Мектеп жасына дейінгі мүмкіндіктері шектелген балаларға психологиялық көмек көрсету

Мектеп жасына дейінгі балаларды жетілдіру процесі денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қорғау мекемелерінде жүзеге асырылады.

Денсаулық сақтау жүйесінде амбулаториялық, стационарлық, диспансерлік көмектер қарастырылған. Мұндай көлемді мемлекеттік іс-шаралар 1 жылға, 3 жылға, 6 жылға жалпы бала мектепке барғанша жүргізіледі. Диспансеризация - бұл осы мекемеде емделіп жүрген балаларды медициналық мамандар тексеріп олардың науқас не науқас емес екендігін анықтайды.

Диспансеризация бұл маңызды социалдық жетістік, бұл үлкен профилактикалық маңызға ие. Егер науқасын ерте анықтайтын болса, өз уақытында арнайы медициналық көмек көрсету арқылы емдеуге болады.

Мектеп жасына дейінгі балаларға білім беру жүйесі ретінде бейімдік арнайы балалар бақшалары жұмыс істейді. Балалардың денсаулығына байланысты балалар бақшаларында, көзі нашар көретіндер немесе мүлде көрмейтіндер, құлақтары нашар еститін немесе мүлде естімейтін балалар, дұрыс сөйлей алмайтын балалар, фонетика-фонематикалық дамыған балалар, тұтығып сөйлейтін балалар топтары болып бөлек-бөлек әр түрлі топқа бөлінеді.

Дұрыс сөйлей алмайтын балалар үшін жалпы типтегі арнайы топтар арналған.

Қазіргі уақыта арнайы мектепке дейінгі жастағы балалар үшін балалар үйі бар. Кейбір науқас балалар үшін арнайы жалпы білім беретін мектептер ашылған.

Балалар бақшасында олар күндізгі бөлімге баруға немесе тәулік бойы, апталап қаралуларына болады.

Даму процесі тежелген балалар үшін мектеп жасына дейінгі мекемелердің педагогтарына ерекше міндет жүктеледі. Бұларды мектеп жасына дейінгі кезеңде өз уақытында науқасын анықтап тауып оның емделуін дұрыс жолға қою керек.

Елімізде арнайы жүйелік мекемелер құрылып олар қазір жұмыс істеуде. Бұл мекемелерде барлық категориялардағы аномальдық балалар білім алады.

Мектеп жасына дейінгі ақыл-есі, даму деңгейі төмен балаларды оқыту және тәрбиелеу басты міндет.

Ақыл-есі төмен балалар өз денсаулықтарына байланысты арнайы мекемелерде тәрбиеленеді, бұлар білім беру жүйесі, денсаулық сақтау мекемелері, әлеуметік қамтамасыз ету мекемелерінде тәрбиеленеді.

Білім беру жүйесінде арнайы балалар бақашасы тәулік бойы жұмыс істейді, балалар үйлерінде тәбиеленеді.

Мектеп-интернаттарының жанынан мектепке дейінгі жастағы балаларға арналған арнайы топтар ашылған.

Балаларды эпидсиндром, дауна науқасы, шизофрения және басқа ауру түрлерімен науқас балаларды бұл мекемеге қабылдамайды.

Арнайы балалар бақшасы мен балалар үйі, мектеп-интернаттары балаларды 4 пен 8 жас аралығында қабылдайды. 8 жастан үлкен балаларды қабылдауға тиым салынады. Денсаулық сақтау жүйесінде арнайы психоневрологиялық санаторийлар орталық нерв жүйесі науқас балаларды емдейді. Бұл мекемелер алигофрения диагнозымен осы мекемеге қабылданған жас шектеуі 2-4 аралығындағы балалар.

Ақыл-есінің даму деңгейі төмен балалардың жалпы балалардан ерекшелігі, жасы үлкейгені мен ақыл-естері бір деңгейде қалып қояды. Ойлау қабілеттері өте төмен болады.

Кесте 1.

Мектеп жасына дейінгі кезеңде тек ойыншықтармен ойнайды. Ал мектеп жасында балалар ойыншықтармен ойнамайды. Ақыл-есінің даму деңгейі төмен балалар қасындағы біреудің айтуы бойынша ғана жұмыс істейді. Бұл процесті көбіне ата-аналары немесе тәрбиешілері жасайды.

Жанұя, жанұяның жеке мүшелері сияқты баланың ақыл-ойы артта қалуының пайда болуында өзінің әсер тигізуімен ерекшеленеді. Бұл көптеген факторларға байланысты: даралықтан, некелік айырмашылықтың өзара байланысы, ата-аналардың үміті мен күтуінің балаға деген қатынасы, сәтсіздігіне қатынасы. Бірақ ақыл-ойы артта қалған балалардың ата-аналарының жеке ерекшеліктеріне қарамастан, әлеуметтік, экономикалық және мәдениеттік жанұялар арасындағы ерекшеліктер, барлық ата-аналарда жалпы проблемалар бар.

Қағида бойынша, ата-аналар «ақыл-ойы артта қалу» диагнозын қиындықпен қабылдайды. «Ақыл-ойы артта қалу» және «Олигофренция» терминдерінің өзі қорқытады, бұл аурулар туралы белгілер өте аз.

Дегенмен бастапқы сезімдік зақымнан құтылу қиын болса да, көптеген ата-аналар бірте-бірте жағдайларға дағдыланады және баланы ауру сияқты қабылдайды. Үйрену процесін бірлесіп, әрекет қылушы факторларға жақын анықталады, осылардың арасында барлары ата-аналардың жекелігі, ақыл-ойы артта қалған баланың ерекшелігі, қоршаған орта болып табылады. Ақыл-ойы артта қалу барлық қоғам таптарында кездеседі, бай және кедей, интелегент және жұмысшы, білімді және білімсіз жанұяларда.

Ақыл-ойы артта қалған балалардың ата-аналары өз өмірінде кездесетін қиындықтар мен проблемаларды R. Koch, J. Dobson (1971) талдаған. Жекелік үйрену мен некелік қатынастармен байланысты және де басқа балаларды тәрбиелеуде қиындықтарымен байланысты көптеген проблемалар табылды. Балалардың ақыл-ойы артта қалуы ата-аналарға тек қана психологиялық ғана емес және экономикалық және әлеуметтік тұрғыда әсер етеді. «Ақыл-ойы артта қалу» диагнозына ата-аналар реакциясы өте дара күшіне қалай, мінезіне де солай, бірақ сонымен бірге ерекшелік ұқсастығы көрінеді. Бірінші реакциясы сияқты диагнозға әдетте «кінә» түсінігі келеді: «Неге дәл менде?», «Неге мен?», «Менің жанұям мен менің балама не болады?».

Амбиваленттілік – ата-аналарда жиі байқалатын реакцияның екінші түрі. Пайда болу кезінде қалай позитивтік, солай негативтік реакциялар көрінеді. Бірінші жағынан – ашу, қайсарлық, көңілі қайту және фрустрация. Екінші жағынан – бала туралы қамқорлық және сүйіспеншіліктің қарапайым көрсетуі. Амбиваленттілік барлық жаңа дағдарыста көрсетіледі және қиыншылықпен жойылады.

Ақыл-ойы артта қалған балалардың 48% ата-аналары үшін, көңілі қайту, фрустрация, ұят және ауру – бұл реакциялар Кох пен Добсон бойынша әдеттегідей.

Ақыл-ойы артта қалу гетерогендік жағдайды қамтиды. Әрине, әртүрлі қарым-қатынас шақырады және олар уайымдайтын ата-аналар мен дағдарыс реакциясы көрінуін мазмұндау оңай емес.

Көптеген этнологиялық себептер, ақыл-ойы артта қалудың әртүрлі деңгейі, кемістіктің өзіне тән көрінуі, жеке өзгешеліктері және басқа түрлері, осының бәрі реакциялардың көрінуін қиындатады.

Девиация дағдарысы – бұл да реакцияның тағы бір түрі, оның пайда болуы онымен шақырылатын стресспен хал жағдайды ұқсастыруға (диагнозды белгілеу) байланысты. Ата-аналар өздеріне белгісіз құбылыстармен кездеседі және көмек іздейді: жаңа мәлімет, жаңа білім және бөтен мамандармен байланысу. Осындай ата-аналар көмек іздегенде ұзақ және азапты жол кешеді. Қаладан қалаға, емханадан емханаға, бір маманнан екіншісіне олар саяхатқа жарамайтын баламен жүреді, өйткені ол тез шаршайды және өз түрімен және мінез құлқымен қоршаған адамдардың әуес көз қарастарын және аяушылық келтіреді. Баланың кейбір өзіне тән хал-жағдайының кемістігі ата-аналарда стресстің пайда болуына әсерін тигізеді. Кейбір жағдайларда тек қана орталық нерв жүйесі зақымдалған болмайды, сонымен балада денелік кемістіктері бар. Мұның бәрі балаға емес, ата-аналарға үлкен әсерін тигізеді. «Ақыл-ойы артта қалған баланың ата-аналары» роліне, жаңа рольге үйренуге және пайда болған жағдайдың шындығын қабылдау оңай емес.

Ата-аналарда созылмалы шиеленістің дағдарысы ақыл-ойы артта қалған баланың қажеттіліктерімен олардың өмір қалпы арасындағы қайшылығының себімен пайда болады. Ақыл-ойы артта қалған бала үздіксіз назарда болуы қажет, сондықтан ата-аналарды әдеттегідей өмір қалпын ұстау мүмкіншіліктерінен айырады (жұмыс, қоғамдық жұмыс, саяхат т.б.). Девиация дағдарысы ата-аналардан жаңа күтпеген рөлді қабылдауды талап еткен кезде созылмалы шиеленістің дағдарысы ата-аналардың жанұясындағы рөлін, шырқын бұзады және қайта құруына әкеледі. Мысалы: әкесі анасының міндеттерін орындайды немесе үлкен балалары – ата-аналар міндетін атқарады. Жанұя мүшелері ақыл-ойы артта қалған бала жанұялық қарым-қатынастарға қалай және қандай мөлшерде әсерін тигізетінін түсінуі қажет. Кейде ата-аналар баласы «дұрыс емес екенін болжаса да (баласы басқа балаларға қарағанда өзгеше көрінеді, дамуы бәсең, кеш сөйлей, кеш жүре бастайды), бәрібір олар диагноздан қорқады. Шындықпен кездескенде олар балада жасы өскен сайын осындай хал-жағдайы кетеді деген ойлармен өздерін алдандырады, осындай диагноз қойған мамандарға ашуланады. Бір ананың хатынан мысал келтірейік: «барлық мамандар біздің қыз «моңғол» және ешқашан ақыл-ойы дамымайды деп пікір айтады, бірақ біз оған қиындықпен сенеміз. Біз үшін ол біздің басқа балаларымыз сияқты, кішкентай нәресте болған кездегідей көрінеді. Шынымен қызыңызда таңқаларлық көздер – бұл бізді мазалайды. Көздері қыли. Кейде бізге бала соқыр сияқты көрінеді, өйткені ол басқа балалар сияқты күлмейді, сөзге құлақ аспайды. Бұл жерде бірнәрсе бар, біз оны сезінеміз, бірақ мамандар қателескенін қалаймыз».

Ақыл-ойы артта қалған балалардың ата-аналары белгілі американдық жазушыны Р. Виск (1950) қызының ақыл-ойы ауыр артта қалғандығы туралы, қалай қабылдағаны туралы сұрағанда, ол былай жауап берді: «Алғашқыда түңілу және сасқалақтау болды, барлық нәрсе мағынасыз болып көрінді. Мен ештеңеге қуана алмадым, жақсы көрген нәрселерімді де: табиғатқа, гүлдерге, музыкаға – барлығы керек емес сияқты болды. Музыкаға шыдай алмадым. Мен қайтадан осыны бастау үшін көп жылдар өтті... Мен өз тірліктерімді бітіріп үйде тазалық болуына тырыстым, гүлдерді сауытқа салып жүрдім, бақшада және ас үйінде жұмыс істеп жүрдім өз міндеттерімді атқардым, бірақ мұның бәрі маған мағынасыз болды...» Ол кейінірек ақыл-ойы артта қалған балалардың ата-анасының көбісі бітпейтін сыздауды басынан өткізгенін жазды. Мұндай сезім түсінікті өйткені іс жалғыз балаға қатысты. Сыздаудың қауіптілігі уақытпен әлсірейді, бұл да дұрыс болып есептеледі. Бейімделу басталады. Ол ерте басталғаны бала мен ата-аналар үшін де жақсы. Шындықты түсіну керек: бұл менің балам, ол қандай болсада, мен оны қабылдауым қажет. Оның бақытқа құқығы бар, басқа балалар сияқты, ал бұл бақытты оған ата-аналары құруға және қамтмасыз етуі қажет.

Ата-аналардың реакциясының бұл түрін S. Olshansky (1962) суреттейді. Көптеген ата-аналар созылмалы азап шегеді («созылмлы ауру»), оны көптеген, оларға көмектесуге қажет мамандар, назарына алмайды, деп көзін жеткізеді. Мұндай ата-аналар осындай хал-жағдайда тұрақты болады. Ол бала жанұяда ма немесе ақыл-ойы артта қалған балалар үшін мекемесінде болатынына байланысты емес, осы азапты күш кейде тәрбиеленеді, ол әр жанұя қандай жағдайларымен айырмашылық танатына байланысты. Ол ата-аналардың біреуінде күштірек болуы мүмкін, сол жанұясындағы басқа біреуге қарағанда. Кейбір ата-аналар бөлектеліп, достары мен таныстарымен байланысты үзеді, кейбіреулері, керісінше, көмек іздеу үшін кең байланыстарға, қарым-қатынасқа ұмтылады.

Ақыл-ойы артта қалған баланың жанұя мүшесі ретінде жағдайының маңызы өте зор. Ол жанұяның басқа мүшелірінің өмірі мен қызметіне әсер етеді және жанұяның ішкі қарым-қатынастарының қозғалуын өзгертеді. Жанұя өміріне кірісуі үшін, баллады ақыл-ой және эмоционалдық нәтижелі мінез-құлығының азғантай болсада нышандары қалыптасуы қажет. Ақыл-ойы артта қалған бала жеткіліксіз, әлеуметтік тәжірибе жоқтығынан азап шегеді және қоршаған адамдардың кері қатынасы балада фрустрацияның болуына әсерін тигізеді. Егер жанұясы оны қабылдаса, ол көптеген жай заттарға, қимылдарға үйренуі мүмкін және күнделікті мінез-құлық нормасын меңгеруі мүмкін.

Ата-аналарға кеңес беру әдетте екеуінің біреуімен әңгімелесуден басталады. Кеңеске екеуінің де қосылуы қажет. Егер жауапкершілік пен шешім бір ата-анаға жүктелсе (әдетте анаға), онда жанұяда келіспеушілік туады. Егер екеуі жауапкершілікті сезінсе, онда олар бір-біріне көмектеседі және қызметтерді бірге өткізеді.

Ақыл-ойы артта қалған баланың болашағы тек ата-аналардың мәселесі емес, сонымен жалпы қоғамдық мәселе. Осындай балаларға адамгершілікпен қарау қазіргі заманғы мәдениетті қоғамға сай.

Сіздерге П. Бактың (1950) кітабынан цитата ұсынамыз: «Мен ата-аналарға айтқым келеді. Егер сіздер дені сау емес, дене және ақыл-ойы дамуы жеткіліксіз баланы дүниеге әкелсеңіз, ол сіздің балаңыз екендігін есіңізге сақтаңыз. Ол өмір сүруге және бақытқа құқығы бар екенінде есіңізге сақтаңыз. Басыңызды көтеріңіз және өз жолыңызбен жүре беріңіз. өмірде басқа да ауыр нәрселер бар – адамзат ауыратын басқа аурулар. Біздің балаларымыздың дені сау туылуын құқығы үшін күресуіміз қажет... Мен мұны осы жағдайды білетін адам ретінде сөйлеп тұрмын!» [21-137].

Ақыл есінің даму деңгейі төмен балалар қасындағы бірудің айтуы бойынша ғана жұмыс істейді. Бұл прцесті көбіне ата-аналары және тәрбиешілері көмек береді. Сол үшін бала жалқау ата-ана көмегіне сүйеніп кеткендіктен солар киіндіріп, солар тамақтандырады.

Кейбір жанұяларда ата-аналары балаларына белгілі міндеттер жүктеп, олардың орындалуын қадағалайды., осы жолмен жетістіктерге жетуге болады.

Сөйлеу қабілеті төмен балаларға арнайы психологиялық көмек беру- типтік жағдайларына байланысты мектеп жасына дейінгі сөйлеу қабілеттері төмен балаларды арнайы профилдік үш топқа бөлінеді.

1) Фонетика – фонематикалық дамымаған балалар (ФФН) - бұл топтағы балалардың дыбыс шығару жүйелері дұрыс емес.

2) Жалпы сөйлеу қабілеті дамымаған (ОНФ) - бұл топтағы балаларда граматикалық қатар, сөз құрастыру, сөз шығару дұрыс емес.

3) Тұтықпа балалар.

1-топ. Фонетика – фонематикалық сөйлеу мәнері дамымаған баларға алдымен ана тілін дұрыс үйрету қажет. ФФК балаларды дайындыққа жарты жылға немесе біржылға қабылдайды. Бұл мектептерге қабылданған кезде балалар арнайы тәрбиелік және білім беру курстарын өтуі міндетті. Осы курстардан өткен балалардың дыбыс естуі дұры болады, өз анатілін дұрыс біледі.

2-топ.Жалпы сөйлеу қабілеті төмен балалар тобы. Сөйлеу қабілеті төмен балалар сөйлеу жүйесінің компонентерінің бұзылғандығының белгісі.

Мектеп жасына дейінгі балардың сөйлеу қабілетінің дамуыны әр түрлі дәрежеде болады.

3-ші деңгейдегі топтың балалары 4-5 жастан қабылданып 2 жыл білім алады. Қазіргі топтағы негізгі континент 2-ші дәрежедегі жалпы сөйлеу қабілеті төмен балалар.

3.Тұтықпа топтағы балалар.

Бұл топта сөйлеу мәнері қатты бұзылған, сөздің ретін сақтай алмайтын балалар. Тұтыпаларға комплексті әсер ету мына бағыттарда жүзеге асырылады, орталық нерв жүйесін емдеу, логопедиялық сабақтар, музыка және физкультура сабақтары.

Мектепке дейінгі арнайы мекемелерге тұтықпа балаларды 2 жастан қабылдайды. Бұл балалар бақшасында 1жыл білім береді. А.С.Миронованың программасына байланысты тәрбиелейді.

Арнайы балалар бақшасының бағдарламаға сай қоршағанортамен таныстыру, көркемдік әдебиетпен, математикалық шаралармен таныстырады. Ерекше назар аударатын мәселе баланың әрекеті. Бала дұрыс әрекет жасаса келешекте дұрыс жоспарлау жәнеоның дұрыс орындалуын қадағалауы дұрыс болады.

Мектеп жасына дейінгі балалармен психологиялық түзету жұмыстарын жүргізудің басқа формалары жанұя әр кезде баланың өзіндік қалыптасуын түсіне бермейді, баланың мүмкіншілігін толық бағаламайды. Кейбір ата- аналардың балалармен жұмыс істегісі келмейді, кейбіреуінің мүмкіндіктері жоқ. Кейбір ата- аналардың балаларымен жұмыс жасауға уақыттары бар, жағдайлары бар, бірақ қалай жұмыс жасау керектігін білмейді. Сол үшін мектепке дейінгі дефектологтар және мектепке дейінгі мекемелердің психо- педагогтары ата- аналармен жұмыс жүргізу керек. Бұл жұмыстар жеке және топтар арқылы түсіндіру әсерімен өтілуі тиіс. Ата- аналармен мектепке дейінгі мекемелердің арасындағы жан-жақты қарым-қатынас баланың психологиялық және физиологиялық денсаулығына, толыққанды дамуына әсер етеді. Мектепке дейінгі мекемелермен ата- аналардың келісулері арқылы әр түрлі қарым-қатынас формасы бар. Психологтардың жанұяға келуі, балабақшасына баруы, ата- аналармен әңгімелесу мамандардың консультатциялары, ата-аналар жиналысы, ашық сабақтар. Соңғы уақытта жаңа форма жұмыс істеуде бұл спорттық, балалар ән, бимен өзіндік шығармашылықпен айналысады.


2. Мектеп жасына дейінгі мүмкіншілігі шектелген

балалардың Психологиялық даму ерекшелігін

Психодиагностикалау
2.1 Мектеп жасына дейінгі мүмкіншілігі шектелген балалардың даму ерекшелігін арнайы әдіс-тәсілдер арқылы зерделеу
«Бір нәрсе салу» әдісі

Мақсаты. Мектеп жасына дейінгі есту кемістігі бар және дені сау баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасын, қиялын салыстыра отырып, қалыптасу деңгейін анықтау.

Нұсқау. Балаға сурет салуға арналған парақ, түрлі түсті қалам, фломастер беріліп, өзі не салғысы келсе соны салуды ыммен, қол қимылымен, салынған суреттерді көрсету арқылы түсіндіреміз. Тапсырманы орындауға 10-15 минут жұмсаймыз. Суреттің сапалылығы мына критерилармен бағаланады.

10 балл- бала осы уақыт аралығында өз ойынан қиялы арқылы ойлау деңгейінің ерекшелігін көрсете отырып салды. Бейнедегі әрбір белгі нақтыланған.

8-9 балл - бала жеткілікті дәрежеде нақты, түрлі түсті, эмоционалды суретті бейнеледі. Суреттегі белгілер жақсы жасалған.

5-7 балл - баланың салған суреті нақты бірақ ол жаңа емес, бірақ осы сурет арқылы фантазиясының даму деңгейін жоғарлатты.

3-4 балл - бала қарапайым нәрсе салды, қиял әрекеті әлсіз суреттегі белгілер толық нақтыланған емес.

0-2 балл - осы берілген уақыт бойына бала ешнәрсе ойластырып сала алмады тек әр түрлі штрихтармен сызықтардан басқа.

10 балл – жоғары

8-9 балл – ортадан жоғары

5-7 балл – орташа

3-4 бал – ортадан төмен

0-2 балл – төмен.

Бұл әдіс есту кемістігі бар баламен және дені сау балаға салыстырмалы түрде жүргізіледі. Қазіргі кезде мектепке дейінгі арнайы қалыптастыру психологияның түрлі салаларының дамуы түрлі табыстарға қол жеткізіп отырғандықтан, дамуында түрлі ауытқуға ұшыраған балалардың айрықша ерекшеліктерін сипаттайтын мол айғақтар жинақтау үшін, дамуында кемістігі бар баламен дені сау баланың қалыптасуы мен дамуын салыстыра отырып көз жеткіземіз. Самат – есту кемістігі бар бала оған әдістің барысы мимика – жест арқылы түсіндіріледі, ал Нұржан дені сау, екеуінің де жас шамалары бірдей. Әдіс бір мезгілде, бір жерде жүргізілмейді, себебі мұнда кемістігі бар және дені сау балаға жүргізіледі. Әдіс түсіндіріліп болған соң бала сурет салуға кіріседі және ешнәрсеге алаңдамай өз ойынан сурет салуы тиіс. Жалпы әдістемеге қортынды шығарар болсақ Нұржанның салған суретінде көру есту жүйелері толық жақсы дамығандықтан бейнедегі әрбір белгі нақтыланған, түрлі түсті, белгілер анық жеке өзіндік дамуы толыққанды тіршілік иесінің дамуын көрсетеді.

Бейнеленген сурет «ұшатын адам» ол осы сурет арқылы қиялының ерекшелігін дамытты, өз қиялын ашып көрсетті. Жалпы Нұржанға 10 балл қойылды себебі қоршаған ортамен қарым – қатынасы нақты және қиял деңгейі жоғары. Ал Самат «тау» суретін салды. Суретте белгілер толық нақтыланып бейнеленбеген, дыбыс қабылдау жүйесінің дұрыс дамымағанына байланысты қандайда бір белгіге анализ жасау қабілеті толық дамымаған және ойын нақты айта алмайды. Өмірге ықыласы төмен, жүйесіздігі, есте сақтау қабілетінің нашарлығы байқалады. Саматтың суретінде қарапайымдылық, қорқыныш сезімі мен сыртқы ортадан алшақтық көрініс береді. Оның негізгі себебі баланың қоршаған ортамен, айналасындағы адамдармен қарым- қатынаста болмауы да өте маңызды болып отыр.

Жалпы Саматтың бойынан көрінетін басты ерекшелік өзін - өзі шектеу, біреудің ықпалы, өзінің «мені» дұрыс қалыптаспаған, қиял әрекеті әлсіз дамығандығы байқалады.

Осыдан келіп мынадай қорытындылауымызға болады. Самат пен Нұржанға көрсетілген суреттен және әдістен шыққан нәтиже екеуінің де сыртқы ортамен қарым- қатынасын анықтау мақсатында болғандықтан Саматтың есту кемістігіне байланысты салыстырмалы анықтағанда екеуінің арасында үлкен алшақтық пен айырмашылық анық көрініс береді.Сурет бойынша екеуінің арасындағы айырмашылық ол- әрбір заттың түр-түсі екеуінде де бірдей, дегенмен қиялының дамуында Саматта жетімсіздіктері көп кездеседі, ол мүлдем алшақтық. Нұржанның қиялының дамуы өте жоғары және шектеусіз суреттегі әрбір белгіні өз ойынан туындатқан, әсерлілік пен айқындық басым. Себебі Самат сыртқы дауысты сезінбейді ол қоршаған ортаны тек бейне бір сурет іспеттес қабылдайды және осыған орай қиял деңгейі де шектеулі дәрежеде. Сондай – ақ Саматтың суретінен аса эмоционалдылық байқалмайды өйткені кемістіктің орнын толтыруда жеке мүшелердің атқаратын қызметінің жетімсіздігінен ортаға бейімделуі мен қалыптасуы төмен, баланың бойындағы компенсаторлық қоры жеткіліксіз және даму жолы да қиын.

Жалпы мылқау мен саңырау баланың көру қабілеті дені сау баланыңкінен кем емес, кейде ондай адамдар дені сау балалардаң көрмеген нәрселерін көре алады, сол үшін олардың көру арқылы қабылдауы сау балалардан әлдеқайда төмен немесе олардан артық деуге болмайды. Көзбен құлақтың кемістігі ең алдымен әлеуметтік ортадан шығып, қоғаммен байланыстың үзілуіне әкеліп соғады. Дегенмен керең тәрбиесіндегі күрделі мәселе педагогика мен психологияның қиын да қызықты тармағының бірі болып табылғандықтан тәжірибе барысында да көптеген жайттарға кездесеміз.

(Немовтың метепке дейінгі кезеңдегі балаларға арналған әдістер мен тестер жинағы 2-ші том 2001ж)

Бұл әдісті қолдану барысында баланың қиялы мына белгілермен бағаланады.

1.Әңгімені құрастырудағы шапшаңдығы.

2.Сюжеттің қайталанбас нақтылығы.

3.Айтылған әңгімедегі бейнелердің түрлілігі

4. Бейнелердегі кейбір ерекшеліктердің бағалануы.

5. Бейне қимылындағы эмоционалдылық.

Әңгімедегі әрбір аталған белгілер біз 0 ден 2 балға дейін бағалау бере аламыз, сондай –ақ мұндағы көру кемістігі бар баланың әңгімесін дені сау бірдей жас аралығындағы баланың құрастырған әңгімесімен салыстыра отырып нәтиже шығарамыз.

Нәтижені бағалау.

1.Әңгімені құрастырудағы шапшаңдық

2 балл- Бала әңгімені құрастыруға 30 секунт жұмсаса.

1- балл Бала әңгімені 1 минутқа 3 секунт қалғанда аяқтады.

0- балл 1 минут ішінде бала әңгіме құрастыра алмаса.

2- балл Егер әңгіме сюжеті түгелімен баланың өз ойынан құрастырылған болса.

1- балл Бала бұрынғы естігеніне өз ойынан қосымша қосып әңгіме құрастырған болса.

0- балл Егер бала бұрынғы естігенін механикалық түрде қайталайтын болса.

2- балл Егер әңгіме 4 не одан да көп түрді суреттесе.

1 – балл Әңгімеде 2-3 түр қолданылып суреттелсе

0 - балл Егер әңгімеде тек бір түрді не затты суреттесе.

2-балл Егер әңгімедегі әр түрлі белгілерге жеке – жеке мінезднме берілсе

1-балл Әңгімедегі аталған заттан басқа тағы да 1-2 белгіге мән берілсе.

0-балл Әңгіме барысында толық емес түсініксіз мінездеме берілсе немесе айтылса.

2-балл Әңгімені айтушы бала мен әңгіме барысындағы эмоционалдылық үйлесім тауып отырса.

1-балл Егер әңгімені айтушының эмоционалдылық жағы төмен, оның әңгімесін тыңдаушыға ешқандай әсер етпейді.

0-балл Әңгімедегі айтылған бейнелер тыңдушыға ешқандай әсер бермесе.

10 – балл жоғары.

8-9 – балл жоғарыдан төмен.

4-7 – балл орташа.

2-3 – балл ортадан төмен

0-1 – балл төмен.

Дене кемістігінің қай түрі болса да, мейлі ол соқыр не саңырау болса, немесе туылғаннан кем ақыл болса да өмірге деген көзқарасын өзгертіп қана қоймай айналасындағы адамдармен қарым-қатынасын дені сау балалармен салыстыра отырып жоғарыдағы кемістіктерге қарамастан оның дамуындағы үлкен ерекшеліктермен өзгешеліктерді айқындаймыз. Сол себептен соқыр баланың сипау сезімінің немесе түйсігінің жақсы жетілуінен сау адамдардың айырмашылығы олардың сыртқы ортамен қарым- қатынас жасаудағы бір мүшесінің кемістігі. Осыдан келіп мектеп жасына дейінгі көру кемістігі бар және дені сау балаларың қабылдауын анықтап ерекшелігін сипаттаймыз.

Осы әңгіменіі қорытындылайтын болсақ соқырдың өмірлік тіршілігі оның әр–қилы кемістіктеріне орай әлеуметтік жағдайларға икемделулеріне байланысты. Сондай-ақ ол өзін қоршаған адамдардан көмек күтеді, яғни қажетсінеді. Сол себептен де оның әңгімесіндегі су сұрау, ашулану, жел тұрғызу дегеніміз ослырға байланысты. Ал дені сау бала Жанболаттың ертегісінің аты «Ала сиыр» бұл ертегіде ол сиырдың бұзауы туралы және оның бұзық, ерке, анасынан қашқаны жайында сиырдың сүтін апасы пісіретіні, оның көп сүт беретіндігі жайында сөз етілді. Демек мұнда бала әңгімелеген бейнелерді өмірмен байланыстырғанымен, қиялынан туындайтын белгілер жоқ дегенмен қабылдау деңгейі жоғары. Себебі әңгімені айту барысында күнделікті іс -әрекетке жете мән берілген және нақтыланған.Сонымен қатар Жанболаттың ертегісінде эмоционалды басымдық деңгейі жоғары.

Жалпы екеуін салыстыра келе мынандай қорытынды шығаруға болады. Көру кемістігі бар бала сюжетті өз ойнан қиялынан құрастырып шығарды және нақты себебі, талдың ұзындығы, оған су қажет екендігі, оның жел арқылы шайқалатынын көрмесе де детальдарын нақты айта білді. Ал Ержанның әңгімесінен күнделікті тіршіліктегі көзімен көріп жүрген әңгімесін баяндап берді. Дегенмен ол да сюжетті баяндауда детелдардың орнын нақты айта білді. Осыдан келіп мынадай қорытынды шығаруға болады. Көзі көрмейтін бала басқа да сезім мүшелері арқылы сыртқы ортамен қатнасып, оларды өз қиялында түрліше бейнелей алады. Дегенмен Ержанның әңгімесіне қарағанда Жанболаттың әңгімесі мұңды, эмоционалды, сыртқы ортаға деген өкпе наз байқалады және олармен нақты қарым-қатнасқа түсе алмайтындығы анық байқалады. Осы тұрғыдан былай тұжырымдауға келеміз «Психологилық жағынан кемістік мінез- құлықты өзгертуге ықпал етеді» - деген С.Я. Рубенштейннің көзқарасын негізге ала отырып қорытындылаймыз.
«Суретте не жетіспейтінін тап» әдісі