Пікір жазғандар

«Интеллект» ұғымы адамның жеке және жалпытанымдық қабілеттерінің барлығының интеграциясы ретінде анықталады. Жеке танымдық қабілеттер нақты психикалық процестермен: қабылдаумен, еспен, ойлаумен, т.б. байланысқан, ал жалпы қа- білеттер бұл процестердің тұтастай қызметтерін сипаттайды.

Жетекшінің интеллектуалдық іс-әрекеті соның тақырыбы бойынша өзіндік жағдайларында («әлеуметтік объектілер» жиынтығы) және қатаңдық дәрежесі – жауапкершілік, талаптар режимі, т.б. бойынша ашылады. Бұл жетекші көзқарасының бастапқы прагматикалылығын анықтайды; алдыңғы бірінші қатарға интеллектінің практикалық компоненттері шығары- лады.

Жетекшінің объект және іс-әрекет жағдайлары ықпалында болатын интеллектінің практикалық-әлеуметтік сипаты бар, сондықтан оның жеке және жалпы қасиеттері белгілі бір өзіндік ерекшелік алады.

Жекеленген психикалық процестердің өзіне тән ерекшелік- тері бір мезгілде жетекші интеллектінің жеке танымдық қабі- леттері тұрғысындағы өзіндік сипаттамалары болып табылады. Сондықтан олар жетекшінің интеллектуалдық сапаларының санаттары ретінде болады. Әрбір процесс басқару іс-әрекеті үшін өзіндік сипат пен психологиялық ерекшеліктерге ие бо- лады [19, 20, 22].

Қабылдаудың басты ерекшелігі, оның басқару іс-әрекетін- дегі жетекші типі – әлеуметтік перцепция, тұлғааралық қабыл- дау процестері. Олар бағалаулық, өзін бағалаулық, рефлексив- тік, түсіндірме-интерпретациялық, экспрессивтік операцияларға қаныққан, сондықтан қабылдау шеңберінен алысқа кетеді. Тұл- ғааралық қабылдау машықтарын жетілдіру негізінде жетекшінің өзіндік тұлғалық сапалары, оның интеллектуалдық қабілеті – психологиялық сезімталдық жетіледі. Ол басқару іс-әрекеті үшін аса маңызды.

Ес процесінде табысты басқаруды қамтамасыз етуде оның екі негізгі типіне – оперативті және ұзақ мерзімдік еске айрықша орын беріледі. Оперативті ес процесінен басқару іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі олардың айрықша сапасын – жұмылдыру дайындығының қасиеттерін талап етеді. Ұзақ мерзімдік ес ресурстарын қолдана отырып, басқару іс-әрекеті жетекшінің

кәсіби тәжірибесін қалыптастырады. Оның толықтығы, байлығы

• 
  бұлар да интеллектуалдық іс-әрекеттің өзіне тән реттеуіші және жетекшінің маңызды сапасы болып табылады. Осыған ұқсас заңдылық ойлау процесі үшін де бар. Басқару іс-әрекеті өзгешелігінің ықпалымен оның жалпы ерекшеліктері практика- лық ойлау формасында болады.
  

Жетекші интеллекті жеке танымдық қабілеттермен қатар, жинақталған қасиеттер мен байқалымдарға ие, бұлар оның ар- найы және жеке қабілеттерінің деңгейін анықтайды.

Практикалық-әлеуметтік интеллект құрылымында вербаль- дық интеллект үстем орын алады. Ол жинақталған қасиеттерге және оған тән байқалымдарға ие. Интеллектің абстрактілік, бей- ресми материалдармен жұмыс істеуіне вербальдық құраушының бағытталу сипаты оның вербальдық интеллектіге қатысты бағыныңқы орнын шарттандырады.

Жетекші іс-әрекетінде осыған ұқсас себептермен салыс- тырмалы түрде үлкен жүктеме конвергенттік ойлануға түседі (Дж. Гилфорд), өйткені бұл тип дивергенттік қабілеттерді талап ететін теориялыққа қарағанда, практикалық міндеттерге көбірек сай келеді [53].

Басқару іс-әрекетіне қатысты «байланған» интеллект фак- торы «еркінге» қарағанда әлдеқайда маңызды болып көрі- неді, өйткені ол жетекшінің кәсіби тәжірибесі мен оның қалыптасуының негізі ретінде тікелей қатынаста болады.

Басқару іс-әрекетін ұйымдастыруда метакогнитивтік хабар- ланудың (ақпараттанудың) интеллектуалдық қасиетінің мәні зор, ол өзін қабылдаудан және өз интеллектінің күшті жақтарын пайдаланудан, сондай-ақ оның әлсіз жақтарын жасыра білу ше- берлігінен тұрады. Бұл – жоғары өнімді интеллектуалдық іс- әрекеттің негізгі механизмі. Ол дегенмен жетекші іс-әрекетіне қатысты айрықша болады:

1. 
   Ол жетекші интеллектінің күшті және әлсіз жақтарын байқататын басқару іс-әрекетінің күрделі әрі қатаң шарттарына байланысты әлдеқайда айқын бола түседі.
   
2. 
   Өзінің «плюстері» мен «минустарын» есепке алу тұлғалық ерекшеліктерге сай келетін іс-әрекет стилі қалыптасуының бас- ты себебі болып табылады.
   
3. 
   Жетекшінің басты «шаруасы» – оның имиджі, беделі. Сондықтан да метакогнитивтік ақпараттану жетекшінің сыртқы мінезінің реттеуіші бола түседі: қол астындағыларға әсер етудің
   

Сондай-ақ басқару іс-әрекетіндегі интеллектуалдық стильдің байқалуы да өзіндік болады. Негізгі стильдер – атқарушылық, заңнамалық, бағалаушылық – жетекші іс-әрекетінің кешенді сипатына толық жауап бермейді. Құрама интеллектуалдық стиль ол үшін ең оңтайлы болып табылады.

Негізгі интеллектуалдық дарындылық типтері арасынан екеуі – «біліктілер» және «ақылдылар» барынша айқын көріне- ді, олар басқару іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігіне көбірек сай келеді.

Интеллект тұлғаның жалпы қабілеттерінің тұтастық құры- лымына, өзіне олардың әсерін сезіне және іс-әрекетте байқалу ерекшелігін ала отырып кіретіндіктен, оның оқытымдылық сияқты жалпы қабілетпен байланысы өте маңызды.

1. 
   Креативтілікке жетекшінің «проблеманы көре білу ше- берлігі» сияқты маңызды сапасы негізделеді, бұл тиімді бас- қарудың аса маңызды факторы болып табылады.
   
2. 
   Креативтілік рөлі қол астындағылар алдында жаңа мәселелерді тұжырымдау функциясын іске асыруда әлдеқайда айқындала түседі.
   
3. 
   Креативтілік қазір бар проблеманы шешу кезінде де бай- қалады. Жетекші проблеманы шешудің дәстүрлі емес түрін ұсына білуге тиіс, бұл оның кәсіби және әлеуметтік беделін арт- тырады.
   
4. 
   Креативтілік басқару іс-әрекетінде негізгілердің бірі бо- лып табылатын инновациялық функцияны іске асыру үшін ерек- ше мәнге ие.
   
5. 
   Креативтілік сараптық-консультативтік функцияны іске асыру үшін де қажет.
   

1. 
   Еркін өзіндік реттелу практикалық ойлаудың негізгі опе- рациялары мен қасиеттерінен (жоспарлау, болжау, бақылау, бағалау) көрінеді.
   
2. 
   Өзіндік реттелу ойлаудың сынамдылығын – жетекшінің интеллектуалдық іс-әрекетінің маңызды сапасын қамтамасыз етеді.
   
3. 
   Өзіндік реттелуге қабілеттілік өзінің интеллектуалдық және басқа да ресурстарын ең жоғары түрде басқаруға мүм- кіндік береді.
   
4. 
   Өзіндік реттелу негізінде өзінің күйін басқаруға және оны бақылауға болады, бұл жетекші жұмысында өте маңызды. Бұл қасиет сондай-ақ сыртқы теріс әсерлерге стрестік тұрақтылық факторларының бірі болып табылады.
   

Бұл қабілеттер – рефлексивтік басқару механизмдері үшін психологиялық негіз. «Басқарушы» «басқарылатынның» белгілі жағдайда өзін оның өзі сияқты, яғни дұрыс алып жүреді деп есептейді.

Психологияда, нәтижесінде, мінез-құлыққа жаңа интеллек- туалдық операциялар қосылатын «рефлексивтік үзіліс» ұғымы бар. Интеллектуалдық жетілудің маңызды дәлелі – үзіліс сақтай білу шеберлігі.

Басқару іс-әрекеті жетекшінің интеллектуалдық қабілет- теріне қарама-қарсы талаптар да – ақпаратты қайта өңдеу жылдам- дығының, оның өзектілігін арттырудың, оқиғаға әсер ету және шешім қабылдау жылдамдығының қажеттілігін де ұсынады.

«Жылдамдық факторына» тағы да бір жалпы қасиет – жалпы белсенділік те байланысты. Оның психологиялық негізі – жүйке жүйесінің, мидың нейрофизиологиялық құрылымының және бүкіл ағзаның тұтастай ерекшеліктеріне тәуелді жалпы белсен- ділігінің белгілі бір деңгейі. Интеллектуалдық белсенділікке басқарудың тілдесулік, доминанттық, іскерлік, жетістікке деген ұмтылыс т.с.с. маңызды қасиеттерінің даму деңгейі байланысты болады. Басқару психологиясында «қоғамдық энергиялылық» ұғымымен жетекшінің белсенділігінің жалпы қасиетінің туын- дысы, сапаларының симптомдық кешенін белгілейді [54].

Жетекші үшін маңызды қасиет – айқынсыздыққа төзімділік (толеранттылық). Оның психологиялық құрылымы күрделі және негізгі үш компоненттен тұрады:

1. 
   Айқынсыздықты когнитивтік өтеу қабілеті (жетіспейтін ақпаратты толықтыру).
   
2. 
   Айқынсыздық жағдайын психологиялық жарақаттау емес, қиын болса да қатардағы ретінде қабылдау.
   
3. 
   Жеке тұлғалық сапалар кешені: экстраваганттылық, көңіл- күй тұрақтылығы, интернальдік т.б.
   

5. 
   
   жүктеу/скачать 0.66 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: