Ұйымдағы дау-дамайдың өзіндік ерекшеліктері

4.3. Ұйымдағы дау-дамайдың өзіндік ерекшеліктері

Ұйымдағы дау-дамай – бұл адамдардың өзара әрекеттесуі барысында өндірістік және жеке мәселелерді шешу кезінде пайда болған мүдделер қарама-қайшылықтарының ашық формасы.

1. 
   Әлеуметтік шиеленіс нақты өмірде еңбек ұжымы мүше- лерінің көпшілігінің әлеуметтік әділеттілік қағидасы мен дау- дамайдың қандай да бір формасы арқылы жағдайдан шығатын жол табуға дайындықты айқын бұзуды жете ұғыну ретінде бо- лады.
   
2. 
   Әлеуметтік шиеленіс әлеуметтік қарым-қатынастардың объективті сипаты мен осы қарым-қатынастар субъектілерінің мінез-құлқының субъективті сипатының қарама-қайшылығы бо- лып табылады. Ұйым деңгейінде шиеленістің байқалуы қалып- ты ынтымақтастықтан ауытқумен бірге жүреді, ол еңбек қызметі барысында әлеуметтік қарым-қатынастардың өзіндік ерекше сапалық сипаттамасы болып табылады.
   
3. 
   Әлеуметтік шиеленіс – бұл қалыпты қарым-қатынастарды бұзу және өзара әрекеттесуге қатысушылардың адекватты емес қызмет етуі.
   

1. 
   Ішкі факторларға жататыны:
   

− шикізат пен материалдарды жеткізудің үнемі тоқтап қа- луынан өндіріс режимінің бұзылуы; еңбек ұжымы үшін жақсы табыс табу мүмкіндігінің болмауы;

− материалдық жағдайлар мен еңбекақыны төлеу қорының әділетсіз бөлінуінен басқарма қызметкерлері мен жұмысшы- лардың тайталасуы;

− инновациялар мен түбегейлі өзгертулерді жұмысшылар- дың мүдделерін ескерместен енгізу;

− формальды емес көшбасшылардың арандатушылық іс- әрекеті.

2. 
   Сыртқы факторлар:
   

− алғашқы қажетті заттар мен азық-түлікке өткір тапшы- лықтың туындауы;

− жаңа заң актілерінде әлеуметтік жеңілдіктерге шек қою;

− еңбек ұжымы мүшелерінің мүдделерін құқықтық әлеумет- тік қорғаудың күрт нашарлауы;

− әділ және адал еңбекті қамтамасыз ету, жекелеген азамат- тарды заңсыз байыту.

Дау-дамайға ұласатын ұйымдағы әлеуметтік шиеленістің ұлғаюын дау-дамайлық жағдайды адекватты шешкен жағдайда жеңуге болады.

Алайда мүдделердің қарама-қайшылығын сезіну автоматты түр- де дау-дамайға алып келмейді. Дау-дамай – бұл қарама-қайшы мүдделердің ашық формасы.

Ұйымдағы дау-дамайлар жеке және ортақ мүдделердің тай- таласуы арқылы дамиды. Мүдделердің қатынасы былайша кө- рінуі мүмкін:

− толық ұқсастық, яғни мүдделердің бір бағытта болуы;

− мүдделер бағытындағы айырмашылықтар, яғни біреулер- ге пайдалы болған нәрсе, екіншілеріне сондай шамада пайдалы болмайды;

− мүдделер бағыттылығының қарама-қайшылығы – субъек- тілер өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қарама- қарсы жүруі керек болатын жағдай (1-сурет).

• 
  стихиялы ереуілдер. Олардың салдары әдетте саналы мүд- делермен сәйкес келмейді, тіпті оған мүлде қарама-қайшы бо- луы мүмкін.
  

Тараптардың дау-дамайға қатысу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін: тікелей қарама-қарсы әрекет етуден дау-дамай бары- сына жанама әсер етуге дейін. Осыдан шығатыны: 1) негізгі қатысушылар, 2) қолдаушы топтар, 3) басқа қатысушылар. Не- гізгі қатысушылар – бұл қарама-қарсы әрекет етуші тараптар. Олардың мүдделері үйлеспейді және әрекеттері бір біріне қарсы бағытталған.

Қолдау топтары – дау-дамай қатысушылары, бірақ екінші дәрежелі рөл ойнаушы. Олар:

− дау-дамай барысына әсер ете алады және өздерінің мүд- делері болады;

− пайдакүнемдік мүдделерінің болмауы және күрес бары- сына әсер етпеуі мүмкін. Бірақ олар дау-дамайға кездейсоқ тар- тылуы мүмкін немесе өздерінің мақсатына жету үшін басқа адамдарға айла-шарғы жасауы мүмкін;

− дау-дамайдың дамуына кеңестерімен, көмектерімен не- месе басқа да құралдарымен ықпал етуі мүмкін;

1. 
   Ішкі дау-дамайлар ұйым (кәсіпорын) ішінде туындайды және қолданыстағы нормативтер мен келісімдер, яғни, белгілі бір дең- гейде және мүдделі тараптар арасында қабылданған ойын ереже- лері арқылы шешіледі. Мұндай дау-дамайларға мыналар жатады:
   

• 
  жеке тұлғааралық дау-дамай – қызметкерлердің жеке мақ- саттарындағы қайшылықтар. Мұндай дау-дамайға басшының ав- торитарлы басқару стилі мен кейбір қарамағындағы қызметкер- лердің бастамашылық пен шығармашылыққа ұмтылуы арасын- дағы дау-дамай мысал ретінде бола алады.
  
• 
  топішілік дау-дамай – бөлімше ішіндегі бәсекелес қызмет- керлер арасында немесе «Бөлім немесе кәсіпорын иерархиясын- да кім маңыздырақ?» сұрағы бойынша басшылар арасындағы дау- дамай;
  
• 
  топаралық дау-дамай – мысалы, кәсіпорын иеленушілері арасындағы дау-дамай. Егер, меншік өкімет органдары мен жеке тұлғалар арасында бөлінген болса, бұл жағдай күрделірек болады.