселелер белгілі бір коллизиялық ережелер қолдану аркылы шешілуі мүмкін. «Коллизия» (латын сөзінен «collisio») - ол кақтығыс немесе қайшылық деген мағынаны білдіреді. Заңдардың коллизиясы деп айтканда, әр түрлі мемлекеттер арасындағы құқықты таңдау қажеттігін айтады. Құқық коллизиясының екі себебі бар:

• 
  жеке құқықтық қатынаста шетел элементінің болуы;
  
• 
  қатынасқа байланысты әр түрлі мемлекет құқығының мазмұндарынын ерекшілігі.
  

Коллизиялық ереженің мақсаты бәсекелестіктегі екі не одан да көп құқықтық жүйе арасындағы коллизияны шешу және шетел элементі бар қатынастарды белгілі бір кұқық тәртібіне бағындыру болып табылады. Бірақ коллизиялық ереже мәселені мәні бойынша өзі шеше алмайды, ол тек тиісті міндетті қарастыратын материалдық ережеге сілтеме жасайды. Осы тәртіп негізінде мәселе шешіледі. Осыдан коллизиялық ереженің заң әдебиеттерінде «даулы», «сілтемелік» деген анықтамалармен неге қолданылуын байқауға болады.

Сілтеме жасалған материалдық құқықтық ережемен бірге коллизиялық ереже азаматтық айналым қатысушыларына жүріс-тұрыс ережесін анықтайды. Халықаралық дербес құқық құрамында коллизиялық және материалдық құқықтық ереженің косылуы, сипаты бойынша біртекті карым-қатынастарды екі түрлі әдіспен реттеу қажеттілігі негізделеді. Халықаралық келісімдердегі материалдық құқықтық ережемен бірге халықаралық дербес құқық ішіне ішкі заңнамадағы материалдық құқықтық ережелер кіреді. Олар шетел элементі бар азаматтық қатынастарды реттеу үшін арнайы белгіленген. Бұл нормаларға жататындар: сыртқыэкономикалық қызметті реттейтін ереже, инвестициялар режиміне қатысты ережелер, Қазақстан азаматтарының шетелдегі мәртебесін анықтайтын ережелер, Қазақстан Республикасында азаматтық, неке және еңбек пен іс жүргізу құқығы аясында шетел азаматтары мен ұйымдардың құқықтық жағдайын анықтайтын ережелер.

Коллизиялық ережеге заңды-техникалық тұрғыдан назар аударсақ бұл халықаралық дербес құқықтағы қолданылатын ең қиын ережелер деп айтуға болады. Бұл мәселе коллизиялық ереженің мазмұнын анықтаудағы белгілі бір ережелерді қарастыруды талап етеді. Бұл ережелер коллизиялық нормаларды тәжірибеде қолдану мәселесін шешуіне көмек көрсетеді.

Әрбір коллизиялық норма басқа жай құқық ережелерге қарағанда екі бөлімнен тұрады. Коллизиялық норманың екі элементтен құрылуы екі бөліктен құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы ереженің құрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш элементтік құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететін құқықты логикалық тұрғыдан талдау арқылы құрылатын логикалық ережені сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан, шын мәнінде, нақты құқықтық ереженің екі элементтік құрылымы болады (гипотеза, санкция).

Сонымен, коллизиялық норманың құрылымын карастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық норманың көлемі болып табылады, ол коллизиялық норманың қандай құқыққатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы құқығы.

Коллизиялық норманың екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат, бекіту формуласы) деп аталады. Байлам - бұл тиісті қарым-қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни қай елдің заңын қолдану қажеттілігін көрсетеді.

Коллизиялық нормаларда кездесетін байламдардың келесі түрлері бар:

Lex loci contractus - бұл коллизиялық байлам шарт қай елде бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша, шартқа қай мемлекетте қол койылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сыртқыэкономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары мен міндеттері қол қойылған жердің заңнамасымен анықталады. Бірақ заң бойынша жақтарға заңды таңдау еркіндігі берілген.

Lex societatis - бұл заңды тұлғаның ұлтына байланысты байлам. Бұл байлам, егер заңды тұлға бір елде тіркелген болып, екінші мемлекетте жұмыс істеп, ал оның бас органы үшінші мемлекетте қызмет жасаса, сонда оның ұлтын анықтау қажет. Сонымен, заңды тұлғаның ұлтын анықтау үшін осы төрт ілімге, қағидатқа сүйенеміз:

1. 
   инкорпорация немесе тіркеу қағидаты - заңды тұлға қай мемлекетте тіркелсе, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады;
   
2. 
   отырықшылық қағидаты - заңды тұлғаның бас органы қай мемлекетте орналасса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады;
   
3. 
   қызмет ету қағидаты заңды тұлға қай мемлекетте нақты жұмыс істесе, сол мемлекеттің заңы қолданылады;
   

Lex voluntatis - бұл байлам бойынша шарт жақтары, өз еріктері бойынша бір мемлекеттің заңнамасын таңдауға құқылы.Тараптар қай мемлекеттің заңын немесе қай конвенцияны қолданатын шартта нақты көрсету керек.

Lex venditoris - бұл байлам бойынша сатушы тұратын мемлекеттің заңын қолдануды қарастырады. Бұл байлам сыртқыэкономикалық мәмілелеріне тән.

Lex rei sitae - бұл коллизиялық кағидат меншік құқық саласында қолданылады. Бұл ереже бір мемлекетте, белгілі бір затқа меншік құқығын анықтауда көмек көрсетеді. Қазақстанның заңнамасында мүлік қай мемлекетте орналасса, сол мемлекеттің заңнамасымен меншік құқығы анықталады. Бірақ егер мүлік мұра ретінде қарастырылса, онда мұрагердің соңғы тұрғылықты жерінің заңнамасымен реттеледі.

Lex loci delictii comissii - бұл коллизиялық байлам құқық бұзушылық жасалған жердің заңнамасына байланысты. Яғни, сот қай мемлекетте зиян келтірілген болса, онда сол мемлекеттің заңнамасымен істі қарастырады.

Lex fori - сот заңы, яғни дау қай мемлекетте қарастырылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады. Бұл қағидатқа сәйкес сот қатынастағы шетел элементіне қарамастан, өз елінің заңнамасын қолданады.

Lex personalis - жеке тұлғаға байланысты ереже. Онын өзі екі түрде қарастырылады: 1. Lex patriae - азаматтыққа байланысты заң; 2. Lex domicilii - тұлғаның тұрақты тұру жеріне байланысты заң.

Lex loci selebrationis - бұл байлам отбасы құқығында қолданылады, яғни қай мемлекетте неке киылды сол мемлекеттің заңы қолданылады.

Жоғарыда аталған байлам формулалары сәйкес карым-қатынастардың қолдануға жататын мемлекет құқығымен заңды немесе фактілі түрде байланысын ескереді. Тәжірибеде шетел элементімен шиеленіскен қарым-қатынасты ұлттық құқық ережелеріне бағындыру мысалдары кездеседі. Бұл ұлттық заңның қолдану шектерін кеңейту, өзінің заңды және жеке тұлғалардың кұқықтарын қорғау мен қызметін женілдетуге тырысуымен түсіндіріледі.

Коллизиялық нормада байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп жағдайда көлемге байланысты болады. Бұл элементтер арасында белгілі бір байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз.

Коллизиялық байламдар қатарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен таңдалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жатқызады. Бірақ бұндай бір жағынан ұксас, екінші жағынан әр түрлі құқық институттарын теңестіру дұрыс емес болып табылады. «Ерік автономиясы» кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л.П. Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық дербес құқықтағы дербес құқықтық институт болып табылады. «Ерік автономиясы» - бұл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің құқықтық алғышарты болып табылады.

Қазіргі халықаралық дербес құқықта коллизиялық нормалар көп түрлі және көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері кең. Бұл ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын қатынастар топтардың ерекшеліктерін айкындайды және осы нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие.

Ең біріншіден, халықаралық-құқықтық унификацияға бағытталған, ұлттық заңдармен бекітілген және халықаралық шарттармен көзделген коллизиялық нормаларды айыра білу қажет. Олардың арасындағы айырмашылықтар олардың әрекет ету аясымен және оларды қолдану тәртібінен байкалады. Халықаралық шарттармен бекітілген коллизиялық ережөнін әрекет ету аясы, бұл шарттар қатысушылардың барлығынын қолдануына байланысты кең болады. Ал кұқық қолданушы органдардың және құқық қолданушы тәжірибенің ерекшеліктері екеуінің арасындағы айырмашылықты одан әрі нығайта түседі. Бірақ ішкі заң ережелері мен халықаралық-құқықтық шарт ережелерінің болуы қайнар көздердің, яғни осыдан туындайтын тұжырым халықаралық дербес құқық ережелерінде де, екі жақтылық сипатына алып келмейді, себебі бұл ішкі заң пайдасына, халықаралық құқықтық шарт ережелерін басшылыққа алмауға алып келеді. Көп жағдайда мемлекет өзі дербес коллизиялық норма массивін қалыптастырады. Бірақ қазіргі кезеңде, ерекше маңызға халықаралық құқықтық кұралдар арқылы коллизиялық құқықтық реттеу, шарттық тәртіп арқылы реттеу дамуда. Ол мемлекеттердің, біртұтас халықаралық дербес құқықтағы коллизиялық және өзге де норманың, сәйкес халықаралық, шарттарды қабылдау және дамыту, ұлттық құқықтық ережені унификациялау атына ие болды. Маңызды сараланудың бірі коллизиялық байлам нысанына байланысты саралану болып табылады. Бұл белгі бойынша коллизиялық ережелерді бір жақты және екі жақты деп екі топқа бөледі. Бір жақты - бұл қолдануға жататын елдің қазакстандық, неміс, ағылшын құқығын тікелей атайтын байлам нормасы. Бір жақты ереже әдетте ез елінің құқығын қолдануды белгілейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1104-бабының 3-тармағында былай делінген: «Қозғалмайтын мүлікке қатысты мәміленің нысаны осы мүлік орналасқан жердегі елдің құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттік тізілімге енгізілген козғалмайтын мүлікке қатысты болса, Қазақстан Республикасының құқығына бағынады». Бірақ бұған қарамастан, екі жақты ережелер кең таралған. Екі жақты коллизиялық ереже нақты мемлекетті атамайды. Оған құқықты таңдауға мүмкіндік беретін, жалпы белгінің болуы тән. Мысал ретінде, ҚР АК-не сәйкес, «мұрагерлік бойынша қатынастар... мұра калдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жері болған елдің кұқығы бойынша анықталады».

Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі ретінде: «мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерін көрсетеді».

Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық нормалар императивті, диспозитивті, альтернативті болып үш топқа бөлінеді. Императивті нормалар түпкілікті, азаматтық-құқықтық қатынастардың тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты қолдануға қатысты ұйғарымдар.

Диспозитивті нормалар құқықты таңдау бойынша жалпы тәртіпті бекіте тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен өзгерту мүмкіндігін береді. Диспозитивті нормалар әдетте тараптар құқығы, егер тараптардың келісімімен өзгеше көзделмесе және т.б. нысандарда, көрініс табады. Мысалы, ҚР АК-нің 1108-бабының 2-тармағына сәйкес: «Егер тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, мәміленің нысанасы болып табылатын мүлікке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы, елдің осы мәміле бағындырылған құқығы бойынша анықталады».

Альтернативті нормалар - мазмұнында, ереже көлемінде көзделген, жеке құқықтық қатынасқа қолданылатын құқықты таңдауды көздейтін бірнеше ережелері бар нормалар. Құқық қолданушы орган және тараптар онда көзделгеннің әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің біреуі бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны ол жасалған жердің құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмелені, егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса, нысанының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды. Яғни, шетелде жасалған мәміле нысанына екі альтернативті байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы және Қазақстан Республикасы құқығы.

Альтернативті нормалар халықаралық дербес құқықта салыстырмалы түрде жақында пайда болған құбылыс болып табылады. Оның пайда болуы халықаралық байланыстардың дамуы, соңғы кездерде бұл құқықтық саланың дамуымен соның ішінде әр түрлі құрылымдардың қүрделенуі, реттелетін қатынастардың ерекшеліктерін ескеруге негізделген, көлемдердің және байламдардың бөлшектелуімен тығыз байланысты.

Коллизиялық норманың мәніне қарай: генералды (бас) және субсидиарлы (қосымша) болып екі топқа бөлінеді. Генералды норма қолданудағы артықшылыққа ие, қолданылатын құқықты таңдау кезіндегі басты ереже. Мысалы, егер ҚР-ның заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келісімімен таңдалған елдің құқығымен реттеледі. Мұндағы басты ереже ҚР-ның заң актілерінде өзгеше көзделмеуі қажет. Субсидиарлы норма басты нормамен байланысты бір немесе бірнеше құқықты таңдау ережелері, ол басты ереже белгілі бір себептерге байланысты қолданылмаған жағдайда қолданылады. Сонымен қатар, субсидиарлы нормалар бірінші, екінші, үшінші және т.б. дәрежелі болып бөлінеді. Басты және барлық дәрежелі субсидиарлы нормалар бір-бірімен тығыз байланысты болып, ішкі байланысқа негізделген өзінше ереженің ассоциациясын құрады.

Сонымен катар, коллизиялық нормалар құқықтық қатынастың қүрделігіне байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы коллизиялық нормалар қатынастың мәніне қолданылатын құқықты анықтайды. Ал арнайы нормалар бұл қатынасты жүзеге асыру барысында туындаған косымша сұрақтарды шешуге арналған құқықтық қатынасты бекітеді. Жалпы және арнайы коллизиялық нормалар жүйесін қолдану кажеттілігі, бірнеше мемлекет аумағында орындалатын шарттарды карастырғанда пайда болады мысалы, (тасымалдау шарты).

Қазақстан Республикасы үшін ТМД-ға мүше мемлекеттердің құқығын унификациялау мәселесі ерекше маңызды болып табылады. Бұл халықаралық дербес құқық мәселесін шешетін жағдай. Қазіргі кезде осы мәселені шешуге 1995 жылы 13 мамырда қабылданған ТМД елдері үшін заңнама акті ретінде ұсынылған Үлгілі азаматтық кодекс мүмкіндік береді. Осындай актілердің шығарылуы біртұтас құқық кеңестігін жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, құқық таңдау мәселесін жеңілдетуге мүмкіндік береді.

3. Коллизиялық нормаларды пайдалану тәртібі ішкі мемлекеттік заңды пайдалану процесінен өзгешеленеді. Бұл процестің күрделілігі оның пайдалануындағы әртүрлі құқықтық жүйелердің өзара байланысы болуынан көрінеді. Сондықтан, олардың ерекше бөлушілік белгілері мен пайдалану сатылары болады.

Бірінші сатыда – осы жағдайға коллизиялық норма пайдаланылады ма деген сұрақ анықталады, егер пайдаланылса, онда ол қай мемлекет құқығына сілтейді деген сұрақ анықталады.

Екінші сатыда – коллизиялық норма сілтеген мемлекеттің заңы пайдаланылады. Егер бірінші сатыда, коллизиялық норма пайдаланылса, екінші сатыда, отандық не шетелдік материалдық құқық пайдаланылады. Екінші сатыда, жария тәртіп пен шетел заңының мазмұнын анықтаудың құқықтық сұрақтарын түсініп, шешу керек.

Осы екі құқық пайдалану тәртібі халықаралық дербес құқық шегінде жүзеге асады.

Коллизиялық норманы пайдалану кезінде шетел азаматы мемлекет азаматына қарағанда мөлшері жағынан көбірек құқыққа ие бола алмайтындығын есте сақтау керек. Бұл ереже халықаралық байланыстағы, достастықтағы жеке және заңды тұлғалардың теңдігіне негізделген. Басқа сөзбен айтқанда, құқық пайдалану тәжірибесінде халықаралық дербес құқықтағы субъектілердің арасындағы өзара байланыс өзаралықты тудырады.

Бұл өзаралық материалдық және формальдық болады. Материалдық өзаралық тең өкілеттілік көлемін білдіреді. Формальдық өзаралық шетелдіктерге мемлекетттегі азаматтар мен заңды тұлғаларға берілген өкілеттіктерге жақын өкілеттіктерді беруді білдіреді. Барлық жағдайда мемлекеттер материалдық өзаралықты қамтамасыз ете алмайды, оның себебі құқықтық жүйелердің өзгешелегі, сондықтан формальдық өзаралық қамтамасыз етіледі.

Халықаралық дербес құқықтың әртүрлі аспектілерін реттейтін халықаралық келісім-шарттар бірдей тұрғыны ұстанбайды: бір келісім-шарттар өзаралық қағидасын алып тастайды, басқалары оларға сілтеме жасауды қолдайды, үшіншілері (оны ұстанушылар саны өте көп) оны пайдалану туралы ештеңе көрсетпейді. Бұл жерде, мысал ретінде экономикалық байланыс туралы қазақстан-мысырлық келісім 1993 жылғы, қызығушылық тудырады, мұнда өзаралық қағидасы үлкен орын алады.

Басқа мемлекет аумағында коллизиялық норманың сілтемесіне сәйкес шетелдің заңы пайдаланылса, өзаралық туралы сұрақ туады. Бұл жерде, коллизиялық сілтеме негізінде шетел заңы басқа мемлекет аумағында өзінің азаматтары мен заңды тұлғаларына беретін құқықтары сәйкес пе екені анықталу керек.

Бұл жерде, басқа мемлекет қарсы шектеулер қоюы мүмкін, егер бірінші мемлекет екінші мемлекеттің азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына шектеулер қойса.

Көптеген мемлекеттердің құқықтық жүйелерінде өзаралық қағидасы бар. Көп жағдайда, өзаралық талабы белгілі бір міндеттемелерді орындаудың шарты болып келеді. Мәселен, Тауар таңбалары туралы заңының 35-бабында өзаралық қағидасы туралы тура айтылған: «Шетелдің заңды және жеке тұлғалары Заңда көзделген, халықаралық келісім-шарттардың күшіне және өзаралық қағидасына сәйкес құқықтарды пайдаланады». АҚШ заңнамасында өзаралық қағидасына сілтеме сирек кездеседі, көбінесе бұл қағида халықаралық келісім-шарттарда қаралады. Коллизиялық нормаға түсініктеме жасау – коллизиялық норманы саралау деп аталады. Соттар қызметінің тәжірибесі көрсеткендей, саралау сот заңы арқылы жүзеге асады. Бір мемлекеттер заңында (АҚШ, Ұлыбритания) коллизиялық нормалардың саралауы туралы ережелер бар, екіншілерінде (Швейцария, Австрия) ондай ереже жоқ. Коллизиялық нормаларға түсініктеме бергенде ұлттық түсініктерді пайдалана отырып, олардың байламдарында шатасуға болады. Мәселен, шарт жасасу орны ретінде Жапонияда акцепт жіберу орны табылса; бұл жерде сөздің мағынасында әртүрлі ұғымдар болуы мүмкін, оны әдебиеттерде «ашық коллизиялар» немесе «саралаудың қақтығысы» деп атайды.

Саралаудың қақтығысы көбінесе сот заңы (Lex fori) деп аталатын коллизиялық байламмен шешіледі. Бұл жерде, сот немесе аралық сот коллизиялық норманың әртүрлі түсінігімен кездеседі, сондықтан олар өз мемлекетіндегі азаматтық құқық түсініктемесіне сәйкес саралайды.

Кейбір жағдайларда, шетелдегі мүлікке мұра алу мәселелеріне, шетел заңы қайтыс болған мұра қалдырушының азаматтығы заңымен шешуді көздейді, ал бұл мемлекеттің заңы мұра орналасқан мемлекеттің заңына сілтейді. Қайтыс болған азаматтың мемлекетінің соты «қайта сілтемені» қабылдау керек пе, әлде жоқ па? Біздің пікірімізше, мұндай сілтемені қабылдау мақсатқа лайықтылау болады.

Шетел заңдары бір немесе бірнеше мемлекеттің аумағында қолданылмауы да мүмкін, себебі жария тәртіп ұғымы бар. Жария тәртіп туралы ескерту шетел заңын пайдаланудан және шетел заңының әсерінен пайда болатын құқықтарды пайдаланудан қорғаушы ретінде келеді.

Францияның азаматтық заңнамасында жария тәртіпті пайдалану қажеттілігі жеке келісімдер «қоғамдық тәртіп пен ізгі өнегелілікті» бұзбау керектігімен дәлелденеді.

Жария тәртіп туралы ескертулер, 1980 жылдың Грецияның азаматтық кодексінің 32-бабында, 1978 жылдың Австрияның халықаралық дербес құқық туралы Заңының 6 параграфында, 1986 жылдың Қытайдың Азаматтық кодексінің бас қағидаларының 150 бабында, 1985 жылдың Парагвайдың азаматтық кодексінің 22-бабында көзделген.

Германияның халықаралық дербес құқық туралы заңының 6-бабының мазмұнына көңіл бөлген жөн: «Германия құқығының негізгі қағидаларына сәйкес келмейтін салдарға әкелетін шетел заңын пайдалануға жол берілмейді». Бұл ереже 1980 жылдың 19 маусымында қабылданған Шарттық міндеттемелерге қолданылатын құқық туралы Конвенцияның 16-бабын ұқсас ережені білдіреді: «Осы Конвенцияға сәйкес анықталатын құқық нормасын пайдалануға тыйым салынады, егер мұндай пайдалану сот мемлекетінің жария тәртібіне сәйкес келмесе». Шетел заңын пайдаланудан бас тарқан мемлекет өзінің бас тартуын сәйкесінше заң қабылдаумен немесе басқа актінің қабылдауымен заңдағы тапшылықтың орнын толтыру керек.

Халықаралық дербес құқық саласындағы практика көрсеткендей, жария тәртіп туралы ескерту азаматтық процесс сұрақтарына да пайдалануға бастады. Бұл ереже көрсеткендей, азаматтардан жауап алу, құжаттарды тапсыру және өзге де іс жүргізу әрекеттері бұл мемлекетте жүзеге асуы мүмкін, бірақ жария тәртіп туралы ескертуге сәйкес осы құжаттарда мемлекеттік немесе әскери құпия болатын мәліметтер болса онда бұл әрекеттерге жол берілмейді.

АҚШ, Франция, Англияда пайдалануға жататын шетел заңы дауды шешуге маңызы бар іс жүзіндегі мән-жай ретінде қарастырылады. Басқа мемлекеттерге қарағанда ағылшын-американдық құқық мемлекеттері дәлелдеу құқығын қолданады. Бұл ережеге сәйкес, ек тарап та өзінің іс бойынша дұрыстығын көрсетіп, дәлелдеуге міндетті.

Кейбір мемлекеттерде, мәселен, Германияда сот өзінің бастамасымен мазмұнын анықтайтын және шетел заңын пайдаланатын, егер шетел заңы дұрыс пайдаланылмаса, онда бұл сот шешімін қайта қараудың негізі ретінде болмайды. Бірақ, Қазақстан мен Ресейде шетел заңын дұрыс пайдаланбау сот шешімін қайта қараудың негізі болады. Қазақстандық заңнамада жария тәртіпке қатысты көзқарас қалыптаспаған, сондықтан мемлекеттің жария тәртібіне қарсы келген құқық оның аумағында пайдаланылмайды.

Жалпы ереже бойынша, сот өзінің ұлттық заңын пайдаланады. Сот көбінесе, шетел заңының күшіне сәйкес алынған құқықтарды тани отырып, шетел құқығын танымайды, ол белгілі шетел заңының әсерінен пайда болған субъективтік құқықты таниды.

Шетел құқығының белгілі бір нормаларын дұрыс пайдалану үшін пайдаланылатын норманың мазмұнын ұғыну керек, құқыққатынастарды реттеуге қаншалықты бұл норма сәйкес келетіндігін анықтау керек. Бүгінгі таңда, сот және іс бойынша тараптар шетел заңының мазмұнын өздері анықтайды. Сот шетел заңының мазмұнын анықтауға міндетті; бұл жерде ол тараптардың аргументтерімен шектелмеу керек, ол өзі шетел заңын анықтап, Әділет органдары арқылы оның мәтіндерін талап ету тиіс.

Шетел заңы өзінің отанында сияқты пайдаланылуы тиіс және пайда болу мемлекетінде сияқты түсіндірілуі тиіс.

Қазақстандық сот істің мазмұнынан қажеттілік туғанда ғана шетел заңын пайдаланалады. Қазақстандық соттар шетел заңын пайдалана отырып, оны шетел мемлекетіндегі түсініктемеге сәйкес түсіндіру керек. Осындай тәртіп ҚР Сауда палатасының жанындағы Аралық сотқа да таралады.

Студент әрбір жағдайда, шетел заңы болмағанда судья дауды сот заңымен (Lex fori) шешетіндігін білу керек.

 Өзін өзі бақылау сұрақтары

1. Коллизиялық ереженің түсінігі және маңызын ашу;

2. Коллизиялық норманың құрылымы және оның түрлерін талдау;

3. Мазмұнын анықтау және шетел заңын пайдалануды қарастыру.