Жазым бола қалған жағдайда көрсетілетін бірінші көмек

Мұндай жағдайға ұшыраған адам мүмкіншілігінше өзіне өзі көмектесуі немесе жолдасының көмектесуі мүмкін. Уақытында және сапалы көрсетілген бірінші көмек адамды ары қарай емдеу нәтижесіне, тіпті адамның өміріне өз әсерін тигізеді.

Бірінші көмек көрсеткенде төмендегідей ережені сақтау керек:

• 
  жарақатқа сілті немесе улы зат түскен болса оны сабынды сумен жуады да, ақ стрептоцид салып стерильді бинтпен таңып тастайды;
  
• 
  жарақатты маймен майлау немесе оған ұнтақ себу оның жазылуына кедергі жасайды, жазылуы ұзаққа созылады;
  
• 
  жара ластанған жағдайда оны жарадан тысқары қарай тазалауға болады. Тазаланған бөлікті таңбас бұрын йод ертіндісімен майлаған дұрыс;
  
• 
  йод жараның ішіне түспеуін қадағалау керек;
  
• 
  жараға қолмен тиіспеу керек, ондағы ұйыған қанды қолмен алуға болмайды, қатты қан ағуы мүмкін;
  
• 
  жарадағы бөгде заттарды тек дәрігер ғана алуға міндетті.
  

Капиллярдан аққан қан өздігінен тоқтауы да мүмкін. Тек қанның ұюы нашарлағанда қауіпті болады. Ондай жағдайда таңу мен қабат қанның ұюын жылдамдататын препаратты қолданған жөн. Аяқта, мойында, бас жақта артериалық қан аққанда жарақаттың жоғарғы жағынан артерияны қысады. Мәселен, беттің төменгі жағындағы аққан қанды жақ артериясын қысу арқылы, шекеде немесе маңдайда аққан қанды шеке артериясын қысу арқылы тағы сол сияқты тиісті қан тамырларын қысу арқылы тоқтатады.

Алдыңғы және төменгі аяқтардан аққан қанды уақытша тоқтату үшін жгут қолданылады. Егер арнайы резинадан істелген жгут болмаса, онда ең қолайлы зат резина шланг. Жгут қойылатын жерге теріні қыспас үшін тығыз материал немесе бірнеше қабат бинт қойылады. Жгутты киімнің сыртынан да қоюға болады. Бірінші оралымды онша қатты қыспай, ал келесі оралымдарды қаттырақ қысып таңады. Оралымдарды қанның ағуы тоқтағанша орайды. Қанның ағуы тоқтағаннан кейін орауды байлап тастайды. Тін бозғылттанып, шеткергі артериялардың соғысы болмауы керек. Егер жгут нашар таңылған болса, онда қанның ағуы үдей түседі. Жгутты 1-1,5 сағаттан артық ұстауға болмайды. Міндетті түрде жгут салынған уақыт белгіленеді. Жгуттың орнына бинтті, орамалды, галстукты, белдікті пайдалануға да болады. Олардын тұзақ істеп, жарақаттан 5-7 см жерге салады да оған таяқшаны кигізіп, сол арқылы бұрап қанның аққаны тоқтағанша қатайтады.

Күйік ыстық немесе балқыған заттармен, сондай-ақ өте төменгі температурадағы заттармен де (сұйық немесе қатты көміртегі диоксидімен, сұйық оттегімен) және сілтілік заттармен (сілтілер, қышқылдар, броммен) туындауы мүмкін.

Сақтандыру шаралары:

1. 
   Ыстық сұйық құйылған ыдысты екі қолмен ұстап орнынан ауыстырады. Онда орамал салынған бір қолы ыдыстың астында болады да, ал екінші қолы ыдыстың ұстауға қолайлы жерінен бекітіп ұстайды. Көп ыдыстарды тасымалдау үшін ағаштан жасалған тасымалдағышты қолдануға болады.
   
2. 
   Сілтілік ертінділерді, қышқылдарды, аммиакты құю үшін грушы бар шыны сифон немесе еңкейтуге қолайлы штатив қолданылады. Олар болмаса міндетті түрде екі кісі шараны іске асыруы керек. Ыдысты екі жағынан ұстайтын тұтқасы бар корзинаға орналастырады. Өздері арнайы киімдер – резина алжапқышты, қолғаптарды, қорғау көзілдірігін пайдаланады.
   
3. 
   Күкірт қышқылын сұйылту үшін қышқылды жіңішке ағынмен суық суға, оны араластыра отырып қосады. Ешуақытта суды концентратты күкірт қышқылына құюға болмайды!
   
4. 
   Қышқылдар мен сілтілерді тек сұйытылғаннан кейін ғана бейтараптауға болады.
   
5. 
   Сілтінің бөлшектерін пинцетпен, қысқышпен немесе фарфор қасығымен ұстайды. Қолға резина қолғап киеді.
   
6. 
   Сілтілік ертіндіні ауыз арқылы соруға болмайды. Ол үшін арнайы қондырғыларды немесе грушаны пайдаланады.
   
7. 
   Сүзіндіні қыздырар алдында мұқият араластыру қажет. Себебі әртүрлі тығыздықтағы астыңғы және үстіңгі тұнбалар әртүрлі температурада қайнап, ертінді шашырауы мүмкін.
   
8. 
   Бром, сутегінің қаныққан ертіндісі, фторлысутегі қышқылы және басқа да сілтілік сұйықтар бар шыны ыдыстарды өте сақтықпен ашу керек. Ашқан кезде оның аузын өзіңізден қарсы жаққа қарату керек.
   

Барлық жағдайда да бірінші көмек көрсетілгеннен кейін ауруды емдік-сақтық мекемесіне жеткізеді.

1-ші кесте

Буландыруға арналған фарфор тарекаларының көрсеткіштері

Номерлері	1	2	3	4	5	6	7	8
Сиымдылығы, мл	28,8	65,0	140,0	311,0	471,0	1010,0	2106,0	4600,0
Биіктігі, мм	56	72	93	120	156	202	260	366

Тарелканың ішкі беті толық, ал сыртқы беті ½ - ¼ бөлігінде глазурмен қапталады. Мұнда әртүрлі ертінділерді буландыруға болады. Буландыруды су және құм банналарында, асбес торын қолдана отырып электр плиткалары мен газ оттықтарында іске асыруға болады.

1. 
   Беті бұдырлы немесе жадағай мөлдір емес түрі;
   
2. 
   Шыны тәрізді мөлдір түрі.
   

Кварцтан колбалардың барлық түрлерін, пробиркаларды, стақандарды, буландыру үшін қолданылатын тарелкаларды, тигелдерді т.б. дайындауға болады.

Ертіндіні кір ыдысқа құяды да, оған концентратты күкірт қышқылын қосады (3-5 мл 100 мл ертіндіге). Ертінді 50-600ºС-ға дейін қызады. Егерде ыдыстың қабырғасында қоңыр дақ пайда болса, оны 5 %-ды күкіртті қышқыл натрийдің, темір тотығының, Мордың тұзымен немесе қымыздық қышқылының ертінділерімен сүртіп кетіреді. Артынан ыдысты сумен жуып алады.

Күкірт қышқылы мен сілтінің концентратты ертінділерімен жұмыс істегенде өте сақтық керек, қышқылды су ағарға құймайды. Оларды күні бұрын дайындалып қойған шыны ыдыстарға құяды және қышқылдар мен сілтілерді бөлек-бөлек ыдыстарға құяды. Жұмыс аяғында жиналған сұйықтарды арнайы шұңқырға төгу керек.

Хром қоспасын бірнеше рет қайталап пайдалануға болады. Оның кәдімгі қара-қызғылт түсі қара-жасыл түске айналғанда оны ауыстыру керек. Қоспаны тазаланатын ыдысқа құйып, бірнеше сағатқа қалдырады. Көбінесе түнгі сағаттарда. Кейде ыстық қоспа да пайдаланылады. Артынан қоспаны құйып алып, ыдысты таза сумен және дистілденген сумен бірнеше рет шаяды. Оны жуған судың лакмус қағазына реакциясы бейтарап болғанша қайталайды.

Ластанған ыдыстарды азот тотығының ертіндісі де өте жақсы тазалайды. Оны алу үшін 1,5 мл концентратты азот қышқылын 0,5 мл эталномен араластырады.

Сілтілік калийдің этанол ертіндісі де өте жақсы жуатын сұйық. Оны дайындау үшін 40-50 грамм қатты сілтіні фарфор стақанында 500 мл суға ерітеді. Ертінді суығаннан кейін оған шикізат ретінде 1 литр спирт қосады.

Ферменттермен жұмыс істегеннен кейін лабораториялық ыдыстарды бірдей көлемдегі азот және күкірт қышқылдарының қоспасымен жуған қолайлы. Ыдысты артынан сумен және дистілденген сумен жуып алады.

Лабораториялық ыдыстарды қолмен, щеткамен немесе арнайы жуғыш машинамен жуады. Пипеткаларды сифон арқылы жуатын аппарат бар. Олар қол жұмысын жеңілдеткенімен оны толық айырбастай алмайды.

Ыдыстарды ағаштан жасалған таяқшаларды пайдаланып кептіру әдісі өте көп тараған әдіс деуге болады. Лабораторияларда раковинаның үстіңгі жағына орналастырылған таяқшасы бар арнайы тақтай ілулі тұрады. Жуылған ыдыстарды сол таяқшаларға іліп, толық кепкенше қалдырады. Ылғалды таяқшаларға шаң, кезкейсоқ ластар жиі жұғатындықтан оларды жиі-жиі сүртіп тазалап отыру қажет. Ыдыстар таяқшалардан ластанбас үшін оларды таяқшаларға кигізер алдында майлық қағазбен орап барып ілуге болады. Ыдыстарды арнайы жасалған торшаларда кептіру өте қолайлы.

Лабораторияларда жүргізілетін барлық зерттеу жұмыстары әртүрлі конструкциядағы арнайы жұмыс үстелдерінде жүргізіледі. Жұмыс кезінде операторға барлық қолайлы жағдай туғызылуы қажет. Үстел үстінде артық заттар болмауы, олардың үсті, тартпалары таза болуы, жарықтың жеткілікті болуы, барлық реактивтер мен ыдыстардың этикеттері болуы керек. Жұмыс аяқталғаннан кейін үстел таза қалпына келтіріледі.

Суды органикалық заттардан тазалау үшін екінші рет дистілдеудің алдында оған жуықтап 0,1 мл калий перманганат ертіндісі мен бірнеше тамшы күкірт қышқылын қосады. Осындай құрамында органикалық заттардың ізі де жоқ суды апирогенді су деп атайды. Бидистілденген суды арнайы кварцтан, қалайы, күміс немесе платинадан жасалған ыдыстарда сақтайды.

Суды тазалау үшін ион алмастыратын қара майлар жиі қолданылады. Ол үшін суды катиониттер және аниониттермен толтырылған колонкалар арқылы кезекпен өткізеді. Осындай жолмен алынған суды минералсызданған су деп атайды. Құрамында минералды заттары жоқ сулар ішуге жарамайды.

Дистілденген су алу үшін күші мен өнімділігі әртүрлі бірнеше аппараттар қолданылады. Мысалы, Д-1 дистилляторы арқылы сағатына 4-5 л; ал Д-25 784 моделді дистиллятор арқылы сағатына 25 л су дайындауға болады. Бірақта олардың барлығының жұмыс істеу принціпі бір – су буын қайтадан суға айналдыру, конденсациялау.

Дистилляторлардың жұмыс істеу принціпі: электр қыздырғыш элементтер арқылы су қайнатылып буға айналдырылады. Ол камераның сырты жылулықты сақтау және операторды күюден сақтандыру үшін қапталған. Түзілген бу сыртынан суық сумен қамтамасыз етілген конденсаторға түсіп суытылады. Осындай жолмен алынған су қажетті ыдысқа жиналады. Оның тазалығы тиісті аппарат арқылы экранда беріледі. Бу түзілетін камерада судың деңгейі үнемі бір қалыпта ұсталып тұрады. Ол үшін арнайы теңелткіш құралы іске қосылады. Су түспей қалған жағдайда электр қыздырғыштар автоматты түрде сөнеді. Приборды ұзақ уақыт қолданбаған жағдайда ондағы суды толық ағызу үшін ағызатын кран бар. Дистиллятор ұзақ уақыт жұмыс істеу үшін оның түтікшелеріндегі қайнатпаларды тазалап отыру керек.

Апоригенді су алу үшін қосымша жабдықталған «АА-1» аппаратын қолдануға да болады. Онда суды буландыратын камераға химиялық реагенттер қосылады. Ондағы қысымды реттеу үшін артық буды сыртқа шығаратын тесік бар. Судың деңгейін қадағалау үшін суөлшегіш шыны қондырылған. Химиялық реагенттердің дозасы цилиндр тәрізді екі шыны түтікшеден тұратын, әрқайсысы 100 мл сиымдылықты дозатор арқылы реттеліп отырады. Химиялық реагент ретінде «ХЧ» марганец қышқыл калий, алюмокалий квасцысы, фосфор қышқыл натрий препараттары қолданылады.

Дистілденген суды сақтау үшін көбінесе шыны бутыльдер қолданылады. Бірақта оны ұзақ уақыт сақтағанда шынының сілтілік реакциясы болатынын ескерген жөн.

Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың жетістігі дистілденген судан да таза су алуды жолға қойып отыр. Өте таза су алу үшін жаңа әдістер іске асырылуда. Ол әдістер бойынша суды ионсыздандыру, адсорбциялау және микросүзгіден өткізу қатарынан қолданылғанда дистілденген судан да таза су алуға болатындығы іс жүзінде дәлелденген.

Суды ионсыздандыру үшін оны иониттермен толтырылған колонкалар арқылы өткізеді. Ондағы катиониттер оң зарядты иондарды, ал аниониттер теріс зарядты иондарды байланыстырады.

Микросүзгілерде диаметрі 0,3 мкм бөлшектерге дейін ұсталады. Сонымен қатар иониттер микроорганизмдерді де ұстауға қабілетті. Бірақ, еске алатын жағдай, иониттерді ұзақ уақыт қолданғанда микроорганизмдердің керісінше көбеюі де мүмкін. Сондықтан оларды жиі ауыстырып отыру қажет. Аппарат жүйесінде сағат механизмі бар. Ол жұмыс режімін автоматты түрде қадағалауға мүмкіндік береді.