Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Г. Е. Надирова
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| тоқ, қырғыз тілінде қарын тоқ және т.б. Мысалдар көрсетіп тұрғандай,
көне түркі тіліндегі bogus «жұтқыншақ» сөзі қазіргі түркі тілдерінде қарын, қосақ лексемаларымен алмасқан. Айта кететін тағы бір факт мұндағы есім компонент фраземаға факультативтік, қосалқы мағына жүктеп тұр. Негізгі фразеологиялық мағына етіс компонент бойында. Салыстырыңыз, қазақ тілінде: қарным тоқ, ұйғыр тілінде: қосақ тоқ =Менің қарным тоқ ~ Мениң қосуғим тоқ; Мен тойдым ~ Мән тоқ және т.б.; Қазақ тіл білімінде соматикалық фраземалардың варианттылық сипа- ты 11 , олардың ұлттық-мәдени ерекшеліктері 2 , соматикалық фраземалардың процессуалдық мағыналары мен етістіктерімен тіркесімділік қасиеттері және олардың этнолингвистикалық сипаты 3 , типологиялық құрылымы әр түрлі тілдердегі соматикалық тіркестерді қазақ тілімен салғастырмалы- типологиялық тұрғыдан зерттеген 4 еңбектер саны аз емес. Тіл дамуының ерте сатысының өзінде таныс сөздер (лексемалар) негізінде жаңа комбинациялар жасау, жаңа тіркестер қалыптастыру үрдісі болған. Осы таныс комбинацияларға соматикалық атауларды жатқызуға болады. Себебі адам қашан да когнитивтік үрдісті өзін-өзі танудан, байқаудан бастайтыны анық. Адамға етене таныс, жақын атаулар – өзінің дене мүшелері. Дене мүшелері ұйытқы болған, фраземалар құрамындағы басқа компо- ненттерге «басшылық» етіп, ықпал жасап тұратын тілдік қорда сақталған кейбір соматикалық фраземалардың ішкі формасында күңгірттілік байқалады. Итальян тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалым Т.З. Чердан- цева бұл құбылысты тіл табиғатындағы ассимиляциялық құбылыс және оның бойындағы метафоралану қабілеті мен контекстік мағынаға ие бо- 1 Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. Оқулық. – Алматы, 1996. 2 Омиралиева Ж.К. Национально-культурная специфика конвенциональных фразеологизмов с соматизмами. Автореф. дис. … канд.филол.наук. – Алматы, 1999. 3 Уызбаева Б.К. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолинг- вистикалық сипаты. Филол. ғыл.кандидаты дәрежесін алу үшін дайын.автореф. – Алматы, 1994. 4 Ахметжанова З.К., Валиханова Р.Е. Сопоставительно-функциональное исследование лексико-фразеологических систем казахского и русского языков. – Алматы, 1999; Сабитова М.Т. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. – Алматы, 1999 және т.б. Авакова Р.А. Фразеосемантика 62 луымен қатар кейбір экстралингвистикалық факторлардың нәтижесі деп түсіндіріп, төмендегідей пікір айтады: «Письменные свидетельства чело- веческой речи и более поздние литературные источники содержат отно- сительно большое количество несвободных словосочетаний, способных, с одной стороны, служить названием новых понятий и предметов и высту- пать в качестве составных терминов, с другой стороны – описать ситуацию с помощью слов, утративших прямую соотнесенность с тем предметом, обозначением которого они могли являться, и выступать в качестве фразе- ологических единиц» [Т.З. Черданцева, 2000; 179 б.]. Қазақ тілінің фраземалары құрамында мағынасы қазіргі сөйлеушіге түсініксіз сыңарлар кездеседі. Ол сыңарлар «дайын материал» болып та- былатын фраземалардың тұтас мағынасын сол күйінде қабылдағанда ғана сөйлеушіге түсінікті. Мысалы: тілге тиек ету «сөзіне сүйеніш, ойына тая- ныш, себеп». Мен де өз айтарымды айтып болған соң, тілге тиек таппай, амалсыздан үнсіз отырмын (С. Байжанов). Фраземаға негізгі ұйытқы болып тұрған компонент – тіл. Ет көмекші етістігі процессуалдық (тіл ет < тілде <тілдес) қызмет атқарып тұр. Фра- зема құрамындағы тиек сөзіне келетін болсақ, ол сөздіктегі мағынасынан («домбыра шегін көтеріп тұратын құрал») басқа, не тура, не ауыспалы мағыналары көрсетілмеген. Фраземадағы тиек сөзінің мағынасы – «се- беп». «Себеп» тұлғасы араб тілінен ауысқан сөз. Оның түркілік баламасы «сылау». М. Қашқаридің «Диуанында» тылдығ сөзі «сылтау, себеп, негіз» мағынасын береді [Древнетюрский словарь, 1961; 567 б.]. X ғасырдың туындысы «Алтун йаруқ» ескерткішінде тылтағ «себеп, сылтау, негіз» мағынасында түсіндірілген [Древнетюрский словарь, 1961; 567 б.]. «Бес жүз бес» сөздігінің авторы Ә. Нұрмағамбетов тілге тиек ету фраземасына этимологиялық талдау жасай келіп төмендегідей ғылыми тұжырым айтады; «… бүгінгі таңда қолданылып жүрген сөзіміз «сылтау» – ертедегі түркі тілдеріндегі «тылдағ, тылтағ» тұлғаларының дыбыстық өзгерістерге душар болған түрі. Мұны түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестігі заңдылықтары дәлелдейді» [Ә.Нұрмағамбетов, 1994; 282 б.]. Қырғыз тіліндегі чылтак [К.К. Юдахин, 1965; 886 б.]; тува тілінде чыл- жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|