Программа по родному (башкирскому) языку для 5 классов 2015-2016 учебный год Аңлатма яҙыу Эш программаһы «10-сы һанлы урта дөйөм белем биреү мәктәбе»

8 – се класс

2. Башҡорт әҙәбиәте буйынса аудио-видеоәсбап. - Өфө: Башҡортостан Республикаһының Мәғариф министрлығы, 2005.

3. Башҡорт әҙәбиәтенән урта мәктәп, гимназия, махсус урта белем биреүсе уҡыу йорттары уҡыусылары өсөн күргәҙмә әсбап. – Өфө: Китап, 2005.

4. Башҡорт шиғриәте антологияһы. Тарих, тел һәм әҙәбиәте институты. Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар. Рауил Бикбаев. - Өфө: Китап, 2001.

5. Ғафаров Б.Б. Әҙәбиәт уҡытыу методикаһы. – Өфө: Китап, 2008.

6. Ғәбитова З.М. Телмәр үҫтереү дәрестәре. – Өфө: Китап, 2009.

7. Закон Республики Башкортостан от 15.02.1999 г. № 216 –з “ О языках народов Республики Башкортостан”.

8. Псәнчин В.Ш. Телдең күркәмлек саралары. - Өфө: Китап,

9. Саяхова Л.Г., Ураҡсин З.Г. Русско-башкирский учебный словарь. - Уфа: Китап, 2001.

10. Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө: Эшлекле династия, 2008.

11. Тикеев Д.С., Ғафаров Б.Б. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте: Урыҫ мәктәптәренең 9 – сы синыфында уҡыған башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәреслеге. – Өфө: Китап, 2006.

12. Ураҡсин З. Ғ. Башҡорт теленең фразеология һүҙлеге. – Өфө: Китап, 2006.

13. Усманова Н. Г. Башкирско-русский и русско-башкирский словарь. Башкирско-русский разговорник. - Уфа: ГУП РБ “Уфимский полиграфкомбинат”, 2008.

14. Хисамитдинова Ф. Г., Муратова Р. Т. Русско-башкирский, башкирско-русский словарь. – Уфа: “Маленький гений Башкортостана”, Учебно-методический центр “Эдвис”, 2007.

15. Хөснөтдинова Ф.Ә., Ғафаров Б.Б., Тикеев Д.С., Ҡаһарманов Ғ.Ғ. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте: Рус мәктәптәренең 7 - се класында уҡыусы башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәреслеге. – Өфө: Китап, 2010.

16. Хөснөтдинова Ф.Ә., Тикеев Д.С., Ғафаров Б.Б. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте: Рус мәктәптәренең 8 – се класында уҡыусы башҡорт балалары өсөн дәреслек. – Өфө: Китап, 2011.

17. Хөсәйенов Ғ. Б. Әҙәбиәт ғилеме һүҙлеге. – Өфө: Китап, 2006.

18. Шарапов И. Ә. Дәрестәрҙә әҙәбиәт теорияһын һәм тыуған яҡты өйрәнеү/ Ишмөхәмәт Шарапов. – Өфө: Китап, 2008.

23. Шәхиев Р.В. Әҙәбиәттә герой орбитаһы: әҙәби тәнҡит мәҡәләләре, рецензиялар, ижади портреттар. - Өфө: Китап, 2010.

24. Әүбәкирова З.Ф., Әүбәкирова Х.E., Дилмөхәмәтов М.И. Мин башҡортса уҡыйым. – Өфө: Китап, 2007.

25. Әхмәҙиев Р.Х. Драматургияла жанр формалары. - Өфө: Китап, 2003.

26. Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы. 3-сө баҫма. - Өфө: Китап, 2004.

27. Юлмөхәмәтов М. Б. Башҡорт теле һәм туған әҙәбиәт дәрестәрен үҙ-ара бәйләнештә уҡытыу. – Өфө: Китап, 2008.

Электрон – уҡытыу ресурстары:

2. http://tel.bashqort.com/hisamitdinova

3. http://tel.bashqort.com/usmanova

4. http://tel.bashqort.com/index.php

5. tugantel.ru

6. tel.bashqort.com

7. dicto.org.ru

8. www.yeshlek.ru/kitap/

9. www.husainov.com

10. www.akmulla.ru

11. www.bashskazki.ru

12. www.mp3.yeshlek.ru

14. Мультимедийное электронное издание. Башкирский язык. Самоучитель для начинающих.

15. Электронный учебник по башкирскому языку для 5–6 классов.

16. Электронный учебник по башкирскому языку для 7–8 классов.

17. Мультимедийное электронное издание. Башкирский язык. Самоучитель для продолжающих.

18. Электронный учебник для 7 класса. С русским языком обучения. Башкирский язык и литература

19. Изучаем башкирский язык:http://tel.bashgort.com

20. Башкирско-русский словарь:http://huzlek.bashgort.com/1811/

21. Башҡорт әҙәбиәте буйынса аудиоәсбап №1 М.Кәрим , Н.Нәжми, З.Биишева һәм Р. Ғарипов башҡарыуында шиғырҙар.

Уҡыу-уҡытыу дидактик ҡулланмалары исемлеге

9. 
   Аҙнағолов Р.Ғ. 5-9 кластарҙа башҡорт телен уҡытыу методикаһы. Өфө: Китап,1996.
   
10. 
    Башҡорт теленән урта мәктәп, гимназия, махсус урта белем биреүсе уҡыу йорттары уҡыусылары өсөн күргәҙмә әсбап. – Өфө: Китап, 2005.
    
11. 
    Башҡорт теле грамматикаһы таблицаларҙа. Фонетика. Морфология. - Башҡортостандың бәләкәй даһийы. Өфө : «Эдвис» уҡытыу – методика үҙәге, 2008.
    
12. 
    Башҡортса – русса мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге. – Өфө: Китап, 1994.
    
13. 
    Ғәбитова З.М. Телмәр үҫтереү дәрестәре. – Өфө: Китап, 2009.
    
14. 
    Әүбәкирова З.Ф., Әүбәкирова Х.E., Дилмөхәмәтов М.И. Мин башҡортса уҡыйым – Өфө: Китап, 2007.
    
15. 
    Әүбәкирова З.Ф.Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә.– Өфө, 2006.
    

Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған «Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең I-XI кластарында уҡыусы башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте программаһы» нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре: Тикеев Д.С., Толомбаев Х.А., Вилданов Ә.Х., Дәүләтшина М.С., Хөснөтдинова Ф.Ә, Хажин В.И. – Ижевск: КнигоГрад, 2008.

Башҡортостан Мәғариф Министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа «10-сы һанлы урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль автономиялы белем биреү учреждениеhының уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла. Эш программаһы 68 сәғәткә бүленгән (аҙнаға 2)

Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла:

«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы, Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһында» Законы, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы, Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» Законы, Башҡортостан Республикаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы.

Программа йөкмәткеһе 3 йүнәлештән тора:

• 
  башҡортса телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу һәм камиллаштырыу;
  
• 
  башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик үҙенсәлектәрен аңлау һәм үҙләштереү;
  
• 
  бәйләнешле текст менән эш итә белергә өйрәтеү.
  

17. 
    Башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик нормалары буйынса белем һәм күнекмәләр биреү.
    
18. 
    Башҡорт телендә нәшер ителә торған гәзит-журналдарҙы, әҙәби китаптарҙы үҙ аллы уҡып аңлау күнекмәләрен биреү.
    
19. 
    Үҙ фекереңде билдәле кимәлдә бәйләнешле итеп һөйләй һәм яҙа алыу күнекмәләрен формалаштырыу.
    
20. 
    Телде өйрәнеү барышында балаларҙы башҡорт халҡының фәһемле тарихы, бай мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, башҡорт йолалары, күренекле шәхестәре, тыуған илдең тәбиғәте менән таныштырыу, уларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, уның теленә, үҙе йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.
    
21. 
    Бөтә һаналғандарға таянып, рус һәм башҡорт телдәрен, әҙәбиәтен өйрәнеү нигеҙендә, балаларҙа туған телгә ихтирам тәрбиәләү, уларға илһөйәр һәм интернациональ тәрбиә биреү.
    

Уҡытыусының тел буйынса уҡыу- уҡытыу методик комплекты:

5-9 кластарҙа башҡорт телен уҡытыу методикаһы. Аҙнағолов Р.Ғ. - Өфө: Китап,1996.

Уҡыусылар өсөн тел буйынса уҡыу- уҡытыу методик комплекты: 1) Хөснөтдинова Ф.Ә., Тикеев Д.С., Ғафаров Б.Б. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте: Рус мәктәптәренең 8-се класында уҡыусы башҡорт балалары өсөн дәреслек. – Өфө: Китап, 2011.

2) Тикеев Д.С., Ғафаров Б.Б.,Башҡорт теле һәм әҙәбиәте: Урыҫ мәктәптәренең 9 синыфында уҡыған башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәреслеге. Өфө: Китап, 2006.

Уҡыу-уҡытыу программаһында планлаштырылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштерелеүен баһалау:

10. 
    Класта һәм өйҙә башҡарыла торған яҙма эштәр өйрәтеү һәм тикшереү характерында була.
    

• 
  башҡорт теленән төрлө типтағы күнегеүҙәр;
  
• 
  тәржемә эштәре (башҡорт теленән рус теленә һәм киреһенсә);
  
• 
  тел материалдары буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.
  

11. 
    Башҡорт теленең ағымдағы, триместр йәки йыл аҙағында, шулай уҡ уҡыу йылы башында инеү диктанты, ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.
    
12. 
    Контроль эштәрҙе триместрҙың беренсе көнөндә, шәмбелә һәм дүшәмбелә үткәреү тәҡдим ителмәй.
    

Яҙма эш төрҙәре яҙыу уҡыусыларҙың уҡыу кимәленә, белеменә, мөмкинселегенә ҡарап уҡытыусы ҡарамағына ҡалдырыла һәм улар урынына шул уҡ күләмдә түбәндәге яҙма эштәр үткәрергә мөмкин:

-карточкалар менән эш;

-тест;

-текста һөйләмдәрҙә һүҙҙәр тәртибе;

-терәк текстар менән инша яҙырға өйрәнеү:

-һүҙлек диктанты;

-һөйләмдәр төҙөү;

-һүҙлек менән эш;

Яҙма эштәрҙең төрҙәре	8 – се класс	9 – сы класс
Контроль күсереү
Һорауҙарға яуаптар	1	1
Диктант	2	2
Изложение	2	2
Инша	4	4
Бөтәһе	9	9

Һүҙбәйләнештәр, уларҙың яһалышы һәм төҙөлөшө үҙенсәлектәрен белеү;

Эйә менән хәбәрҙе билдәләү; эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ ҡуйылыуын аңлата белеү;

Һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәрен айыра белеү;

Ике составлы, бер составлы, кәм һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең принциптарын өйрәнеү;

Һүҙ төркөмдәре һәм һөйләм киҫәктәре араһындағы айырманы аңлата белеү;

Төрлө типтағы ябай һөйләмдәр төҙөү күнекмәләрен нығытыу, уларҙы яҙма һәм һөйләү телмәрендә файҙаланыу, дөрөҫ интонация менән уҡыу;

Тыныш билдәләренең дөрөҫ ҡуйылышын нығытыу маҡсатында ижади эштәр башҡарыу: диктанттар, изложениелар яҙыу;

Протокол төҙөү, синтаксик – стилистик күнегеүҙәр башҡарыу.

Һүрәтләү, хикәйәләү тибындағы текстарҙы тыңлау һәм аңлап ҡабул итеү;

- текстың планын төҙөү;

- текстың йөкмәткеһен план буйынса һөйләү.

Бирелгән тема буйынса диалог төҙөү; диалогты дауам итеү;

- текстағы образлы һүҙҙәрҙе, һүрәтләү – тасуирлау сараларын, мәҡәлдәрҙе табыу, уларҙы телмәрҙә дөрөҫ итеп ҡулланыу;

- тексты икенсе телгә тәржемә итеп һөйләү;

- 8-10 шиғырҙы яттан тасуири һөйләй белеү.

Тексты дөрөҫ, аңлы, тасуири уҡыу;

- тексты мәғәнәле өлөштәргә бүлеү, уларға исем биреү, план төҙөү;

- әҫәрҙән кәрәкле өлөштәрҙе һайлап ала белеү;

- текстан аңлашылмаған һүҙҙәрҙе табыу, һүҙлектәр менән эш итә белеү.

Өйрәнелгән әҫәрҙәрҙең авторын, исемен белеү; ятлау өсөн тәҡдим ителгән өҫәрҙәрҙе яттан һөйләй белеү;

Яҙыусы ижад иткән художестволы картиналарҙы уйлап күҙ алдына баҫтырыу; эпик һәм лирик әҫәрҙәрҙе айыра белеү;

Художестволы, фәнни-популяр һәм публицистик текстарҙы ҡысҡырып, етеҙ уҡыу; ҙур булмаған әҫәрҙәрҙе, өҙөктәрҙе һөйләй белеү;

Йәмғиәт тормошонда телдең роле; туған телдең әһәмиәте; фонетика, графика, лексиканың нигеҙҙәре менән танышыу.

9. 
   – сы класс
   

Теҙмә һәм эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе айыра белеү.

Эйәрсән һөйләм төрҙәрен өйрәнеү.

Ҡатмарлы синтаксик төҙөлмәләр һәм күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәр менән танышыу.

Дәрестә өйрәнелгән грамматик материалды практик ҡуллана белеү

100. 
     ҙ күләмендә диктант яҙыу; ошо уҡ күләмдә изложение яҙа белеү
     

Йәйәләр һәм тырнаҡтарҙың ҡуйылыу осраҡтары менән танышыу.

Эш ҡағыҙҙары төҙөү буйынса эштәрҙе дауам итеү: хат, ғариза, белешмә,расписка, акт һәм протоколдар яҙа алыу күнекмәләрен үҫтереү.

Ижади һәм синтаксик – стилистик күнегеүҙәр эшләү.

Ҙур булмаған эпик әҫәрҙәрҙе йәки уларҙың өҙөктәрен һөйләп биреү.

Художество әҫәрҙәрҙе инсценировкалау.

Уҡытыусы ҡуйған проблемалы һорау ярҙамында геройға характеристика биреү.

Тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙе тәржемә итә белеү, таныш булмаған һүҙҙәрҙе айыра белеү.

14. 
    шиғырҙы яттан тасуири һөйләй белеү.
    

Һорауҙарға тулы яуап һәм геройҙарға баһалама биреү

Уҡылған әҫәрҙәргә үҙ мөнәсәбәтеңде белдерә белеү.

Телмәр ағышында өндәрҙең үҙгәреүен айыра һәм аңлата белеү.

Диалогтарҙа башҡа кешеләрҙең телмәрендәге орфоэпик хаталарҙы күҙәтә һәм төркөмләй белеү.

Һүҙлектәр менән файҙалана белеү.

Иншалар яҙыу.