ПОӘК 042-14 05 20. 52/03-2009 №2 басылым 30. 09. 2009

Еңбек процесінде туған қауіпті, зиянды жағдайлардан – адам еңбек ету қабілетінен айрылып қалуы, тіпті өмірімен қоштасуы мүмкін. Мұндай жағдайлар өндірістік жазатайым оқиға деп аталады. Өндірістік жазатайым оқиға- өзінің еңбек(қызмет) міндеттерін немесе жұмыс берушінің тапсырмасын орындау кезінде қызметкердің жарақат алуы, денсаулығының кенеттен нашарлауы немесе улануы салдарынан еңбекке қабілеттілігінен уақытша немесе тұрақты айрылуына, кәсіби ауруға шалдығуына не өліміне әкеп соқтыратын өндірістік фактордың әсері.

Жарақаттың 4 түрі болады:

1.Механикалық ,2.Ыстық-суықтан болған,3.Химиялық,4.Электр жарақат

Жарақаттың зардабы материалды және моральді деп бөлінеді.

Өндірістік жазатайым оқиғалардың жіктелуі:

1. 
   1. Қандай жерде болғанына байланысты
   
2. 
   Қанша адам зардап шеккеніне
   
3. 
   Ауырлығына байланысты
   

2. 
   Кәсіби аурулардың себептері.
   

Кәсіби зияндылықтар еңбеккердің денсаулығына келтіретін әсеріне байланысты 4 топқа бөлінеді:

1. 
   Өндірісте пайланылатын жабдықтар мен материалдардың ерекшеліктеріне байланысты
   
2. 
   Өндірістегі еңбек кестесіне, ережесіне, еңбек ету ерекшеліктеріне байланысты.(
   
3. 
   Жұмыс бөлмелерінде метеорологиялық жағдайлары мен санитарлық- гигиеналық жағдайларына байланысты
   
4. 
   Өндірістік саланың ерекшеліктеріне байланысты
   

2. 
   Өндірістік жарақат-тану (зардап шегу) - дегеніміз белгілі бір топтардағы немесе мекеме, саладағы белгілі бір уақыт аралы-ғындағы жазатайым оқиғалардың жиынтығы.
   

Өндірістік жарақаттануды сараптау әдістері төрт тәсілмен іске асырылады:

Ш_б=Σ Ш_ж+ Σ Ш_к.а; мұндағы

Ш_б – барлық шығын;

Σ Ш_ж – есеп мерзіміндегі жарақаттан келген барлық шығын;

Σ Ш_к.а – есеп мерзіміндегі кәсіби аурулардан келген барлық шығын

Д-4. Өндірістегі еңбек гигиенасы және

еңбек жағдайларын сараптау
Қарастырылатын сұрақтар:

1. 
   Еңбек гигиенасы түсінігі
   
2. 
   Еңбек жағдайларын сараптау
   

1. 
   Гигиеналық мөлшерлеу ;
   
2. 
   Өндіргіш күштердің орналасуын реттеу және алдын ала жобалау – еңбекшіге ыңғайлы жағдай келтіру .
   
3. 
   Қоршаған ортаны ластандыратын техникалық жүйелерді жетілдіру .
   

Ғалымдар еңбек жағдайлары 4 топқа бөлінеді деп есептейді

Кестеде еңбек жағдайлары элементтері, олардың сипаттамалары және өлшем бірліктері көрсетілген:
Кесте № 1

Элементтер аты	Элементтердің негізгі сипаттамалары	Өлшем бірліктері
І топқа жұмыс орнын қоршаған ортаның санитарлық-гигиеналық элементтері жатады
1. Жарық шамасы	А) табиғи жарық шамасы, е Б) жасанды жарық шамасы Е – жарық шамасы Ф – жарық ағыны J – жарық күші	Е – люкс Ф – люмен J - кандела
2. Жұмыс орнында ауаға бөлінетін зиянды заттар	Шаң, булар, газдар, аэрозолдер	Мг/м3
3. Микроклимат	- Температура, Т - Салыстырмалы ылғалдылық, W - Ауа козғалысы жылдамдығы, Ư	- 0С - % -м/сек
4.Механикалық тербелістер а) шу б) діріл	Шу – толқын жиілігі - f дыбыс қысымы - p дірі – жиілігі - f тербеліс жылдамдығы амплитуды - A	Герц (Гц) Р Децибел (ДБ) Гц ДБ мм,
5. Сәулелер әсері	а) жарық сәулелер; толқын ұзындығы б) иондық сәулелер с) электромагниттік д)радио жиіліктегі толқындар	мм, нм БЭР км, м, дм Гц, КГц, МГц
6. Атмосфералық қысым	Қысым деңгейі	Па, мм. Сн.бағ
7. Кәсіби жұқпалы зерттер, биоагенттер	Микроорганизмдер, кәсіби улану	Улану дәрежесі; мг/м3
ІІ-ші топқа еңбек процесінде туатын элементтер жатады – психологиялық элементтер
1. Физикалық жүктеме	Жүк тасымалдау, энергиялық қуат шығыны	Ккал/гр кгм
2. Жұмыс қалпы (рабочая поза)	Жұмыс кезіндегі қолайлы қалып	Бал
3. Жүйкеге түсетін жүктеме	Ойлау жүктемесі көңіл-күйге әсер сезу орган-на әсер (көз, құлақ)	бал
4. Еңбек процесінің бірқалыптығы (монотонность)	Еңбек процесін ұйымдастыру әдістері	Бал
5. Еңбек ету және демалу режімі а) 1 күндік б) апталық в) жылдық	Үзілістердің уақыты мен ұзақтығы, түнгі және кезекші жұмыстарды ұйымдастыру. Демалыс ұзақтығы	Мин, сағат күндер
6. Жарақат қауіпі а) жарылғыш б) өрт қауіпі в) жер сілкініске тұрақтылық г) жабдықтан жарақат алу	Қауіп дәрежесі Бөлменің көлемі мен ауданының санитарлық нормаға сәйкестігі	м3 м2
Ш Эстетикалық, әдемілік, көркемдік
1. Жұмыс аймағындағы сәйкестік а) Жарық және түс сәйкестігі б) дыбыс ортасы в) ауадағы хош иіс	Әдемілік, көркемдік дәрежесі Әдемілік, көркемдік дәрежесі	Бал Бал
2.Жарасымдылық а) табиғи көрініс пен жұмыс орны б)Жұмыс бөлмесінің ішкі жабдықтары в) көгалдандыру және безендендіру	Әдемілік, көркемдік дәрежесі Әдемілік, көркемдік дәрежесі	Бал бал
ІҮ Әлеуметтік психологиялық
1. Ұжымның ұйымшылдығы	Жұмыс барысында бірін бірі алмастыру, жолдастық көмек, тәртіп	Бал
2. Ұжымдағы топ аралық қатынас	Әр топтың сыйласымдылығы	бал

Д- 5.1 Кәсіпорындағы өндіріс санитариясы.
Негізгі қаралатын сұрақтар:

1. 
   Ғылыми техникалық жетістіктердің өндіріс санитариясымен байланысы.
   
2. 
   Микроклиматтың негізгі параметрлерінің сипаттамасы және оны реттеу жолдары.
   

Өндіріс санитартясы негізінен мына шараларды қамтиды: технологиялық процестердегі қауіпті-зиянды факторларды азайтудың жолдарын іздестіру, еңбек қорғаудың санитарлық-техникалық шараларын реттеу, жұмысшылардың жұмыс кестесі мен жеке бас гигиенасымен т.б.ж. қамтиды.

Қазіргі кезде ғылыми техникалық жетістіктер өндіріс санитариясына үлкен әсерін тигізеді, ондай факторлар негізінен үшке бөлінеді:

1. 
   Гиподинамия- дене қозғалысының жетіспеуі.
   
2. 
   Тамақтың жетіспеуі /санитарлық мөлшерде/.
   
3. 
   Әртүрлі хабарлардың көптігі немесе жетіспеуі /шындықтың жетіспеуі / т.б.
   

1. 
   Макро және микро өзгерістердің желе болуы- адам организмінің өзгеруіне /аз/ бейімделмейді, өйткені адам организмінің өзгеруі өте баяу.
   
2. 
   Адам өмір сүретін ортаның өзгеру жылдамдығы оның дене өсімінен алда болады.
   
3. 
   Табиғаттың шексіз өсу, өзгеру жылдамдығы адамның сол өзгерісіне үйренуінен, қалыптасуынан тез өтеді.
   

Осы қиындықтардан шығу жолдары:

1. 
   Қоршаған ортаны өзгертуді ғылыми жолға қою немесе оның табиғи қалпын сақтау.
   
2. 
   Табиғаттағы өзгерістерге адамның машықтануын женілдіру /денені шынықтыру, білім жетілдіру/.
   
3. 
   Өзгертілген ортаны адам өзінің игілігіне парасатты түрде асыра білуі керек.
   

1. 
   Қолайлы (комфортный)
   
2. 
   Жоғарғы ылғалдылықтағы (балық өңдеу цехі, бояу цехі)
   
3. 
   Ауыспалы (ашық ауадағы жұмыс)
   
4. 
   Ыстық микроклимат (қорыту цехі, химиялық цех)
   
5. 
   Салқындатқыш микроклимат (кеме жасау өндірісі, салқындатқыш камера)
   

Ыстықтан – адам денесі температурасы көтеріледі, жүрек соғуы жиілейді, денесі қатты терлейді, ал ыстық соққан кезде – артериялдық қысым төмендеп, дене қозғалысы бақылаудан қалып, адам есінен айырылады. Қатты терлегеннен организмдегі су – тұз тепе-теңдігі бұзылып, бас ауырып, әлсіздік пайда болып, қол-аяқ дірілі байқалады.

Суық немесе өте төмен температурадан адам денесі тоңазып, үсіп қалуы мүмкін. Адам денесі ұзақ уақыт тоңыазыса, одан, бұлшық ет жүйесі, нерв жүйелері, буындары – неврит, радикулит, ревматоиттық ауруларға ұшырайды.

Сыртта жұмыс істегенде суықтан қорғану әдістері:

• 
  жылы арнайы киімдерді пайдалану;
  
• 
  жұмыс арасында жылынуға үзіліс жасау. Ол үшін арнайы жабдықталған бөлмелер болуы қажет.
  

• 
  орталықтандырылған
  
• 
  немесе жеке орнын жылыту
  

Сумен, бумен, ауамен жылыту қондырғылары.

Сыртқы есіктерден бірден ішке суық ауа кірмес үшін тамбурлар мен шлюздердің болуы. Ол жерлерге жылы ауа перделерін ұйымдастыру.

Ғимараттарда адамды ыстық микроклиматтан қорғау әдістері:

Бөлмені салқындату – желдету қондырғыларын орнату. Олар да:

• 
  жеке жұмыс орнының ауасын алмастыратын
  
• 
  жалпы бөлме ауасын алмастыратын болып бөлінеді.
  

а) – ыстық ластанған ауаны сыртқа сорып шығаратын (суық ауа есік терезе немесе арнайы саңлылаулардан, тесіктерден кіреді);

б) – сырттан суық ауаны қысыммен кіргізетін;

в) – немесе осы екі әдісті қосарлап пайдалану арқылы;

Табиғи:

• 
  желдің қысымы арқылы;
  
• 
  сыртқы және бөлме ауасының қысымының айырмасына байланысты ауа қозғалысын тудыру;
  

• 
  желдеткіш қондырғыларды пайдалану;
  

1. 
   Жалынды, ыстық беретін қондырғыларды оқшаулау немесе адамның сол аймақта болмауын қамтамасыз ету;
   

б) Ыстық заттармен адам жанаспас үшін, барлық жұмыс процестерін механикаландыру, автоматтандыру

в) Жылу шығаратын қондырғыларды құрсаулау (теплоизоляция), жылу шығатын бөліктерге тосқауыл қою. (Бұл әдіс пештердің қабырғасындағы жылуды 130 ⁰С тан 50 ⁰С қа дейін төмендетеді).

г) Су немесе суық ауадан перде жасау (воздушная или водяная завеса)

д) Жұмысшыларға салқындауға, дем алуға бөлме ұйымдастыру, жұмыс уақыттарын қысқарту, үзілістерін ұзарту, сумен салқындатуды ұйымдастыру.

е) Сусын беруді ұйымдастыру

ж) Арнайы киімдер мен жеке қорғану құрал – жабдықтарымен қамтамасыз ету.

Жұмыс орнының ауасының әртүрлі шаң-тозаң немесе газдармен ластануы - өкпе ауруларын тудырумен қатар басқа, мұрынның, тамақтың ылғалды қабаттарының қабынуына, бронхит, астматүрлеріне, көздің ылғалды қабатының қабынуына, тері ауруларына соқтырады. Шаңнан зиянды әсерін ауыр жұмыс, дененің тоңазуы және кейбір улы газдар еселеуі мүмкін.

Организмге шаңның зиянды әсерін азайту мәселелері де ауа алмастыру, микроклиматты реттеу әдістеріне ұқсас.

Д-5.2 Өндіріс орындарын жарықтандыру, Механикалық тербелістер. Шу,діріл ,жарықтандырудың адам организміне әсері.
Қарастыратын сұрақтар:

1. 
   Жарықтың адам ағзасына әсері, жарық көзінің түрлері
   
2. 
   Жарықтың техникалық көрсеткіштері және жарықтандыруды мөлшерлеу
   
3. 
   Өндірістік бөлмелерді жарықтандыруға қойылатын талаптар
   
4. 
   Өндіріс орындарын жарықтандыру әдістері
   

Ал өндіріс ортасын жарықтандыру дәрежесі еңбеккердің жұмыс жағ-дайын жақсартады, шаршауын төмендетеді, еңбек өнімділігі мен өнімнің сапасының жоғары болуына тікелей әсері бар.

Жарықтың күн көзіне немесе аспан денелерінен пайда болған түрін – табиғи жарық дейміз де, электр шамы арқылы пайда болған жарықты – жасанды жарық дейміз. Күн көзінің жарық шамасы жердің күнді айналуына, атмосфераның оптикалық жағдайына, ауа райына, жарықтың шағылысуы мен жұтылуына байланысты.

Күн сәулесі спектрі өзінің биологиялық әсері бойынша үш түрге бөлінеді. Күн сәулесі спектрінің толқын ұзындығы 380-760 нм бөлігі көздің көру нервтеріне әсер етіп жарық құбылысын тудырады.

100-380 нм ұзындықтағы сәуле толқындар ультра күлгін (радияциялық)

760-340000 нм сәуле толқындар инфрақызыл (жылу сәулелері) деп аталады. Олар (көру) жарық құбылыс тудырмайды.

2. Жарықтандырудың сапасын көрсететін негізгі техникалық жарық көрсеткіштері болып – жарық күші (J), жарық шамасы (Е), шағылыстыру коэффициенті α_ж , жұту коффициенті β_ж , өткізу коэффициенті γ_ж , жарық ағыны (Ф) , жарықтану дәрежесі Я (Яркость), көру нысаны мен фон арасындағы контраст, жарықтың шамасының өзгеруі және жарықтың біргелкілік коэффициенті саналады.

Жарық ағыны (Ф) – көзге әсер ететін сәулелі энергияның күші, өлшем бірлігі Люмен (лм). Жарық күші (J) – жарық ағынының кеңістікте таралу тығыздығын көрсетеді.



Жарық күші өлшем бірлігі кендела (КД).

Жарық шамасы (Е) деп – жарық ағынының аудан бірлігіне түскен тығыздығын айтамыз.

Е_, өлшем бірлігі люкс (лк)

Жарық шамасын өлшейтін аспап люксмтр деп аталады.

Ғимараттарды жарықтандыруды мөлшерлеудің екі әдісі бар: геометриялық және техникалық жарық көрсеткіші арқылы.

Табиғи жарықтандыру күн сәулесін бүйірден түсіру , жоғарыдан түсіру және аралас болып бөлінеді. Бөлмені табиғи жарықтандырудың геометриялық мөлшерлеу мәні болып жарық түсетін ойық пен бөлме едені ауданы арасындағы қатынасты анықтау болып табылады. Ол әрине бөлменің пайдалану жағдайына байланысты. Өндірістік бөлмелер үшін – табиғи жарық коеффициенті е=F*n/f=1/10

F – терезе ойығы ауданы, n – терезе саны, f – еденнің ауданы .

Ал жасанды жарықтандыруды мөлшерлеу –жарық шамасы (Е) люкспен көрсетіледі. Оның мөлшері көру жұмысының сипаттамасына,көретін нысанның размеріне (0,15мм-ден 5мм-ден артық) контраст, фон көрініске қарай беріледі.

3. бөлмені жарықтандыруға және жасанды жарық көздеріне төмендегідей санитарлық – гигиеналық талаптар қойылады.:

1. 
   Жарықтану дәрежесі (Я) барлық жұмыс қабаттарында бірдей болуы керек.
   
2. 
   Жұмыс орындарындағы жарық шамасы көру нориасына сәйкес болуы керек.
   
3. 
   Жарық түсетін жазықтықтарға көлеңке түспеуі қажет. Көлеңке көретін өзгертіп , көзді шаршатады. Әсіресе қозғалмалы көлеңкелер қауіпті, жарақаттанудың көбеюіне соқтырады.
   
4. 
   Түскен жарық тікелей немесе қайтара шағылыспауы қажет. Жарықтың түскен беттен шағылысуы да жарық дәрежесін өсіріп , көзді шаршатып , жрақат алуға әкеп соғады.
   
5. 
   Жарық шамасы уақыт өткен сайын өзгеріп (жыпылықтап) тұрмауы керек.
   
6. 
   Жарық ағыны нысанға бағытталып, шам – жағдайға сәйкес таңдалынып алуы керек.
   
7. 
   Жарық көзі құрылғысы пайдалануға қолайлы, сенімді , күтуге қарапайым және қауіпсіз болуы қажет.
   

• 
  Қыл-қызулы шамдар
  
• 
  Люминесцентті (газоразрядты) шамдар пайдаланады
  

• 
  Жеке жұмыс орнын жарықтандыру
  
• 
  Жалпы бөлмені жарықтандыру
  
• 
  Аралас жарықтандыру болып үшке бөлінеді.
  

1. 
   Жарықтың адам ағзасына қандай әсерлері бар?
   
2. 
   Жарық құрылысын қандай теориялармен түсіндірміз?
   
3. 
   Жарықтың негізгі көрсеткіштері қандай?
   
4. 
   Жұмыс орындарын жарықтандыруға қандай санитарлық-гигиеналық талаптар қойылады?
   
5. 
   Жұмыс орындарын жарықтандырудың қандай тәсілдерін білеміз?
   

1. 
   Шудың көрсеткіштері, шудың түрлері.
   

2. 
   Дірілдің көрсеткіштері,түрлері, адам организміне әсері.
   
3. 
   Өндірістегі шу мен дірілден қорғану әдістері.
   

Шу, ультрадыбыс және дірілдің табиғаты бір. Тек айырмашылықтары таралатын газды, сұйық және қатты денелер ортасындағы тербелістің берілуі.

Дыбыс энергия көзі болып табылады. Дыбыс толқындарының тербеліс жиілігі герцпен өлшенеді (1Гц-секундына 1 тербеліс).

Тербеліс жиілігі көп болса-дыбыста жоғары (қатты). Адам құлағы 16-дан-20 000 Гц аралығындағы дыбыс толқындарын қабылдай алады.

20 000 Гц-тен жоғары тербелістер-ультрадыбыс.

16 Гц-тен төмені-инфрадыбыс деп аталады.

Ультрадыбыс және инфрадыбысты адам құлағы қабылдамайды.

Туындау көзіне байланысты шу төмендегідей бөлінеді.

-Механикалық-станоктар шуы, іштен жану қозғалтқыштарының шуы.

-Соққы түрі-темірді соққандағы, шегелегендегі.

-Аэродинамикалық-газдардың шығуы кезінде.

-Гидравликалық-сұйықтар қозғалысы кезінде.

Адам организміне физиологиялық әсеріне байланысты шулар тербеліс жиілігіне, тербеліс ендігіне, қарқындылығына және әсер ету уақытына байланысты жіктеледі.

Жиілігіне байланысты:

Төмен жиіліктегі ,Орташа жиіліктегі ,Жоғарғы жиіліктегі

Спектр ендігі бойынша:

Тар ендіктегі шу,Кең ендіктегі шу.

Қарқынының өзгерісіне байланысты:

Импульстік шу, Тұрақты шу.

Әсер ету уақытына байланысты:

Қысқа уақыт әсер ететін шу,Ұзақ уақыт әсер ететін

Адам организміне зияны көп шулар-бұл жоғарғы жиіліктегі, тар ендіктегі, импульстік және ұзақ уақыт әсер ететін шулар.

Көп уақыт әсер еткен шудың есту органдарына жүктеме түседі, еңбеккердің бейқамдығын арттырады, бұл дегеніміз ескерту белгілеріне жауап реакциясын төмендетіп, қатерге ұрыну мүмкіндігін арттырады. Шу нерв жүйесі, жүйке аурулары, жүрек қан-тамыр ауруларына әкеліп соғады, адамның ұйқысы қашып, еске сақтау қабілеті төмендейді. Өте жоғары дәрежедегі шудан адам саңырау болып қалады, бүкіл ағзасын ауруға әкелетін шу сырқатына әкеліп соқтырады.

Дірілдің салыстырмалы жылдамдық дәрежесі және салыстырмалы үдеуі дәрежесі децибелмен беріліп, төмендегі формуламен анықталады:

3*10^-4-тербеліс үдеуінің ең төменгі деңгейі м/сек².