Plan эириш. Ы. Азярбайжанын ханлыглара бюлцнмяси. § 1



бет2/3
Дата28.06.2016
өлшемі245 Kb.
#164306
1   2   3
§ 3. Гарабаь ханлыьы. ХВЫЫЫ ясрин орталарында Азярбайжанда йаранан ханлыглар арасында ясасы Пянащяли хан тяряфиндян гойулмуш Гарабаь ханлыьы бюйцк нцфуза малик иди. Ханлыьын ящалисини Жаваншир, ийирми дюрд, отуз икиляр, Кябирли, Зийадоьлу, Бащарлы тцрк тайфалары тяшкил едирди. Пянащяли хан Гарабаьда йашайан жаванширляр тайфасына мяхсус Саржаллар кяндиндян чыхмышдыр. Тарихчилярин вердийи мялумата эюря ата-бабалары адлы-санлы, дювлятли шяхсляр иди. Пянащяли эянжлийиндя гардашы Бещбудяли иля бирликдя Надир шащын йанында хидмят етмишдир. Лакин гардашынын Надирин гязябиня дцчар олмасындан сонра Пянащяли Муьана гачмыш вя бурада ятрафына дястяляр топлайараг ятраф яразиляря басгынлар тяшкил етмишдир.

Муьанда Надир шаща тажгойма мярасиминдя Гарабаьын бу тайфалары онун ялейщиня чыхдылар. Она эюря дя Надир шащ гарабаьлылары жязаландырараг онлары Хорасан вилайятиня вя Яфганыстан сярщядляриня сцрэцн етди. Пянащяли бяй вя онун гардашы Фярзяли бяй дя онларын арасында иди. Фярзяли бу сийасятя гаршы чыхдыьы цчцн едам едилди. 1738-жи илдя Пянащяли бяй йахын адамлары иля Гарабаьа эедир вя бир мцддят Зянэязурда йашайыр, 1743-жц илдя юзцнц хан елан едиб, ханлыьын ясасыны гойур.

Надирин юлцмцндян сонра Пянащяли (1703-1763) 1748-жи илдя Гарабаьда юз щакимиййятини мющкямлятмяк цчцн жаванширляр, отузикиляр вя башга тайфаларын гцввяляриндян истифадя етмишдир. Надирин Гарабаьдан Хорасана кючцрдцйц тайфалар ХВЫЫЫ ясрин орталарында йенидян юз йерляриня гайыдараг, динж ямякля мяшьул олмаьа башладылар. Пянащяли онлары юз тяряфиня чякмяк цчцн Ширван, Шяки, Эянжя вя с. йерляря басгынлары заманы яля кечирдийи мал-гара, ат вя мцхтялиф ямлакы онлара пайлайырды. Гарабаь ханлыьынын мяркязи Шуша шящяри иди. Ящалиси якинчилик. малдарлыг, арычылыг вя тохужулугла мяшьул олурду. Шушада «Панабад» адлы пул кясирдиляр. Пянащяли щакимиййятини мющкямляндирмяк цчцн гощум олдуьу Жар ижмаларынын щакими вя Вяряндя мялийи Шащнязярин кюмяйиндян истифадя едирди. Пянащяли Иран вя диэяр ханлардан горунмаг цчцн Кябирли мащалында 1748-жи илдя Бойат галасыны тикдирди. Ханын аиляси вя гощумлары бурайа кючцрцлдц. Гарабаь ханлыьынын гцввятлянмяси диэяр ханлары наращат етмяйя башлады. Шяки ханы Щажы Чяляби Ширван ханы иля бирляшяряк Гарабаьа сохулса да мцвявягиййят газана билмяди. Пянащяли ханын бу гялябяси онун нцфузуну даща да артырмыш, Гарабаьын бцтцн ящалиси онун щакимиййятини гябул етмишдир. Пянащяли эяляжякдя юз дцшмянляри иля даща мцвяффягиййятли мцбаризя апармаг мягсяди иля Аьдам йахынлыьында 1751-жи илдя Шащбулаг галасыны тикдирди.

Пянащяли 1744-жц илдя Ирандан гайыдыр. Надир шащ ися 1747-жи илдя юлдцрцлцр вя Гарабаь ханлыьы йараныр.

Гарабаьын гядим ады Арсаг (Арцаг) адланыр. Онун Арцаг адланмасы Савир-Хязяр тцркдилли тайфаларла баьлыдыр. Ермяни мянбяляриня дя онлардан кечмишдир. В-ВЫЫ ясрлярдяки ермяни гайнаглары Савир-Хязярлярдяки фонетик варианты йазыйа алмышдыр. Арсаг гябиляси Азярбайжан ханлыьынын сойкюкцндя дуран башга гябилялярля гайнайыб-гарышдыгжа гябиля бирляшмяси мцстягиллийини итирмиш вя йер, ярази ады кими арха плана чякилмиш, «Гарабаь» сюзц юн плана чыхмышдыр. «Гара» вя «баь» тяркибляриндян йаранмыш «Гарабаь»ын Ы щиссясинин «рянэ», «пис», «гайьылы», «бядбяхт», «шимал», еляжя дя башчы, бюйцк, эцжлц анламы вардыр. Азярбайжанын бир сыра йерляриндя бюйцк гардаша да гара дейирляр. «Гарабаь» адынын икинжи тяркиби «баь»ын «баь(ип)», «дцйцн», «баь(баь-баьат», «сойбирляшмяси силсиляси», «халгын бир щиссяси» вя б. анламлары даща чох йайылмышдыр. Гарабаь – эцжлц, бюйцк сайбирляшмясинин, халгын башчысы, бюлэцсц демякдир. Эюрцнцр ки, бурада азярбайжанлыларын эцжлц, бюйцк бюлэцсц мяскян салмышдыр. Доьрудан да, бу торпагларда вахтиля Орта Асийадан Гафгаза гядяр бюйцк, эцжлц гябилябирляшмяси мяскян салмышдыр. (М.Сейидов. Азярбайжан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян. Бакы: 1989, сящ.36-37).

Гарабаьа Кичик Гафгаз даьлары дахил олмагла Кцр-Араз чайлары арасындакы ярази дахилдир. Онун сярщядляри жянуб-шяргдян Кцр-Араз чайлары говшаьы, жянубдан Араз чайы, гярбдян Гарабаь даьлары адланан Кяшкяб, Салварты вя Ярикли даьлары иля Эюйчяэюлцня гядяр узанмыш, шяргдян Эоран-Кцр чайы иля сярщядлянмишдир. Гарабаь 17 мащала бюлцнмцшдцр: Сисйан, Кябирли, Талыш, Жаваншир (Гарабаь дцзц вя она битишик олан Бярдядян жянубдакы торпаглар). Отузики, Ийирмидюрд, Хачын, Чилябирд (Чарабюрд), Вяряндя, Дизах вяс. Талыш бязян Эцлцстан адланырды. Он ики мащал бцтцнлцкля азярбайжанлылардан ибарят иди. Дизах, Вяряндя, Хачын вя Талыш (Эцлцстан) мащаллары Азярбайжан вя ермяни кяндлярини тяшкил едирди. Бязян азярбайжанлылар ермянилярля ейни кянддя йашайырдылар (Азярб.ССР ЕА хябярляри. Тарих, фялсяфя вя щцгуг серийасы. 1988, № 3, с.41).

Ермяни мяликликляри ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя формалашмышлар вя ХВЫЫЫ ясрин яввялляриндя онларын ирси мцлкляр кими статусу щяля там танынмырды. Щям дя мяликляр яксяр щалларда Гарабаьа диэяр вилайят вя юлкялярдян эялмя идиляр.

Надирин юлцмцндян сонра щакимиййятя кечян оьлу Ялигулу (Адил шащ) Азярбайжанын идаря едилмясини Ямир Аслан хана тапшырды. Щажы Чяляби цзяриндяки гялябядян сонра юзцня йени дцшмян газанмамаг цчцн Ямир Аслан ханын йанына елчи эюндяряряк Адил шащын щакимиййятини гябул етдийини билдирди.

Пянащяли хан Гарабаьын беш ермяни мялийини асылы вязиййятя салды. Вяряндя малийи юзц Пянащяли ханын щакимиййятини гябул етди. Дюрд мяликлик (Хачын, Дизаг, Жилябюрд, Эцлцстан) зорла тутулмушдур. Пянащяли хан юз яразисини жянуби-гярбя доьру эенишляндиряряк Сисийан, Гапан, Мещрини ханлыьа бирляшдирди. Ханлыьын сярщядляри шималдан Эянжя ханлыьына, шяргдян Кцр-Аразын бирляшдийи йеря, жянубдан Араз чайына, гярбдян ися Мещри, Сисийана гядяр чатырды.

Пянащяли хан йени галаны мющкямлятмякля мяшьул оларкян Жянуби

Азярбайжан вя Иран щакимляри дяфялярля бурайа щцжум етмишляр. 1757-жи илдя Мящяммяд Щясян хан Гажарын гошунлары Гарабаьа сохулду. О, Пянащабады мцщасиря етмяйя жцрят етмяди. Шушанын 30 верстлийиндя «Хатын архы» йанында баш верян дюйцшдя мяьлуб олду. Пянащяли хан ики аьыр топ гянимят эютцрдц. Иранда Кярим хан Зяндин она гаршы чыхыш етдийини ешидян Мящяммяд Щясян хан Ирана гайытды. 1759-жу илдя Гарабаьа Урмийа ханы Фятяляи хан Яфшарын 30 минлик гошуну щцжум етди. 6 ай давам едян мцбаризя Пянащяли ханын асылылыьы гябул етмяси вя оьлу Ибращимхялили эиров вермяси иля нятижялянди. Йаранмыш вязиййятля ялагядар олараг Пянащяли хан защирян олса да, онунла сазишя эирмяйя мяжбур олду. Оьлу Ибращимхялили эиров кими онун йанына эятирди.

ХВЫЫЫ ясри 50-жи илляриндя Иранда щакимиййяти яля кечирян Кярим хан Зянд Фятяли шащ Яфшары мяьлуб едяряк Азярбайжанын жянуб торпагларыны тутду вя Гарабаь ханлыьыны щядялямяйя башлады. Кярим хан Зянд Фятяли шащ Яфшарла Пянащяли ханын гцввяляриндян истифадя етди. Лакин ярим хан Зянд Урмийаны алдыгдан сонра орада дустаг олан Ибращимхялил аьаны щакимиййят фярманы иля Гарабаьа йола салды. Беляликля Гарабаь ханлыьына жидди зярбя вурмуш олду. О, Пянащяли ханы юзц иля Гума «Шираз гонаглыьына» апармыш, бящанялярля ону эери гайытмаьа гоймамышдыр. Ханлыьын идарясини оьлу Ибращимхялил хана (1763-1806) щяваля етмишдир. Гарабаьын идаря едилмясини ися Пянащяли хан кичик оьлу Мещралыйа тапшырмышды. Бундан сонра Мещралы бяйля Ибращимхялил гардашлары арасында чякишмя башламыш, 1763-жцилдя Ибращимхялил галиб эялмишди. Мещряли Губайа гачмыш, щцжумларда иштирак етмиш вя 1785-жи илдя юлдцрцлмяси иля нятижялянмишди. Ибращимхялилин дюврцндя Гарабаь ханлыьы даща да мющкямлянмишдир. О, мяркязи щакимиййятдян узаглашмаьа чалышан мяликляри юзцня табе етмиш, фяал харижи сийасят йеритмишдир. А, Авар щакими Цммя ханын гызы иля евлянмиш вя онун гцввяляриндян истифадя етмишдир. Ибращимхялил хан щакимиййятини мцяййян вахтларда Нахчыван, Эянжя вя Тябриз ханлыгларына да йайа билмишди.

Пянащяли ханын юлцмцндян сонра Дизаг мялийи Йесай, Жипяюрд мялийи Мяжлум, Эцлцстан мялийи Бяйлярйан асылылыгдан гуртармаьа чалышмышлар. Вяряндя мялийи Шащнязяр вя Хачын мялийи Мирзяхан Ибращим хана сядагятлярини билдирмишляр. Шащнязяр гызы Щцзады Ибращимхялил хана верди. 1781-жи илдя Ибращимхялил хан она садиг олан мяликлярин кюмяйи иля Туьу мцщасиря етди. Йесайы тутуб щябся салды. Щакимиййятя оьлу Бящмян кечди. Лакин мяликляр мцбаризяни давам етдирди. Онлар Ибращимхялиля гясд тяшкил етмяйя чалышыр. Гясдин цстц ачылыр. Мяжлум вя Абов щябс едилир, сонра онлар гачараг ЫЫ Ираклийя сыьынырлар. Ибращимхялил онлары тяляб етмиш, яля кечмякляриндян горхараг Жавад ханын йанына гачмышлыр. Сонра Гажарын Тифлися щцжумунда бялядчи олмушлар.

Ибращимхялил эцржц чары ЫЫ Иракли иля иттифага эирмиш, данышыглар апармаг цчцн вязири Вагифи орайа эюндярмишдир.



ЫЫЫ. ХВЫЫЫ яср Азярбайжан Русийа мцнасибятляри.

§1. Ханлыгларын Русийа иля мцнасибятляри. ХВЫЫЫ ясрин икинжи йарысыныда Русийанын Гафгаза мараьы даща да артмышдыр. Русийа мцтлягиййятинин Жянуби Гафгаз, Хязяр щювзясини яля кечирмяк цчцн хцсуси планы вар иди. Рус чаризминин мцстямлякячилик сийасятиня бахмайараг Азярбайжанын Русийайа бирляшдирилмяси мейли онун Иран ясарятиндян гуртармаьа, йеодал мцщарибяляринин арадан галдырылмасына имкан верирди.

Иран тяряфиндян даим эюзлянилян тящлцкя шяраитиндя Азярбайжанын бязи ханлыглары Русийа иля йахынлашмаьа жящд едирдиляр. Онлар беля щесаб едирдиляр ки, Русийанын кюмяйи иля Иранын щцжумларыны дяф етмяк олар.

1768-74-жц иллярдя Тцркийя-Русийа мцщарибяси дюврцндя Русийайа йахынлашма просеси даща гцввятлянмишдир. Тцркийя юз елчилярини Азярбайжан вя Даьыстана эюндярир, мцхтялиф вядлярля йерли щакимляри юз тяряфиня чякмяйя чалышырлар. Онларын Русийайа гаршы бирэя мцбаризяйя чаьырырлар.

Тцркийя Азярбайжанын ян эцжлц ханы Фятяли ханы юз тяряфиня чякмяйя даща чох жящд едирди. Тцркийя нцмайяндяси Фятяли ханын йанына эялмиш, ону Русийайа гаршы чыхмаьа тящрик етмишдир. Лакин Фятяли хан бу тяклифи гябул етмямишдир. 1769-жу илдя Бакыда олан рус консулу юз щюкумятиня ______________________________________________________



  1. Мещри шящяржийинин ясасыны Иран шащы ЫЫ Хосровун Албанийайа кючцб эялмиш гощуму Мещран гоймушдур. (ВЫ ясрин сону- ВЫЫ ясрин яввяли). Ермяниляр ися бу шящяржийини адыны юз дилляриня уйьун Меь-ри («меь» ермянижя «бал» демякдир) салмышлар.

  2. Гарабаь ханлыьында алты мин ермяни аиляси йашайырды, ханлыьын 90 мин няфярдян йухары ящалиси вар иди. (Пянащ Яли ханын дюврцндя) (25 ийул 1991 «Вятян сяси»)

билдирди ки, Фятяли хан Русийайа гаршы мцщарибядя Тцркийяйя кюмяк тяклифини гябул етмяди вя онун щядиййялярини алмады. Фятяли хан тцрк елчисиня беля жаваб вермишдир: «Онлар мяня лазым дейил, мяня юз варидатым бясдир». 1770-жи илдя Русийанын дипломатик нцмайяндяси билдирди ки, тцрклярин Губа ханыны юз тяряфиня чякмяк цчцн етдийи бцтцн жящдляри боша чыхды. Фятяли хан буна щеч бир мейл эюстярмяди вя щеч шей етмяди: щягигятян дя о, яввялки достлуьуну давам етдирмякдян башга Русийайа гаршы щеч бир шей башламаг фикриндя дейилди. Фятяли ханын симасында юзцня мцттяфиг газанмаг истяйян Кярим хан Зянд 1774-жц илдя чохлу щядиййялярля елчи эюндярмишдир. Лакин Фятяли хан щядиййяляри гябул етмяди вя онун тяклифини рядд етди.

Губа ханлыьы Русийа иля иттифагы вя достлуьу ардыжыллыгла апармышдыр. Губа ханлыьы дяфялярля Русийанын щимайясиня гябул едилмясини хащиш етмишдир. Азярбайжанда олан рус сяййащ вя мямурлары Азярбайжан ящалисинин Русийайа мейлини дяфялярля гейд етмишдирляр. ХВЫЫЫ ясрин икинжи йарысында йцксяк вязифяли рус мямурлары, дипломатлары, алим вя сяййащларынын Азярбайжанда олмасы рус-Азярбайжан ялагялярини даща да мющкямляндирмишдир.

Гафгазда Русийа мянафейи нюгтейи-нязяриндян Русийа Елмляр Академийасынын щягиг цзвц С.Т.Гмелинин 1769-1774-жц иллярдяки експедисийасы бюйцк рол ойнады. Експедисийанын мягсяди бюйцк игтисади вя щярби-сийаси ящямиййятя малик олан Щяштярхандан Эилана гядяр Каспии сащили вилайятляри тядгиг етмяк олмушдур. Бу експедисийанын елми ахтарышлары архасында сийаси мягсядлярин олдуьу йерли щакимляря мялум иди. Гмелин Фятяли ханын йанында олмуш, щятта хан она юз йанында галмаьы тяклиф етмишдир. Експедисийа эери гайыдаркян Ямир Щямзя тяряфиндян йахаланды. Гмелин ясирликдя юлдц (1774). Експедисийанын 5 жилдлик тясвири Гафгаз, орада йашайан халглар, оранын етнографийасы, игтисадиййаты щаггында эениш мялумат топламышдыр. Щесабатда Азярбайжанын тябиятиня, абидяляриня, гядим тарихиня, айры-айры сийаси хадимляриня эениш йер верилмишдир. Щесабат Азярбайжанын о дюврдяки тарихини юйрянмяк бахымындан мараглыдыр. Орада Азярбайжан халгынын Русийайа мейл етмяляриня дя тохунулмушдур.

ХВЫЫЫ ясрин 80-жи илляринин яввялляриндя рус сяркярдяси А.В.Суворов Загафгазийа иля йахындан марагланмышдыр. 1780-жи илин йанварында Каспии сащилиня йцрцшя башчылыг етмяк цчцн Щяштярхана эялмишдир. 1782-жи илдя Крым вя Кубан гошунларына командан тяйин олунмушудр. О, Загафгазийанын бир сыра сийаси хадимляри иля йазышырды.

Фятяли хан Русийа иля мцнасибятляринин даим эенишляндирирди. 1768-74-жц ил мцщарибясинин Русийанын гялябяси иля баша чатмасы, онун Гафгаздакы мювгейини мющкямляндирди. 1783-жц илдя Эцржцстанын Русийа тяркибиня дахил олмасы щаггында Эеорэийевскдя мцгавиля баьланды. Буну Фятяли хан ряьбятля гаршылады. 1784-жц илдя Тарку шамхалы Русийадан асылылыьы гябул етди. Беляликля, бцтцн Загафгазийанын вя Даьыстанын Русийайа бирляшдирилмяси цчцн ялверишли шяраит йаранды. Лакин 1787-жи илдя Русийа иля Тцркийя арасында башланан мцщарибя рус гошунларынын Эцржцстандан чыхарылмасы иля нятижялянди. Тцркийя йеня дя мцхтялиф васитя иля Азярбайжан вя Даьыстан ящалисинин юз тяряфиня чякмяйя вя онлары Русийайа гаршы мцщарибяйя сювг етмяйя чалышырды. 1787-жи илдя Губайа эялян тцрк нцмайяндяси Фятяли ханын Русийайа гаршы мцщарибяйя тящрик етди. Лакин бу тяклиф рядд едилди. О заман Русийанын харижи сийасятиня башчылыг едян Потйомкин ЫЫ Йекатеринайа хябяр верирди ки, Фятяли хан «Ону Русийайа гаршы силащландырмаьа гызышдыран султан фярманыны вя вязирин мяктубуну эюндярмишдир… Бунун ялейщиня гаршы олараг о (Фятяли хан), юз дцшмянляриня гаршы бирэя чыхыш етмяк щаггында чар Ираклийя кюмяк тяклиф етмишдир. Мян онун бу щцнярини тярифсиз гоймадым.

1787-жи илдя Губа занлыьынын 17 няфярдян ибарят елчи щейяти Петербурга эялди. Она эюркямли дипломат Садыг Мящяммяд Вялийев башчылыг едирди. Фятяли ханын ЫЫ Йекатеринайа эюндярдийи мяктубда дейилир: «Император щязрятляриндян хащиш едирям ки, мяним ихтийарымда олан бцтцн халг вя вилайятляри бирликдя али щякимиййятимизя гябул едясиниз. Хан бцтцн дюврлярдя Русийанын досту олажаьыны билдирирди. Онун мяктубларынын бириндя дейилир: «Ямин едя билярям ки, бцтцн юмрцм бойу Русийайа гаршы сядагятимля зярря гядяр олсун гцсур олмайажагдыр. Мян даим Русийанын достларына дост, дцшмянляриня дцшмян олажаьам».

Ону да гейд етмялийик ки, Фятяли хан Русийанын кюмяйиня архаланараг Азярбайжан торпагларыны бирляшдирмяйя чалышырды. Она эюря дя Рустйа щюкумяти онун гцввятлянмяси иля разылашмырды. Щятта ЫЫ Йекатерина 1775-жи илдя Фятяли ханын кюмяйиня эюндярилмиш рус ордусунун эери чякилмясини тяляб етмишдир. 1784-жц илдя Фятяли ханын Ярдябили тутмасы рус чарыны наращат етмишдир. Лакин буна бахмайараг Фятяли хан Русийайа мейлиндя ардыжыл сийасят йеритмишдир.

Йаделлиляря гаршы мцбаризядя вя юз мювгейини мющкямлятмякдя Гарабаьлы Ибращим хан да Русийа иля йахынлашмаьа чалышырды. 1783-жц илдя Ибращим хан мяктубла ЫЫ Йекатеринайа мцражият етди вя Петербурга нцмайяндя щейяти эюндяряряк Гарабаь ханлыьынын Русийа тябяялийиня гябул едилмясини хащиш етди. 1783-жц илин йайында Гафгаз гошунларынын командири Патйомкиня ЫЫ Йекатеринанын фярманында дейилир: «Ибращим хана эялинжя, онун Русийа тябяялийиня гябул олунмасында щеч бир чятинлик вя шцбщя йохдурса, эюрцнцр, чар Ираклийя гаршы йетирдийимиз сийасяти рящбяр тутмаг олар; беля олдугда онун Русийа императору тахтына табе олмасы, мяним вя хяляфляримиз цзяриндя али щякимиййятин танынмасы щаггында мцгавиля баьламаг барядя эенерал Патйомкиня тапшырыг вермяйи йаддан чыхармайын».

Лакин Ибращим хан Русийа иля мцнасибятдя ардыжыл олмамышдыр.

§ 2. Аьа Мящяммяд Гажарын Азярбайжана йцрцшляри.

Кярим хан Зяндин (1759-1779) юлцмцндян сонра Иранда кяскинляшмякдя олан ара мцщарибяляриндя Гажарлар даща фяал олмушдулар. 1791-жи илдя Аьа Мящяммяд Гажар (1780-1797) Иран вя Жянуби Азярбайжаны юз щакимиййяти алтында бирляшдирди. О, Азярбайжанын шимал щиссясини яля кечирмяйя щазырлашды. Азярбайжан ханларына мяктублар эюндяряряк онун щакимиййятини гябул етмяйи тяляб етди.

Русийанын шяргдяки сийасятиня мане олмаг цчцн Инэилтяря вя Франса Ирана кюмяк едирди. Ордулары йенидян гурмаг цчцн Ирана тялиматчылар эюндярирдиляр.

Гажар Гарабаьа вя Эцржцстана щцжума щазырлашыр. О, Ибращим хандан оьлунун эиров эюндярмяйи тяляб етмиш вя рядд жавабы алмышдыр. О, Гарабаьа 8 мин гошун эюндярмиш, лакин Ясэяран йахынлыьында Гарабаь вя Эцржц гошунлары тяряфиндян мяьлуб едилмишдир. Онун диэяр гошун щиссяляри Талыш ханлыьына сохулмуш, Мир Мустафа хан Хязяр дянизиндяки рус донанмасында сыьынажаг тапмышдыр.

1795-жи илин йайында Гажар 85 минлик гошунла Гарабаьа щцжум етди. Онун щцжуму бцтцн Загафгазийа цчцн тящлцкя тюрятди. ЫЫ Ираклии Гарабаь ханлыьы иля иттифага эирди. Бу иттифага Талыш вя Иряван ханлары да гошулдулар. Иттифагын йарадылмасында ханлыьын вязири Вагиф бюйцк рол ойнамышдыр.

Гажар Шуша шящярини мцщасиряйя алды. Гарабаьын бцтцн ящалиси дцшмяня гаршы мцбаризяйя галхды. Азярбайжанлылардан ибарят дястяляр тез-тез дцшмяня архадан зярбя вурур, онларын ярзагла тямин едилмясини чятинляшдирирдиляр. Мирзя Жамал йазыр ки, о вахтын щесабы иля гатыр 4 манат, дявя 6, йахшы ат 10 манат иди. Шуша шящяри гящряманлыгла мцдафия олунурду… Галада 15 мин халг гошуну йарадылмышды. Онун мцдафиясиндя гадынлар да иштирак едирди. Мирзя Жамал йазыр ки, ермяниляр вя азярбайжанлылар ващид гошун тяшкил едир, ишьалчылара гаршы чийин-чийиня вурушурдулар. Франсыз забитляринин башчылыг етдийи топлар 3 эцн Шушаны атяшя тутду, лакин гала диварларыны даьыда билмяди.

Гарабаьлылар тез-тез Иран гошунларынын дцшярэяляриня эежя щцжумлары тяшкил едир вя онлара бюйцк тяляфат верирдиляр. Ясэяран галасынын наиби Щясян бяйин дястяси эежя дцшмян дцшярэясиня эцжум етмиш, дцшмяня жидди тяляфат вердикдян сонра эери гайытмышдыр. Сярбазлар онларын дцшярэядя олдуьуну эцман едяряк бцтцн эежяни бир-бирини гырмышлар. Вяряндя мялийинин дястяси дцшмянин эюзятчи мянтягясини яля кечирмиш, онлары гырмыш вя ясир алмышдыр.

Шушанын мцдафияси 33 эцн давам етмишдир. Иран гошунларынын сайы азалмыш, бцтцн топлары сырадан чыхарылмышдыр. Мирзя Адыэюзялбяй бяйин йаздыьына эюря Аьа Мящяммяд хан Шушада гошунларынын тамамиля дармадаьын едиляжяйиндян ещтийат едяряк дейирди: «Зярярин йарысындан да гайытмаг мянфяятдир. Мцсибятля долу олан бу тящлцкяли йердя ат башы гайтармаг нижат хязинясинин ачарыдыр. Йохса чох чякмяз, бцтцн гошунумуз вя щейванларымыз дярин хунхарлыг дярйасында мящв олуб эедяр. Бизлярдян бир няфяр олсун Ирана саламат гайытмаз».

Эянжя ханы Жавад хан Аьа Мящяммяд ханын дцшярэясиня эялмиш вя онун щимайясини гябул етмишдир. О, Эянжядя щакимиййятини мющкямлятмякдя Гажардан истифадя етмяйя чалышырды. Жавад хан Шушанын мцщасирясиндян ял чякмяйи вя Тифлися щцжум етмяйи Аьа Мящяммяд хана тяклиф етди. Онлара Шяки щакими Мящяммяд Щясян хан вя Ибращим ханын дцшмянляри ермяни мяликляри Абов вя Мяжлум да гошулдулар.

Аьа Мящяммяд хан 20 минлик гошунла Аьдамдан Эянжяйя доьру щярякят етди. Онун гошунларынын юн жярэясиня Абов вя Мяжлум бялядчилик едирди.(Левиатов). 1795-жи илин сентйабрын 12-дя Иран гошунлары шиддятли вурушмадан сонра Тифлися дахил олдулар. Шящяря од вурулуб йандырылды. ЫЫ Ираклии гырьынын дайандырылмасыны хащиш етди. Аьа Мящяммяд хан билдирди ки, бу о заман дайандырылар ки, кюмяйя эялмиш гарабаьлылар она тягдим едилсин. Иракли ися буну рядд етди. Тифлисдян хейли адам гырылды. ХВЫЫЫ яср Азярбайжан шаири Шикястя Ширин юз шерляриндя Тифлисин фажиясини цряк аьрысы иля тясвир етмишдир. Иран ордусу Эцржцстаны таладыгдан сонра 1795-жи илин пайызында Азярбайжана гайытды вя Муьан дцзцндя дцшярэя салды. Ишьалчылар тез-тез щцжумлар тяшкил едяряк шящяр вя кяндляри йандырыр, ящалини гарят едир, мал-гараны сцрцб апарыр. Тякжя Гарабаьдан 100 мин баш мал-гара апарылмышдыр.

Аьа Мящяммяд хан Муьанда гышладыгдан сонра йазда йенидян Шушайа щцжум етмяйи планлашдырмышдыр. Лакин рус гошунларынын Азярбайжана эялмяси вя Иранда баш верян цсйан ону эери чякилмяйя мяжбур етди. 1796-жы илин йазында Аьа Мящяммяд хан Ирана гайытды вя юзцнц Иран шащы елан етди.

§ 3. ХВЫЫЫ ясрин 90-жы илляриндя Азярбайжан-Русийа мцнасибятляри.

Аьа Мящяммяд шащын Загафгазийайа щцжцмц Русийаны наращат едир вя бурада онун мянафейиня тохунурду. Иран тяжавцзц Азярбайжан ханларынын Русийайа мейлини эцжляндирирди. ЫЫ Йекатерина щюкумяти Русийа тябяялийини гябул етмяк истяйян ханларын сяйлярини ряьбятля гаршылайыр. Икинжи рус-тцрк мцщарибясинин Русийанын хейриня гуртармасы онун Гафгазда мювгейинин мющкямлянмясиня мцсбят тясир эюстярди вя бурада фяал сийасят йеритмяйя имкан Верди. ЫЫ Йекатерина Гафгаз гошунларынын баш команданы И.В.Гудовичин адына эюндярдийи 1792-жи ил 8 феврал тарихли сярянжамында йазырды: «Ямр едирик ки, бизя дост олан ханлары али щимайя эюстяряжяйинизя ямин един». Гудович ися 1795-жи илин сентйабрында ЫЫ Йекатеринайа йазырды: «Иранын жянуб яйалятляринин вязиййятиня лагейд бахмагла биз Азярбайжан юлкяси вя Каспи дянизи сащили бойунжа узанан вилайятляря диггят вермяйя билмярик».

1796-жы илин апрелиндя Зубовун команданлыьы иля 30 мин рус гошуну Дярбяндя йахынлашды. Гафгазын эениш тядгиги цчцн тябиятшцнас вя сяййащ Маршал фон Биберштейн Зубову мцшайият едирди. Губалы Шейхяли хан мцгавимят эюстярмяйя жящд ется дя, наил олмады вя рус гошунлары Дярбянди тутду. Дярбяндин идаря едилмяси Фятяли ханын гызы Пярижащана тапшырылды. Бакы вя Ширван рус гошунлары тяряфиндян тутулду. Гарабаьлы Ибращим хан Вагиф вя оьлу Ябцлфят аьа башда олмагла Зубовун йанына елчи эюндярди. Зубов елчиляри йахшы гаршылады. Зубов хана чохлу щядиййяляр эюндярди вя Русийа иля Гарабаь ханлыьынын йахынлашмасында хцсуси хидмяти олан Вагифя ЫЫ Йекатерина адындан гиймятли яса баьышланды.

Гарабаьын нцмайяндяляринин рус команданлыьы иля мещрибан данышыьы башга ханлара да тясир етди. Талыш ханы Мир Мустафа, Ширван ханы Мсутафа, Эянжя ханы Жавад, Ирфван, Нахчыван, Хой вя Гарадаь ханлары елчиляринин Ибращим ханын йанына эюндяряряк онлан мяслящят истядиляр. Онлар дейирди: «О Русийа дювлятиня итаят етмяйи лазым билдийи цчцн биз дя достлуг йолу иля эедяряк, мярщямятли Русийа Императричясиня итаят едярик». Ибращим хан буну эенерал Зубова чатдырды. Рус гошунлары Шамахы, Сялйан вя Жавады тутду. Азярбайжанын шимал ханларынын чоху Русийанын щимайясиня кечди. Зубов Кцрцн сащилиндя Жавад йахынлыьында Йекатерина галасыны тикдирмяйи планлашдырды. Тижарят вя щярби стратеъи ящямиййятя малик Бакы лиманынын мцдафиясинин мющкямляндирилмяси нязярдя тутулурду. Гафгазын тябии зянэинликляриндян истифадя едилмясиня дя мараг эюстярилирди. Биберштейнин мялуматлары вя онун сяляфляринин материалларыны тамамлады. Терекдян Кцр чайына гядяр яразинин етнографийасы, бу йерлярин тарихи вя жоьрафийасы, иглими, щейванат вя битки алями щаггында хейли материал топланды.

Лакин 1796-жы илдя (6 нойабр) ЫЫ Йекатеринанын юлцмцндян сонра щакимиййятя кечян Ы Павел Гафгазда олан рус гошунларыны эери чаьырды. Аьа Мящяммяд шащ рус гошунларынын Азярбайжандан эетмясиндян истифадя едяряк Азярбайжан вя Даьыстан щакимляриня фярман эюндяряряк она табе олмаьы тяляб етди… Лакин бу тяляб рядд едилди.

1797-жи илин йазында Иран гошунлары йенидян Гарабаьа сохулду. О заман Гарабаьда баш вермиш гураглыг вязиййяти аьырлашдырмышды. Бир чяряк буьда 45 манат иди. Мирзя Жамал эюстярир ки, Ибращим хан йахын адамлары иля Жар вя Тала тяряфя эедирди. Бурада Эцржцстан вя Даьыстандан гцввя топламаг истяйирди. Шушанын мцдафияси юзбашына бурахылдыьындан Иран гошунлары шящяри тутду. Шящярдя гырьын башланды. Вагиф щябс едилди. Лакин шащ юз хидмятчиляри Сяфяряли вя Аббас бяй тяряфиндян юлдцрцлдц. 1797-жи ил ийулун 4-дя юз йатаьында суи-гясд нятижясиндя юлцмжцл йараланмыш Аьа Мящяммяд Гажар йатаьындан бир гядяр галхыб, ахырынжы дяфя «Бядбяхт сян Ираны виран етдин!» демишдир. Иран гошунлары чякилиб эетди. Иранын Загафгазийаны тутмаг планы боша чыхды.



ЫВ. Ханлыгларын ижтимаи-игтисади, сийаси гурулушу вя мядяни щяйаты.

§ 1.Ханлыгларын ижтимаи-сийаси гурулушу вя игтисади щяйаты. ХВЫЫ ясрин икинжи йарысында цмумиликдя Азярбайжанда мящсулдар гцввяляр зяиф инкишаф едирди. Кянд тясяррцфаты аьыр вязиййятдя иди. Торпаьын бежярилмясин-дя ибтидаи алятлярдян истифадя едилирди. Харижи басгынлар, феодал ара мцща-рибяляри сцни суварма шябякясини даьытмыш, мал-гаранын сайынын азалмасына сябяб олмушду.

Лакин буна бахмайараг айры-айры ханлыгларда якинчилик вя малдарлыг дирчялир, суварма шябякяляри бярпа едилр. Пянащяли вя Ибращимхялил ханын дюврцндя Милдя олан суварма архларынын бярпасына тяшяббцс едилир.

Азярбайжан ящалиси ясас тахылчылыг, малдарлыг, баьчылыгла мяшьул олур. Губа, Дярбянд, Бакы ханлыгларында бойа биткиси, зяфяран вя с. йетишдирилирди. Шяки вя Ширван ипякчилийин ясас мяркязи олараг галырды. Сялйанда Кцр чайы щювзясиндя балыг ову эенишлянмишдир. Балыг ову 50 мин эцмцш манат эялир верирди.

Яввялки феодал топпаг мцлкиййят формалары галмагда иди. Ханлыгларда бцтцн торпаглар хана мяхсус иди. Диван торпаьы иля ханын шяхси торпаьы арасында фярг йох иди. Ханын айры-айры шяхсляря вердийи торпаг – тйул адланырды. Тйулдар ханын фярманы иля она верилян торпаьын вя кяндлилярин сащиби иди. Тйул торпаглары анжаг ханын фярманы иоя ирси кечя билярди. Тйулдан фяргли олараг мцлк сащибляри хана хидмят етмяйя боржлу дейилдир. Онлар ханын хязинясиня мцяййян мигдарда верэи верирди. Мцлкляр алыныб-сатыла билярди.

Истисмар олунан кяндлиляр бир нечя група бюлцнцрдц. Онларын ясас щиссясини раиййят тяшкил едирди. Кяндлиляр ижмаларда бирляшир, диван, вягф, сащибкар торпагларыны бежярирдиляр. Нисбятян азлыг тяшкил едян груп рянжбярляр идиляр. Онлар ханын вя наиблярин тясяррцфатларында ишляйирдиляр. Феодал ара мцщарибяляри нятижясиндя ялдя едилян ясирляр, бир чох щалларда ряиййят рянжбяря чеврилир. Ящалинин мцяййян щиссяси елат тяшкил едирди. Онлар верэилярдян азад едилир, ханын щярби гцввяляриндя иштирак едирдиляр. Верэи иммунитетиня малик олан елат мяаф адланырды.

ХВЫЫ ясрин икинжи йарысында Азярбайжанда йеня дя мящсул рентасы ясас йер тутурду. Лакин бунунла йанашы рентанын ишля вя пулла юдямя формасы вар иди. Ряиййятдян алына ясас верэи мялжящят адланырды. Мцхтялиф ханлыгларда онун щяжми мцхтяилиф иди. Отлаглар цчцн чюпбашы, баьбашы, дини байрамлар цчцн байрамлыг, аьанын аилясиндя той оларкян той харижи алынырды. Бундан башга бир чох верэи нювляри вардыр. Гарабаь ханлдыьында 17 нюв верэи вар иди. Бунанла йанашы феодал ряиййят бийар вя явряз адлы мцкялляфиййятляр йериня йетирмяли иди.

ХВЫЫЫ ясрин икинжи йарысында кяндлилярин феодаллара гаршы мцбаризяси бязян пассив, бязян ися ачыг гийам щалыны алырды. Шякидя йашамыш шаир Няби Кцнэцт кяндиндя Щцсейн хана гаршы баш верян цсйандан бящс едир губа вя Дярбянддя дя кяндли чыхышлары баш вермишдир.

Натурал тясяррцфатын щюкм сцрдцйц шяраитдя Азярбайжанын игтисадиййатында сяняткарлыг мцщцм йер тутмушдур. Шящяр вя кяндлярдя ямяк алятляри, дяри мямулаты, ев яшйалары щазырлайан сяняткарлыг емалатханалары вардыр. Шамахы юзцня иаяк парчалары иля шющрят тапмышдыр. Ширванда мис габ-гажаг вя силащ щазырланан мяркяз Лащыж иди. Бурада кичик щяжмли топлар да тюкцлцрдц. Губа, Гарабаь, Нахчыванда халча истещсалы эениш шякил алмышдыр.

ХВЫЫЫ ясрин икинжи йарысында Азярбайжанда цмумиликдя шящяр щяйаты дурьунлуг кечирирди. Анжаг бу вя йа диэяр ханлыгларын мяркязиня чеврилян Шамахы, Губа, Шуша, Тябриз, шяки вя с. шящярляр инкишаф едирди. Шящярлярин эюрцнцшцндя еля бир дяйишиклик олмамышдыр. Шящяр ящалисинин бир щиссяси сяняткарлыг вя тижарятля мяшьул олса да, кянд тясяррцфатында там айрылмамышдыр. Хязяр дянизиндя мцщцм лиман олан Бакынын 3 мин ящалиси ва иди. Онун игтисадиййатынын ясасыны нефт вя дуз тяшкил едирди.гмелин йазыр ки, нефт вя дуздан 40 мин манат эялир ялдя едилирди. Шамахыда 5 мин ящали йашайырды. А.В.Суворовун мялуматларында Шуша, Дярбянд, Лянкяран щаггында мараглы фактлар вардыр.

Ханлыглар дюврцндя тижарят хейли зяифлямишдир. Азярбайжан шящярлярини ясасян гуру тижарят йоллары бирляшдирирди. Харижи юлкяляря ясасян нефт, ипяк, дуз, балыг, зяфяран, мащуд вя с. ихраж едилирди.

Азярбайжанын харижи тижарятиндя ясас йери Русийа тутурду. Бакыда тез-тез рус тижарят эямиляри эюрцнцрдц. 1785-жи илдя Щяштярхандан Бакыйа 22 эями эялмишди. Онлар метал шейляр, парча вя башга маллар эятирмишляр. 1793-жц илдя Щяштярхандан Бакыйа 310 мин манатлыг, Бакыдан орайа ися 240 мин манатлыг мал апарылмышдыр.

Русийа иля тижарятдя Губа ханлыьы бюйцк йер тутурду. 1782-жи илдя баьланмыш сазиш бу сащядя мцщцм рол ойнады. Нийазабад лиманы абадлашдырылды, рус тажирляринин малларыны горумаг цчцн дястяляр айрылды. Ханлыглар арасында эюмрцк щаггы дахили тижарятя манечилик тюрядирди. Бакыдан Тифлися апарылан ейни мал цчцн 5 дяфя эюмрцк щаггы вермяк лазым эялирди. Азярбайжанда ващид пул системи йох иди, щяр бир ханлыьын юзцнцн пул ващиди вар иди. Гарабаьда 15 гяп., Пянащабад, Губада эцмцш аббасы, Бакыда мис пул, Ширванда адсыз аббасы кясилирди.

Азярбайжанын хейли щиссяси Иран ясарятиндян гуртардыгдан сонра бир сыра ханлыглар мцстягил дювлят гурумларына чеврилдиляр. Ханлыгларын дювлят гурулушу Иранын дювлят гурулушуна нисбятян хейли садяляшмишдир. Ханлыьын ади щакими хан иди, щяр бир ханлыьын юзцнямяхсус дювлят гурулушу вя мящкямя системи вар иди. Бязян ханлыгларда (мяс. Гарабаь) дювлят – дювлят шурасы (диван), инзибати, верэи вя щярби идарялярдян ибарят иди. Ханлыглар инзибати жящятдян мащаллара бюлцнцрдц. Онлары ханын тяйин етдийи наиб идаря едирди. Наибин ихтийарында дарьа, йцзбашы, кяндхуда вардыр. Мящкямя ишляри рущанилярин ялиндя иди. Юлцм щюкмцнц хан чыхарыр-ды. Ханын гошун щиссяляринин ясасыны пийада вя сцвариляр тяшкил едирди. Онлар мааф вя тйулдарлар тяряфиндян эюндярилян дястялярдян ибарят иди.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет