Програма для загальноосвітніх навчальних закладів

«Шаирнинъ уйкъусы»,

«Тиленджи къарт»,

Хаялны акъикъий

яшайышнен тенъешти-

рюв. Шаирнинъ хаяллары

ве дуйгъулары. Шиирлер-

нинъ терен халкъчанлы-

гъы.

«Ички къурбаны». Ички-

косьтерюв. М. Нузетнинъ

иджадында сатирик

мейиль.

ве яратыджылыкъ

ёлуны тасвирлев;

• шиирлерни ифадели

окъув;

• эсерлернинъ гъае-

къайд этюв;

• шиирлерни талиль

эте билюв;

• шаирнинъ дуйгъула-

ры ве фикирлери на-

сыл васталар ярды-

мынен беян этиле?

суалине джевап бе-

рюв;

мунасебетини беян

этюв.

Аяты ве эдебий яраты-

джылыгъы.

«Омюр», «Мужде»,

«Шаирнинъ руху», «Хаял-

омюр», «Джермай тюр-

кюси».

«Омюр». Аят, онынъ инки-

«Мужде». Шаркъ къадын­ларынынъ омюриндеки денъишювлер акъкъында. Къадын-къызларны дже­миет аятында фаалликке чагъырув.

«Шаирнинъ руху». Санат ве бедиий эдебиятнынъ макъсатлары, омюрдеки ери акъкъында.

• онынъ иджадында янъы мевзуатны бель­гилев;

• шиирлерни ифадели

окъув;

• окъулгъангъа нисбе-

тен озь фикирлерини ифаде этюв;

• эзберден бир де бир шиирни билюв;

• шиирлерни ифаделик саасындан талиль этюв;

«Джермай тюркюси».Бахытлы истикъбаль арзусы. Мавы, кунешли куньлевхасы — бахытлы келеджекнинъ тимсали.

• шиир къурулышында новаторлыкъ хусу-

сиетлерни бельгилев;

• оларгъа къыймет

кесюв;

• шиирнинъ эсас

Лирик эсер акъкъында

хусусиетлерини би-

люв.

Аятий ёлу ве яратыджы-

лыгъы.

«Дунай таша», «Ой

татар челюнде», «Яныкъ

къавал», «Бир изин бе-

ринъиз...», «Бир сарай

къураджакъман...»

«Дунай таша». Адалет-

сизликке къаршылыкъ.

Сербестлик огърунда ку-

решке чагъырув. Халкъы-

нынъ бахытлы келеджеги

огърунда куреште олюмге

азыр олувы.

«Ой сувукъ шу гъурбет»,

«Тувгъан тиль». Тувгъан

тильге севги садыкълы

гъыны бильдирюв, онынъ

келеджегини къайгъырув.

Ватанына асретлик, са-

гъынув дуйгъулары.

Тувгъан юртунынъ аджы-

ныкълы алы.

«Яныкъ къавал».

Ватанынъ такъдири акъ-

къында тюшюнджелери.

«Бир изин беринъиз...»,

«Бир сарай къураджакъ-

ман...»

келеджегини къайгъырув,

омюр акъкъында тюшюн-

джелери.

нинъ аяты, фаалие-

ти ве эдебий яраты-

джылыгъы акъкъын-

да тафсилятлы

малюмат берюв;

• шиирлерни дикъ-

къатнен ифадели

окъув;

• эр бир шиирининъ

къайд этюв;

• эр бир шиирде

тасвирленген тари-

хий девир, я да

тарихий вакъианы

къайд этюв;

• шиирлернинъ тиль

ифаделигини мисал-

лернен исбат этюв;

• шиирлернинъ везин

хусусиетлерини бель-

гилев;

• Бекир Чобан-заде

хусусиетлерини бель-

гилев;

• озь ихтиярынен 2-3

люв;

нинъ эвель огрениль-

ген шиирлерини ха-

тырлав.

шиириетининъ мевзу

зенгинлиги ве нефи-

сий ифаделиги» мев-

зуда маруза язув.

Лирик къараман акъ-

къында.

къараманнынъ эмие-

тини къайд этюв.

«Ант эткенмен», «Ай-

гиди, татар яшлары», «Бастырыкъ», «Ёлджу

гъарип», «Кобелек», «Сав­­лыкъман къал, та-

тарлыкъ!».

Номан Челебиджихан

шиириетининъ мунде-

ридже зенгинлиги ве

фикир теренлиги.

«Ант эткенмен». Тув-

гъан халкъыны къайгъы-

рув, онынъ бахыт-сеаде-

ти огърунда курешке,

джаныны феда этмеге

азыр олгъанына шаир-нинъ анты.

«Айгиди, татар яшла-

ры». Яшларны окъувгъа,

бирликке, арекет этювге

чагъырув.

«Бастырыкъ». Тюрь-

медеки мушкюль ал, инсанларны акъсыз

къыйнав акъкъында.

«Ёлджу гъарип».Инсан аяты акъкъында

шаирнинъ фельсефий

фикирлери.

«Кобелек». Гузеллик-

нинъ назиклиги ве не-

фислиги акъкъында.

«Савлыкъман къал, татарлыкъ!». Дженк ве

олюм акъкъында шаир-

нинъ къайгъылы фикир-

лери. Тувгъан халкъы-

нынъ такъдири ве келе-

джеги акъкъында тю-

шюнджелери.

омюр ве яратыджы-

лыкъ ёлу акъкъында

икяе этюв;

• онынъ иджадында

янъы мевзуатны бель-

гилев;

• шиирлерни ифадели

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге

джевап берюв;

• окъулгъан шиирлери акъкъында озь фикир­лерини бильдирюв;

• эзберден бирде бир

шиирни билюв;

• шиирлерде къулла-

нылгъан тасвирий вас-

таларны, ифадели иба-

релерни къайд этюв;

• оларнынъ эмиетини,

вазифесини исбатлы

шекильде анълатув;

• дерсликте берильген

шиирлернинъ мевзула-

ры ве гъаевий мунде-

риджелерини исбатлы

шекильде къайд этюв;

• Номан Челебиджи-

ханнынъ шиириетине

менсюп олгъан юксек

ватанперверлик руху-

ны къайд эте билюв;

• Челебиджиханнынъ шиириетинде терен маневийлик ве рухий

котеринкликни ифаде

эткен сатыр, ибарелер-

ни къайд эте билюв.

Аятий ёлу ве яратыджы-

лыгъы. Шиириетининъ

эсас мевзулары — йигит-

лик шаныны сакълав,

ватаны, халкъыны къай-

гъырув, тарих ве

келеджек, ватанына севги,

садыкълыкъ, илим,

окъувгъа чагъырув.

мевзусы.

азыр олув, джесюр, мета-

нетли олув.

«Багъчасарай». Тарихкъа

мураджаат этюв. Ватаны

ве халкъынынъ бахытлы

истикъбалине эминлик.

табиат манзараларынынъ

тасвири. Шаирнинъ ифти-

хары. Догъмуш диярнен

багъы.

«Татар ичюн». Тувгъан

халкъы ичюн курешке

азыр олув мевзусы. Бир-

ликке чагъырув. Ватаны,

халкъы ичюн гъуруры,

ифтихары.

Амди Гирайбайнынъ

шиириетинде халкъчан-

лыкъ руху, тиль ифаде-

лиги.

омюри ве яратыджы-

лыгъы акъкъында

тафсилятлы малю-

мат берюв;

• шиирлерни ифа-

дели окъув;

• везин ве тиль

ифаделиги хусусиет-

лерини къайд этюв;

• шиирлернинъ мевзу,

гъаесини бельгилев;

• озь ихтиярынен

бир шиирни эзбер-

лев;

• «Багъчасарай»

эсасыны ве фикир

теренлигини къайд

этюв;

риндеки табиат

манзарасыны тасвир

этюв ве ресим япув;

• шаирнинъ халкъына

садыкълыкъ ве

ифтихар дуйгъысыны

акс эткен сатырларны

къайд этюв;

• шаирнинъ ифти

харыны акс эткен

сатырларны къайд

этюв;

• «къырымтатар эде-

гъае» мевзуда инша

язув.

«Ачлыкъ хатирелери».

1922 сенеси юзь берген

ачлыкънынъ фаджиалы

акъибетлери, оксюз

къалгъан балаларнынъ

аджыныкълы такъдири, балалар эвиндеки

яшайышнынъ тасвири.

Балалар арасындаки

достлукъ ве эйи мунасе-

бетлер. Оларнынъ

арзу-истеклери, келе-

джекке умютлери.

ве яратыджылыкъ

ёлуны билюв;

• повестьнинъ мунде

риджесини билюв;

• тафсилятлы план

боюнджа икяе этюв;

• анълашылмагъан

сёзлернинъ мана-

сыны тарифлев;

• Сюндюснинъ сыма-

сына хасиетнаме

берюв.

Психологик повестьнинъ

хусусиетлери.

нинъ хусусиетлерини

билюв.

«Зейнеп тизе». Бир

къоранта, ана-бала, Зей-

неп тизе ве онынъ огълу, Умернинъ фаджиалы

такъдирлери вастасынен

дженк акъибитлерини

косьтерюв. Дженкке

къаршылыкъ мунасебе-

тини ифаде этюв. Ана-

лыкъ севгисининъ улу-

лыгъы. Ананынъ баласы

огърунда къайгъы, къа-

севетлери. Икяенинъ тасвир тесирлиги ве

психологик теренлиги ве инджелиги.

яратыждылыкъ ёлу

акъкъында икяе этюв;

• эсернинъ мундери-

джесини билюв;

• онынъ тарихий эса-

сыны бельгилев;

• икяеде тасвирленген

девир ве тарихий ва-

къиаларны изалав;

• баш къарамангъа ха-

сиетнаме берюв;

• муэллифнинъ муна-

себетини тарифлев;

• агъзавий икяе этюв-

нинъ планыны тизюв;

• икяе акъкъында озь фикирлерини беян

этюв.

да 20-инджи—30-ынджы

сенелери драматургиясы-

нынъ фааль илерилеви.

У. Ипчи, Ю. Болат, Р. Тын-

черовнынъ драматик эсер-

леринде тасвирленген

адисе, вакъиалар, коте-

рильген меселелер. Дра-

матик эсерлернинъ мус-

бет ве менфий тарафла-

ры, коньюктура аляметле-

ри. Къырымтатар драма

театросынынъ фаалиети

ве джемиеттеки эмиети.

гъан муим драматик

эсерлернинъ мевзу,

проблематикасыны

билюв;

• Къырым драма теат-

келюв тарихыны та-

рифлев;

• театрода саналаш-

пуляр пьесаларны

билюв;

• пьесаларда коте-

лелерни къайд этюв;

• пьесаларнынъ мус-

бет ве менфий тараф-

ларыны къайд эте

билюв.

«Фаише» пьеса. Пьеса-

нынъ эсас мевзусы —

ахлякъий темирликнинъ

сакълав. Ичкиджиликнинъ

фаджиалы акъибетлерини

косьтерюв. Бекирнинъ

сонъки пешманларынынъ

терен манасы.

малюмат берюв;

• пьесаны окъув;

• Бекирнинъ арекетле-

рине къыймет кесюв;

• Бекирнинъ сымасы-

на хасиетне берюв;

• Бекир ве Селиме-

нинъ сымаларыны

тенъештирюв.

«Той девам эте»

(пьеса). Макътанчакъ,

къопай, кибирли, озюни эсассыз котерип юрьген адамларны мыскъылгъа

алув, ана тилимизни огренюв, билюв, онынъ

темизлигини сакълав

акъкъында

Койлюлернинъ аяты,

эмегини тасвир этюв.

Буюк ве яш несиллер

арасындаки мунасебет-

лер, койлюлернинъ

медениети акъкъында пьеса. Кулюнчли левха-

ларны, мизах усулыны

усталыкънен къулланув.

ве яратыджылыкъ ёлу

акъкъында икяе этюв;

• пьесанынъ мундери-

джесини билюв;

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге джевап берюв;

• тиль тасвирий васта-

ларынынъ эмиетини

анълатув;

• пьесада котерильген

меселер, мевзулар акъкъында озь фикир­лерини бильдирюв;

• эсернинъ актуаллиги

ве эмиети акъкъында

фикир юрьсетюв.

Драматик жанрлар акъкъында. Комедия.

нынъ хусусиетлерини

анълатув.

Муэллиф акъкъында умумий малюмат. Отузынджы сенелер шииритине къошкъан иссеси.

«Асрет», «Ляле», «Дере къой къызы», «Унутмайджакъман». Шиирлеринде тувгъан юртнынъ, къызларнынъ дюльберлиги, мукъаддеслиги. Хатырагъа садыкъ къалувы.

•шиирлернинъ мундериджеси акъкъында икяе этюв;

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге джевап берюв;

• бедиий тасвирий васталарнынъ эмиетини

анълатув;

• шиирлерде котерильген

меселер, мевзулар акъкъында фикир­ бильдирюв;

• эсернинъ актуаллиги

ве эмиети акъкъында

фикир юрьсетюв.

«Дюнюмизин джанлы

левхалары». Миллий

рухны акс эткен эсер.

Икяеде къырымтатар халкъынынъ омюр тар-

зы, урф-адетлерининъ акс олунувы. Баш къа-

раманнынъ сымасында

миллий табиат чизгиле-

рининъ тасвири.

малюмат билюв;

• эсерден муим къы-

сымларны окъув;

• эсерде тасвирленген

халкъ урф адетлерини

къайд этюв;

• эсас къараманнынъ

сымасына хасиетнаме

берюв;

бельгилев;

• эсерге такъриз язув.

«Эльмаз». Экинджи джиан дженкинде олып

кечкен фаджиалы ва-

къиалар акъкъында икяе.

Арбий эмшире Эльмаз-

нынъ гонъюль азаплары,

къыйналувлары ве эляк

олувы.

терюв. Инсанлар ара-

сындаки гонъюльдешлик

мунасебетлерини ве

якъынлыкъ, севги, са-

дыкълыкъ дуйгъуларыны

дженк фаджиасы биле

гъайып этип оламай.

ве яратыджылыкъ ёлу

акъкъында икяе этюв;

• эсерни бутюнлей

окъув;

• эр бир къысмына

• Эльмазны ифаделе-

ген сатырларны сечип

окъув;

• эсернинъ эсас мевзу-

сыны, гъае ве тарихий

эсасыны бельгилев;

• къурулыш хусусиетле-

риникъайд этюв.

• икяенинъ мевзу

проблематикасыны

къайд этюв;

• языджы къуллангъан

тасвир усулларыны

бельгилев.

Эдебий сыма акъкъында.

нильген эсерлерде тасвирленген мусбет ве менфий сымаларны

хатырлав.

«Санъа», «Эр шейинъ-

дем, Ватан!», «Не де

дюльбер орьнеги».

«Санъа». Инсан ве

табиатнынъ бирдемлиги,

этрафтаки барлыкънынъ

дюльберлиги, омюрнинъ

дегерлиги акъкъында.

«Эр шейинъдем,

Ва­­тан!». Ватангъа севги

ве вефадарлыкъ акъ-

къында. Ватанынынъ эр

шейине къатылув, вата-

нынен бирдем олув —

шаирнинъ истеги ве

шиирнинъ эсас гъаеси.

«Не де дюльбер орь-

неги». Табиатнынъ

инджелиги, джазибеси,

дюльберлиги огюнде

шаирнинъ джошкъунлы-

гъы. Шаирнинъ гонъю-

ли, арзу-истеклери, би-

ринджи къар киби, темиз.

ве яратыджылыкъ ёлу акъкъында икяе этюв;

• шиирлерни ифадели окъув;

• гъаевий мундеридже-

сини билюв;

• эсас мевзусыны бель-

гилев;

• шаирнинъ мевамыны анълатув;

тини косьтерюв;

• инсан, омюр ве Ватан

акъкъында шаирнинъ

фикирлерини ифаде

эткен сатырларны

къайд этюв;

• шаир инсан ве табиат

арасындаки багъны

насыл анълай? суа-

лине джевап берюв;

• шаирнинъ Ватанына

севги, садыкълыгъыны

акс эткен ибаре, сатыр-

ларны къайд этюв;

• «Ватаным меним»

мевзуда инша язув.

«Эмен», «Дженктен кельдим», «Джефадан сонъ», «Денъиз огълу», «Хатырлав» шиирлеринде дженк мевзусынынъ тасвир олунувы, тувгъан юрттан марум олунгъан халкънынъ такъдирининъ тасвирленюви.

«Адалет кунеши» (поэмадан парча).

Къырымтатар халкъы-

нынъ сюргюнликте Къы-

рымгъа къайтув ичюн алып баргъан куреши акъкъында. Эсернинъ меркезинде белли курешчи Джеппар Акимов. Онынъ ирадеси, себа-

ты, курешчи икътидары, халкъына, ватанына са-

дыкълыгъы.

Къырымтатар хал-

къынынъ садыкъ огълу,

адалет огърунда куреш-

чи, акъикъий инсан Джеппар Акимовгъа мин-

нетдарлыкъ ифадеси.

Сафдиль ве джесюр курешчи Джеппар Акимов «адалет кунешининъ» тимсалидир.

яратыджылыкъ ёлу акъкъында икяе этюв;

• поэманынъ мунде-

риджесини билюв;

• дерсликте тевсие этильген суаллерге

джевап берюв;

• эсернинъ гъаесини ве мундериджесини, тас-

вирий васталарыны къайд этюв;

• Джеппар Акимовнынъ сымасына тафсилятлы хасиетнаме берюв;

• башкъа белли куреш-

чилерни хатырлав;

• олар акъкъында ма-

люмат топлав;

• сыныфынъызда «Ада-

лет кунеши» поэмасы

эсасында тедбир кечи-

рюв;

• эсер акъкъында озь

шекильде ифаде этюв.

«Денъизде боран», «Сеадет оджагъым», «Талийим», «Азиз халкъым», «Анамнынъ дувасы».

«Сеадет оджагъым».

Ватанымызнынъ кечмиши, бугуни ве келеджегинен багълы фикирлерни тасвири.

«Талийим», «Азиз халкъым». Халкъ мен-

лигини сакълав, акъ-

укъукъларыны тиклев, ватанда ерлешюв огъ-

рунда арекетке чагъы-

рув.

сиаты — анасына, ватанына, халкъына садыкъ олув. Яшларгъа насиат берюв.

лыкъ ёлу акъкъында икяе этюв;

• шиирлерни ифадели окъув;

• дуйгъуларны джош-тургъан сатырларны къайд этюв;

• шиирнинъ не ерде, не вакъыт язылгъаныны

ве не себеп олгъаны-

ны бельгилев;

• мана ве дуйгъуларны ифаде эткен сёзлерни ве ибарелерни айырув;

• шиирлернинъ эмиети-

ни ве тасвирий васта-

ларнынъ ролюни бельгилев;

• бир де бир шиирни

эзберден билюв;

• шаир яшларгъа мура-

джат этип язгъан са-

тырларны сечип къайд

этюв;

• бу сатыргъа къыймет

• эр бир шиирнинъ эсас фикирини, гъаесини

исбатлы шекильде

бельгилев.

Аяты ве яратыджылыгъы. Къырымтатар халкъынынъ башындан келип кечкен адисе вакъиаларнынъ хатырлав шекилинде икяе этилюви. Кечмишни джанландырылгъан левхаларнынъ халкъ яшайышындаки эмиети.

ве яратыджылыгъыны

билюв;

• икяени тафсилятлы

• муэллифнинъ фикир-

ойларыны исбатлы

беян этюв;

• икяенинъ языл-

масына себеп олгъан

алны беян этюв;

• шахсий теэссуратлары-

ны бильдирюв.

Аяты ве яратыджылыгъы.

«Той». Къадимий миллий

ань-анелерден бири той

мерасимининъ акс олуну-

вы. Поэманынъ халкъчан-

лыгъы, тиль, ифаделиги.

Миллий урф-адетлернинъ

меракълы тасвири. Муэл-

лифнинъ ифтихар, гъуру-

ры.

Поэмада той мераси-

дели тасвири. Языджы-

нынъ халкъ агъыз яраты-

джылыгъына ве миллий

урф-адетлерине мусбет

мунасебети.

ве яратыджылыгъыны

билюв;

• эсерни окъув;

ген мерасимдеки

адетлерни тарифлев;

• эсернинъ эр бир

къысымыны метинге

якъын тарифлев;

• насыл тиль васта-

лары ярдымынен

языджынынъ фикир,

дуйгъулары тасвир-

ленгенини къайд

этюв;

той мерасимини зе-

маневий тойнен те-

нъештирюв.

• поэманынъ мунде-

• эсернинъ гъаевий

Терцина акъкъында анълатма.

килининъ аляметле-

рини билюв.

• эсернинъ мунде-

• онынъ тарихий эса-

• Гамлет боюн бор-

• эбедий умуминса-

• Гамлетке хасиетна-

• икяеге азырланмакъ

• трагедиянынъ сю-

Трагедия (фаджиа) дра-

матик жанры оларакъ.

драматик жанрынынъ

хусусиетлерини анъ­латув ве тасдикълав.

• Журденнинъ сыма-

• эсернинъ мундери-

Комедия — драматургия жанры.

• эсерни ифадели окъув;

• муэллифнинъ озь

девири акъкъында

фикирлерини билюв;

• сюжет ве компози-

• Фауст ве Мефисто-

• Фаустнынъ этра-

• Фаусткъа къаршы

• поэманы дикъкъат

• не ичюн эсернинъ

• баш къарамангъа

• Гарольд — лирик

• шаирнинъ аятий

латмасыны сербест

тарифлев.