Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Г. Е. Надирова
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| Фразеологиялық коннотация
211 туған мағыналас тіркестер саны екі жүзге» жететінін атап өтеді. Мысалы: ажал жетті, ажал қармағына салды, ажал есінеді, ажал оғы атылды, ажал түртті, ажалына асықты, өмірі өшті, өмір шамы сөнді, өмірден кетті, соңғы ұйқыға кетті, о дүниеге кету, соңғы демін шығару, жібі үзілді және т.б. Аталмыш фраземалардың жалпы семасы «өлу, дүние салу» болса да, олар түрлі коннотаттық тәсілдермен жасалынған. Фраземалар мағынасында – денотативтік аспектімен қатар түрлі кон- нотациялар, бейнелер, имплицитті бағалауыштық қасиеттер мен эмоци- ялар қоса жүретін тілдік бірлік. Фразема-лардың басқа тіл бірліктерінен ерекшелігі де осында. Лингво-мәдени қауымдастықтағы ұлттық танымның айнасы болып табылатын фраземалар сол тілде сөйлеушілерге дүниені, әлемді танудың бейнесін сан қырлы қасиеттер арқылы орасан зор мағлұмат бере алады. Фраземалар бойында сақталған «кіші әлем» (В.Н. Телия термині) көрінісіне баға бере отырып Ф.И. Буслаев «и нравственный закон, и здра- вый смысл, выраженные в кратком изречении, которые завещали предки в руководство потомков», – дейді [Ф.И. Буслаев, 1954; 37 б.]. Фраземаларда адамзат танымындағы мифологемалар, халық дәстүрі мен салты, санасы мен сенімі, түрлі стреотиптер: қателіктері мен жетістіктері, қуанышы мен қайғысы, ұлттың мәдениеті бейнеленеді. Қазақ тіл байлығының қайнар көзі болып табылатын фраземалар – халықтың рухани қазынасы, тарихының куәсі, өмірінің айнасы. Тіл қазынасына, сөз байлығын адамзаттың қоғамдағы, табиғаттағы танып, біліп, анықтап болған сөз бен сөз тіркестердің білдіретін ұғымдары мен мағыналары деп түсіндіреді. Бірақ «сөздер мен олардың білдіріп тұрған ұғым мағыналары сан жағынан бірдей емес» [Ә. Қайдар, 1998; 123 б.]. Фраземалар семантикасындағы денотативтік мағынаның бойына сіңірген мәдени аспектінің ізін аңғару қиын емес. Мәселен, қой көз, бота көз, жылқы мінез фраземалар құрамындағы қой, бота бейнелі, астарлы мағынаға ие болған. Мал шаруашылығын өмір сүруі мен тіршілігінің көзі деп ұғынған қазақ халқы үшін жылқы мінез фраземасында өмір тіршілік болмысына тікелей қажетті ұғым, дүниетаным, түсінік жатыр. Жылқы мінез адамның қандай болатынын түсіну үшін жылқы малына тән жақсы мінез-қасиеттерді білу қажет. Фраземалар бойында сақталған денотаттық мағынаның бейнесін беретін тіркестерде халық тағдыры, ұлт тарихы елес бере алады. Осы тұста Г. Смағұлованың «ашулану, төбелес сияқты психологиялық эффект жағдайларын бейнелейтін мағыналас фразеологизмдер табиғатының бір ерекшелігі – олардың қатар санының ұзақтығы және өміршеңдігі. Төбелес сөзінің фоно-семантикалық басқа да белгілері – ұрысу, ұрсу, соғу – адамның жанына да, тәніне де қатысты физикалық әрекетті білдіреді. Мұндағы образдылықтың күрделілігі сонда, көз алдында өтетін мини-спектакль сияқты суретті көрініс эмоциялы-экспрессиялы сөзбен, әрине, адам жаны- на терең із, әсер қалдырады... Әр құбылыс мазмұнында бүтіндей халық та- Авакова Р.А. Фразеосемантика 212 рихы, ұлт тағдыры елес береді», – деген пікірі өте орынды [Г.Н. Смағұлова, 1998; 183 б.]. Одан әрі монографияда төбелес, соғыс, ұрыс семаларының фраземалардағы түрлі коннотаттық бейнелері сараланған. Мысалы: • көшпелі ел тұрмысынан қалған соғыс, ұрыс салу сәттерін бейне- лейтін фраземалар: шаңырағына от ойнату, шаңырағын қиратып, түндігін тілу, түндігін теріс айналдыру, тебінгіден тер, қабырғадан қан жаудыру және т.б.; • жау қолына түскендердің күні: итаяқтан сары су ішкізу, көзіне көк шыбын үймелету, ит қорлық көрсету және т.б.; • жазалау, қинау: төбесін ою, жонына таспа тілу және т.б. Аталған фраземалар мағынасын түсіну сол тілді меңгерген адам үшін қиынға соқпайды. Себебі олардың семантикасында мәдени мағлұматтар (информациялар) денотаттың параметрлерімен тығыз байланысты. Фра- земалардағы мәдени информацияны бойына сіңіріп тұрған денотаттық ұғым болып табылады. Алайда барлық фраземаларға аталмыш қасиет тән емес. Олардың мағынасындағы мәдени мағлұматтардың бекуі басқаша қасиетке ие. Фраземалар бойындағы бейнелі-эмотивтік коннотацияның көрініс табу ерекшелігі туралы В.А. Маслова, «сначала в мире возникает некая прото- типная ситуация, т.е. ситуация, соответствующая «буквальному» значению фразеологизма. За ней закрепляется содержание, которое затем переос- мысливается, т.е. формируется образ фразеологической единицы на основе первичные слова как бы оставляют в образе свое значение. Так возникает внутреняя форма, в которой и содержится основная информация, связанная с культурой», – деп тұжырымдайды [В.А. Маслова, 1997; 43 б.]. «Халықтық рух» (В. Гумбольдт бойынша) бейнесінің көрініс табуын Л. Вейсгербердің (рухты тек бейнелі амалдар негізінде тануға болады» кон- цепциясында жалғасын тапты. Л. Вейсгербер пікірінше, тілдік бірліктердегі ішкі форма ерекше «аралық әлем» құрайды, осы «аралық әлем» бейнелер мен символдардың барлық түсініктемесін жинақтау құралы бола алады. Фраземалардың жасалуына ұйытқы боларлық бейнелер сұрыпталғанда халық танымында жинақталып қалыптасқан ұлттық-мәдени стреотиптер мен эталондар арасындағы байланыс көрініс табады. Осы жинақталған информациялар (білімдер жиынтығы) коннотация негізінде жүзеге асыры- латын ассоциативтік бейнелер мен мәдени бірліктер байланысы арқылы көрініс табады. Осы тұста тіл – мәдени мұра бола ала ма? Деген сұрақтың тууы мүмкін. Тілдік кумулятивтік қызметін, яғни мағлұматтарды жинақтаушы және сақтаушы функциясын жоққа шығаруға болмайды, солай бола тұрса да, тіл мәдени мұраларды сақтаушы бола алмайды. Тіл – мәдениетті жеткізуші механизм. Мәдени мұралар мәтін арқылы сақталып, ұрпаққа жеткізіледі. Адамның рухани дүниесі, ішкі сырлары мен жан дүниесі тіл арқылы емес, мәтін арқылы көрініс табады. Мәтін мәдениетпен тікелей байланысты, әр алуан «мәдени кодтарды» жеткізуші, тарих, этнография, ұлттық психоло- |