Програма для загальноосвітніх навчальних закладів

«Алтын алма» (масал).

Эмиль Амит. «Учурымлы ёл».

«Аювдагъ» (эфсане).

«Отьмекке урьмет» (эфсане).

Мамут Дибагъ. «Концерт».

Дж. Лондон. «Мексикалы», «Ишни ташлады» («Мексиканец», «Забастовал»).

Эдгар По. «Алтын къонъуз» («Золотой жук»).

О’Генри. «Сонъки япракъ» «Последний листок»).
8 сыныф
Афтада 2 саат

Эдебият окъувына — 69 с.

Резерв — 1 с.

Саат- лар	Окъутув материалынынъ мундериджеси			Талебелернинъ умумтасиль севиелерине девлет стандартларынынъ талаплары
1 с.	Бедиий эдебият — сёз санаты. Санатта аят- нынъ нефисий акс олу- нувы.			• Бедиий эдебият — сёз санаты; • эдебият ве илим; • эдебият ве аят, эде- бият ве санатнынъ башкъа чешитлери.
Халкъ агъыз яратыджылыгъындан
4 с.	Халкъ йырлары. Жанр чешитлери: та- рихий, лирик йырлар, ме- расим йырлары. Тарихий йырлар. «Порт-Артур», «Шом- пол», «Алим», «Урал дагъы». Оларда акъикъатен олып кечкен вакъиалар, тарихий адиселер, тари- хий шахыслар, халкъ- нынъ сербестликке ынтылувлары, азатлыкъ огърунда курешининъ акс олынувы. Мерасим йырлары. «Наврез», «Агълама, келин», «Яр-яр». Инсан омюрининъ муим вакъиаларынен (эвленюв, акъайгъа ба- рув, той ве иляхре), бай- рам ве халкъ шенълик- леринен багълы йырлар. Лирик йырлар. «Ешиль япракъ ара- сында», «Ай, дагълар», «Ай ярыкъ геджесинде», «Эвлери вар сув башын- да», «Эля козьлюм» Лирик йырлар — халкъ йырларынынъ кенъ даркъалгъан чеши- ти. Мундеридже зенгин- лиги, тиль ифаделиги. Лирик йырларнынъ бе- диий хусусиетлери.			• Халкъ йырларынынъ анълатмасыны берюв; • халкъ йырларынынъ чешитлери ве эсас мев- зуларыны тариф этюв; • джевапларны йырлар- гъа эсасланып исбат- лав; • халкъ агъыз яраты- джылыгъында тарихий халкъ йырларнынъ ери- ни бельгилев; • йырларны эзберден билюв. • Мерасим йырлары­нынъ мевзуларыны къайд эте билюв; • Мерасим йырлары­нынъ иджра этюв хусусиетлери; • мерасим йырлары­нынъ макъсады. • Халкъ лирик ве мера- сим йырларынынъ анъ- латмасыны берюв; • оларнынъ эсас мевзу- ларыны къайд этюв, джевапларны йырлар- нынъ сатырларынен исбатлав; • йырларнынъ къырым- татар медениетинде алгъан ери­ни ве эмие- тини тарифлев; • йырларны эзберден билюв.
Эфсанелер
2 с.			Эфсанелер акъкъында	Эфсанелернинъ анълатмасыны берюв;
			Эфсанелернинъ эсас мевзусы — тувгъан юрткъа садыкълыгъы. Яш йигит ве къыз арасында мунасебетлернинъ тувгъан юрткъа олгъан севгинен пекитилюви.	•Эсанелернинъ мев- зусыны, сюжетини би- люв; • ифадели тиль васта- ларыны тариф этюв; • башкъа халкълар- нынъ эфсанелеринден нумюне кетире билюв; • Асан ве Арзынынъ табиат чизгилерини къайд этюв; • эфсанени метинге якъын ве онъа эсасла- нып тафсилятлы икяе этюв; • эфсаненинъ мундери- джесини сербест икяе этюв; • эсас къараманларгъа хасиетнаме берюв.
Халкъ дестанлары
5 с.			Эдебият назариеси. Халкъ дестанлары акъкъында.	• Лирик дестаннынъ анълатмасыны берюв;
			Ичтимаий-турмуш дестанлары. «Нар къамыш». Эки яшнынъ севгиси ве оларнынъ бахытлы олмакъ ичюн куреши — лирик дестанларнынъ эсас мевзусы. Бу чешит дестанларнынъ джош- къунлыгъы, шаиранели ги, тесирлиги ве ифаде- лиги. Бахт, адалет акъ- къында халкъ тасавур- ларынынъ акс олунувы.	• Дестанларнынъ мев- зусыны, сюжетини би- люв; • ифадели тиль васта- ларыны тариф этюв; • башкъа халкълар- нынъ лирик дестанла- рындан нумюне кети- ре билюв; • Таир ве Зоренинъ табиат чизгилерини къайд этюв; • дестанны метинге якъын ве онъа эсасла- нып тафсилятлы икяе этюв; • дестаннынъ мундери- джесини сербест икяе этюв; • эсас къараманларгъа хасиетнаме берюв.
3 c.			Эдебият назариеси. Эпос акъкъында анълат- ма.	• Эпос жанрынынъ ху- сусиетлерини билюв
			Къараманий эпос «Чора Батыр». Эпоста — халкъ тари- хынынъ, реаль адисе, вакъиаларнынъ, тарихий девир хусусиетлерининъ акс олунувы. Чора Батыр — эфса- невий шахыс, яманлыкъ- ны енъген, буюк рухий ве бедений кучнинъ саи- би.	• Эпостан къысымлар- ны окъув; • мундериджесини айтып берюв; • эпоснынъ тарихий эсасыны билюв; • Чора-Батырнынъ сы- масына хасиетнаме бе- рюв; • башкъа шаркъ халкъ- ларынынъ эпослары- нен къыяс этюв.
2 с.			Нетиджелев дерслери
Къадимий тюрк ядикярлыкълары (абиделери)
		Къыскъа малюмат.			• Орхон-Енисей язы- ларынынъ тапылув тарихыны билюв.
2 с.		Орхон-Енисей языла- ры (VI-VIII асырнынъ абиделери) Рун язысы. «Культи- гин», «Тоньюкъукъ» аби- делери. Умумтюрк аби- делерининъ тарихий эса- сы ве гъаевий мундери- джеси. Бирликке, юртуны къорчалавгъа чагъырув. Абиделернинъ тарихий ве бедиий эмиети.			• «Культигин», «Тоньюкъукъ» аби- делерининъ тарихий эсасыны ве мунде- риджесини билюв; • «Культигин» ве «Тоньюкъукъ» аби- делерининъ гъаевий мундериджесини къайд этюв ве исбат- лар кетирюв.
2 с.		Махмуд Къашгъарий. Аяты ве фаалиети. Махмуд Къашгъарийнинъ «Дивану лугъат-ит -тюрк» сёзлюги. Дивандаки эдебий метинлернинъ къадимий девир тюрк эдебиятына аит олгъаны. Нумюнелерде шу девирнинъ тили, эдебияты, тарихы, джогърафиясы, икътисадияты, фельсефеси акъкъында малюматларыннъ берилюви. Сёзлюгнинъ аятий эмиети.			• Языджы акъкъында къыскъа малюмат берюв; • сёзлюкте тасвир­ленген меселелернинъ изалав; • сёзлюктен парча­ларны окъув; • языджынынъ аятий мевамына къыймет кесюв; • сёзлюктеки парчаларда тасвир­ленген ахлякъий талапларнынъ мусбет ве менфий тарафла- рыны къайд этюв.
Къырымтатар эдебияты тарихынынъ девирлери. Къырымтатар эдебиятынынъ къадимий деври
1 с.		Къырымтатар эдебия- ты тарихынынъ умумий такъдими.			• Къырымтатар эде- биятынынъ инкишаф девирлерини билюв.
2 с.		Къул Али. «Къысса-и Юсуф» дестаны. Эсернинъ гъаевий мундериджеси, бедиий хусусиети, тиль зенгинлиги ве озьгинлиги, фольклор эсасы.			• Муэллиф акъкъын­да къыскъа малюмат билюв; • эсернинъ сюжетини билюв; • дерсликте бериль­ген къысымларыны окъув;
Къырым ханлыгъы деври
3 с.		Мухаммед Кямиль. Аяты ве фаалиети. Къошмалар. Шаркъы. «Бу девирнинъ алы­на...», «Не агъларсынъ гонъюль…». Джемиеттеки мусавийсизлик, къар­шылыкъ. Шаирнинъ омюр акъкъында тю- шюнджелери. «Буны инкяр этмез бир ферд» шаркъисинде акъикъаткъа, эдепке, сафдилликке чагъырув.			• Муэллиф акъкъын- да къыскъа малюмат билюв; • шиирни дикъкъат- нен окъув; • эр бир дертликнинъ манасыны изалав; • шиирнинъ тиль ифаделиги узеринде чалышув; • шиирни этрафлы талиль этюв.
		Эдебият назариеси. Къошма. Шаркъий. Шиириет шекиллери.			• Къошма ве шаркъилернинъ хусусиетлерини къайд этюв.
XVII асыр къырымтатар эдебиятнынъ тарихындан
		Эдебият назариеси. Шиирий жанрларнынъ ифаделюниви. Дестан.			• Дестан жанрынынъ ху- сусиетлерини билюв
2 с.		XVII асыр къырымтатар эдебияты акъкъында умумий малюмат. Ады белли олмагъан муэллифнинъ «Сефернаме эсери». «Сефернаме» эсеринде тарихий вакъиалар, тарихий шахслар акъкъында бильги берилюви. Эсердеки къараманларнынъ сымалары ве арекетлери. Девирнинъ руху, къараманларынынъ ой-фикири ве табиат чизгилеринде айдынлатылувы. Къырымтатар ве украин аскерлери бирлешип, сеферге азырлангъанлары, аналары ве къадынлары аскерлерни сеферге озгъаргъанынынъ тасвир олунувы.			• XVII асырда олуп кечкен тарихий вакъиалар акъкъында къыскъа малюмат билюв; • «Сефернаме» дестанындан парчаларны окъув; • юртуны къорчалакъ ичюн сеферге чыкъкъан пельванлар сымасына характеристика берюв; • Кефе янлары къараман йигитлери: Адий Герай, Ширин ве Барын беклерининъ джесюрлиги; • Чарпышма олгъан джогърафик ерлернинъ ве тарихий шахсларнынъ адларына эмиет берюв;
		Эдебият назариеси. Шиирий жанрларнынъ ифаделенюви.			• Дестан жанрларына аит малюматларны билюв.
2 с.		Мустафа Джевхе­рий. Аяты ве фаалиети. Джевхерийнинъ шии- риети. Эсас мевзулар ве ифаделик хусусиетлери. Семаилер акъкъында. «Не агъларсынъ эля козьлюм», «Бана ярдан вазгечлерлер», «Бугунь мен бир багъа кирдим» Шаирнинъ девир, омюр ве севгилиси акъкъындаки тасавуры. Шиирлерининъ ифаделиги ве тиль хусусиетлери			•Шаир акъкъында малюмат билюв; • семаилерни ифа- дели окъув; • мевзуларны бель- гилев; •Джевхерийнинъ де- вири акъкъында ма- люмат берюв; • семаилернинъ мевзу ве бедиийлик джеэтин- ден талиль этюв; • семаилерде тасвирленген меселелер акъкъында фикир бильдирюв; • семаилерден бир эзбер.
		Эдебият назариеси. Шаркъ шиириетининъ назм шекиллери. Семаи.			• Шаркъ шиириети- нинъ жанры — семаилернинъ хусусиетлерини тариф этюв.
3 с.		Ашыкъ Умер. Иджадий ёлу. Ашыкъ Умернинъ шиириети. «Джихан ичре хазер этмек...», «Эй, пери, бойле...». Ашыкъ Умер шиириетининъ мевзу зенгинлиги, ахлякъ-фельсефий мун- дериджеси ве шекиль озьгюнлиги. Шаирнинъ аят, омюрнинъ маиети акъкъында тюшюндже- лери. Джемиеттеки ада- летсизликке къаршылы- гъы. «Джихан ичре хазер этмек...». Истек — арзу- ларынынъ алидженап- лыгъы, гонъюль паклиги акъкъында. Нефисхор- лыкъ ве пахыллыкъкъа къаршылыкъ бильдирюв. «Эй, пери, бойле...». Севгилисининъ аджайип дюльбер сымасы, онъа вефадарлыгъы. Тиль ифаделиги.			• Ашыкъ Умернинъ аяты ве иджадыны обзор шеклинде та- рифлев; • гъазеллерини ифа- дели окъув; • оларда котерильген мевзу проблемалар­ны беян этюв; • джевабыны исбат- лав (гъазеллерден парчаларнен); • шаирни бу шиир- лерни язмагъа на- сыл фельсефий тю- шюндже ве фикирлер меджбур этти? суа- лине джевап берюв; • шиирдеки анъла- шылмагъан сёзлер- ни язып алув, лугъат- тан файдаланып, маналарыны изалав; • шиирнинъ эсас мев- зусыны бельгилев; • мунафыкълыкъкъа къаршылыкъ ифаде эткен сатыр, ибаре- лерни къайд этюв; • гъурбетлик азабы- ны, зорлугъыны тас- вир эткен сатырлар- ны тапып окъув; • омюр акъкъында шаирнинъ фельсе- фий фикирлерини къайд этюв; • озь ихтиярынен бир гъазельни эзберлев.
		Эдебият назариеси. Шаркъ шиириетининъ жанрлары: гъазель.			• Шаркъ шиириети- нинъ жанры — гъа- зельнинъ хусусиетлерини тариф этюв.
2 с.		Нетиджелев дерслери
Къырымтатар эдебиятындан рус истилясы девринден
2 с.		Исметий. «Кефе дестаны». Муэллиф акъкъында малюмат. «Кефе дестаны» — къы- рымтатар халкъынынъ тарихындан фаджиалы девир — рус истилясы ве халкънынъ Тюркиеге иджрети акъкъында дес- тан. Карантинде къалгъан халкънынъ мушкюль вазиети. Муэллифнинъ адалетликке, инсаниет- ликке мураджааты. Эсерде тасвирленген фаджиалы вакъиалар XIX асырнынъ башында олып кечкен. Дестаннынъ инсанперверлик пафосы, мераметликке чагьырув. Дестанда фаджиалы вакъиаларнынъ акъикъий шекильде, джесюр­дже тасвири.			• Муэллиф акъкъын- да малюмат берюв; • поэманы ифадели окъув; • тарихий негизини бельгилев, джевабы- ны тасдикълав; • Кефеде таун (чума) хасталыгъы себебин- ден мевджуд олгъан карантинни акс эткен сатырларны, Алла- гъа, падишагъа Исметийнинъ мураджаты- ны тапып окъув; • бу сатырларнынъ манасыны изалав; • мана ве эмоцио-наль дуйгъу ифаде эткен сёзлерни ве ибарелерни айырув; • везин, къафиени талиль этюв; • агъзавий икяе азыр- лав; • «Кефе фаджиасы» мевзуда инша язув.
2 с.		Эшмырза. Аяты ве фаалиети. «Солдатлыкъ йырлары» къырымтатар халкъ эдебиятынынъ абидеси. «Солдатлыкъ йырлары»нда рус истилясы деври акъкъында малюматларнынъ берилюви. Миллий ахлякъымызнынъ урф-адетлеримизнинъ сакълап къалув огърундаки амеллернинъ косьтерилюви.			• Муэллиф акъкъында къыскъа малюмат берюв; • Эсерде тасвирленген тарихий девирни изалав; • эсерден парчаларны окъув; • муэллифнинъ аятий мевамына къыймет кесюв; • сайлап эзберден билюв.
XIX асырнынъ сонъунда XX асырнынъ башында инкишаф эткен къырымтатар эдебияты
1 с.		Уянув деври къырымта- тар эдебиятынынъ илери- леви. Уянув девринде Къырымнынъ ичтимаий- сиясий вазиети И. Гасп- ринскийнинъ фаалиети. Къырымтатар эдебияты- нынъ инкишаф хусусиет- лери (обзор).			• Уянув деври акъ- къында малюмат бе- рюв; • И. Гаспринскийнинъ фаалиетини билюв; • «Терджиман» газе- тасынынъ къырым- татар халкъынынъ аятындаки ве тарих- таки эмиети акъ- къында икяе этюв.
4 с.		Исмаил Гаспринский. Аятий ёлу ве фаалиети. «Френкистан мектюплери» эсернинъ сю- жети, иштиракчи шахыс- лары. Эсерде Гаспринс- кийнинъ джемиет къуру- мы акъкъында фикирлери- нинъ джанлы суретте акс олунувы. Эсернинъ гъае вий ве фельсефий мун- дериджеси. Молла Аббас- нынъ сымасында Исмаил Гаспринскийнинъ табиат чизгилери ве аятий мева- мынынъ акс олунувы.			• И. Гаспринскийнинъ аятий ёлу ве фаалие ти акъкъында таф- силятлы малюмат берюв; • «Френкистан мектюплери» эсе- ринден парчаларны окъув; • эсерде тасвирлен- ген адисе, вакъиа- ларны билюв; • эсернинъ ишти- ракчи шахысларына хасиетнаме берюв; • Молла Аббас сы- масында И. Гасп- ринскийнинъ аятий мевамы ве дюнья- бакъышларынынъ акс олынувыны кось- терюв; • джемиетнинъ тизими акъкъындаки дюньябакъышларны беян этюв. • эсернинъ земане- вийлигини исбатлы шекильде тарифлев.
		Эдебият назариеси. Бедиий эдебиятты услюп агълайышынынъ такъдими.			• Бедиий услюп меселесининъ анълатылувы
4 с.		Усеин Шамиль Тохтаргъазы. Аятий ёлу ве эдебий яратыджылыгъы. «Молла- лар проекти», пьеса. Чар укюмети, чар мемурлары- нынъ зулумы, адий халкъ- къа къаршы хиянетлиги ве хаинлигини ачып кось- терилюви. Айры улема ве зенгинлернинъ чар мемур- ларына къол тутувы, олар- нен берабер халкъыны алдатув. Шаирнинъ аятий мевамы, эсернинъ эсас гъаеси. Адий халкънынъ къо- лундан чешит айнеджилик, яланлар вастасынен топ- ракъларыны тутып алыну- вынынъ тасвири.			• Шаир ве онынъ деври акъкъында тафсилятлы малю- мат берюв; • «Моллалар проек- ти» эсерини окъув ве талиль этюв; • чар мемурлары, ве оларгъа къошул- гъан татар улема ве зенгинлернинъ халкъкъа къаршы арекетлерини беян этюв; • топракъларны хал- кънынъ къолундан тутып алув меселе сининъ актуаллиги; • эсернинъ гуманис- тик гъаеси; • эсерде тасвирлен- ген мусбет ве мен- фий сымаларгъа хасиетнаме берюв.
2 с.		Нетиджелев дерслери
Къырымтатар иджрет эдебиятындан
3 с.		Мемет Севдияр. «Шеит Али», «Емин этем, ант этем», «Эльвида», «Узакъта олсам да» . Шиирлерде Ватангъа асретлик чекюв азапла рынынъ эеджанлы тас- вири. Ватан сёзюнинъ акъикъий манасыны беян этилюви. «Эки тамчы козьяш» икяесинде. Джафер адлы огъланчыкънынъ аджыныкълы такъдирининъ тасвири. Джафер- нинъ сымасы вастасы- нен къырымтатар хал- къынынъ сюргюнлик фаджиасыны акс этюв.			• Языджынынъ аяты ве яратыджылыгъы акъ- къында малюмат бе- рюв; • шиирлерни ифадели окъув; • эсас мевзулары ве ифаделик васталарны къайд этюв; • шиирлернинъ аятий эсасыны ве фельсефий манасыны бельгилев; • икяени окъув; • къысымларгъа болюв ве эр бир къысымнынъ эсас фикирини къайд этюв; • муреккеп план тизюв; • Джафернинъ сымасы- на хасиетнаме берюв; • омюрден мисаллер кетирюв; • «Эки тамчы козьяш» икяесине такъриз язув.
		Эдебият назариеси. Метиннинъ гизли ма- насы (подтекст)			• Метиннинъ гизли ма- насынынъ (подтекст- нинъ) анълатмасыны берюв.
Джиан эдебиятындан
Хинд эдебиятындан
3 с.		Джиан эдебияты та- рихындан. Хинд эдебияты тари- хындан. «Рамаяна» эпик дес- таны. Рам танърынынъ муджезели къараман- лыкълары ве алидже- нап арекетлери акъкъын- да къадимий индистан эпик дестаны. Эсернинъ фельсефий мундеридже- си ве нефисий зенгинли- ги. Къараманларнынъ кучьлю сымалары ве маналы арекетлери.			• Къадимий индистан акъкъында къыскъа малюмат билюв; • «Рамаяна» дестанын- дан парчаларны окъув; • Айдухья шеэрининъ тасвирини окъув ве икяе этюв; • Рамнынъ Равананен урушувы; • Брахманынъ окъу тасвирленген парча- ларны къайд этип, ифа- дели окъув; • Рамнынъ джумертли- ги, Ситанынъ дюльбер- лигини тасвирлеген са-
		Поэма бутюнинсаний дегерлерни шерефлеген эсердир.			тырларны тапып окъув; • дестан ве онынъ къа- раманлары акъкъында озь фикирлерини ве алгъан теэссуратлары ны язма шекильде беян этюв.
Азербайджан эдебиятындан
3 с.		Низами Гянджеви. «Лейли ве Меджнун». Н. Гянджеви — улу азербайджан шаири. Поэма — севгиге йыр; онынъ тарихий эсасы. Баш къараманларнынъ фаджиалы такъдири, акъикъий севгилери. Къараманларнынъ сафдиллиги ве бири- бирине сынъырсыз са- дыкълыгъы. Поэманынъ терен аятий ве фельсе- фий гъаеси.			• Низами Гянджевий- нинъ омюр ве яраты- джылыкъ ёлуны та- рифлев; • эсернинъ мундери- джесини билюв; • Лейли ве Кейснинъ севгисини акс эткен сатырларны айырып окъув; • не ичюн Кейсни Медж- нун деп чагьыргъан- ларыны анълатув; • оджа теклиф эткен 3—4 парчаны ифадели окъув; • севги акъкъында бегенген сатырларны сечип эзберлев; • поэманы бутюнлей окъув.
Джиан эдебиятында Уянув девири
Инглиз эдебиятындан
4 с.		Вильям Шекспир. «Ромео ве Джульет- та» Уянув (Возрождение) девири. Дуйгъу ве хура- фатнынъ фаджиалы ча- тышувы. Баш къараман лар севгисининъ гъале- беси ве фаджиасы. Баш къараманларнынъ сер- бест акъикъий севгиле- ри ичюн амансыз куреш- лери. Баш къараманлар- нынъ аджыныкълы такъ- дири ве фаджиалы вефа- ты. Эсернинъ умумин- саний эмиети.			• Уянув девирине къый- мет кесюв; • В. Шекспирнинъ омюр ве яратыджылыкъ ёлу- ны тариф этюв; • трагедиянынъ сюже- тини билюв; • Ромео ве Джульетта- нынъ багъчада корю шювининъ тасвирини ифадели окъув ве эсер- деки эмиетини анъла- тув; • къараманларгъа ха- сиетнаме берюв; • ифадели тиль васта- ларыны къайд этюв; • «Таир ве Зоре» дес- танынен къыяс этюв.
		Эдебият назариеси. Драматик жанрларындан бири трагедия.			Драматик жанрлары нынъ анълатмасыны ве хусусиетлерини би- люв.
Лехистан эдебиятындан
2 с.		Адам Мицкевич. «Къырым сонетлери» («Крымские сонеты»). Сонетлерде шаир- нинъ Къырымда булунув вакътындаки теэссурат- ларынынъ акс олунувы. Сонетлернинъ эсас мев- зусы — инсан ве табиат- нынъ узвий бирдемлиги. Озь тувгъан ватанына къавушув арзулары.			• Языджы акъкъында къыскъа малюмат бе- рюв; • Мицкевичнинъ Къы- рымда булунувы ве онынъ теэссуратлары акъкъында тафсилятлы икяе этюв; • сонетлерни ифадели окъув; • эсас мевзу, гъаесини къайд этюв;
3 с.		Нетиджелев дерслери
		Шиирлерде ифадели сёз, ибарелерни, тасви- рий васталарны уста- лыкънен къулланув.			• шаирнинъ дуйгьула- ры, рухий вазиетини акс эткен сатырларны айырып окъумалы; • бир-эки сонетни эзберден билюв.