Муниципальное бюджетное образовательное учреждение «Кайсынская основная общеобразовательная школа»

Класс-5

Тургузаачы: алтай тилдин ле литературанын уредучизи

Кабина Любовь Токовна

Кайсын,2014 jыл

I. Jартамал сос

Иштеер программа федерал стандарттын некелтелери аайынча бир канча болуктерден турат:

I. Jартамал сос.

II. «Алтай литература» деп курсты уренеринде jединетен турулталар.

III. Уреду планда курстын jери.

IV. Класстар сайын уреду предметтин ондайы.

V. Темаларла пландаары.

VI. Уредунин методикалык ла материально-технический jеткилдежи.

VII. «Алтай литература» деп курс аайынча класста jединетен турулталар ла билгирлер.

Тос уреду программада берилгени аайынча уренчик кандый ла предметти, ол тоодо «Алтай литератураны» уренгенде, чокым турулталарга келер учурлу.Уч будум турулта будурилер учурлу: уренчиктин сагыш озумиле колбулу (личностный), предметле колбулу(предметный), текши уредулу эдилгелерле колбулу (метапредметный).

«Алтай литература» деп курсты уредеринин амадузы

Литературанын анылу темдеги-кееркедим состин болужыла анылу сур-кебер будурип, эбиреде jурумди эстетический кебинде jартаары ла корори.

Литература уренчиктин эстетикалык корумин элбедерине, байлык когусту болорына jаан камаанын jетирет. Кееркедим чумдемел ажыра jайалтазын бастыра jанынан элбеде ачып, торолине чындык куунду,jарашты ла бийик куун-тапты сезер, ондоор уренчик таскадары учурлу.

Алтай литератураны уредеринин тос амадулары:

- элбек корум-шуултелу, текши культураны билер, текшикижилик байлыктарла таныш, ос литератураны анылап билер, торолине чындык куунду уренчик оскурери;

-уренчиктин билгирлерин ле jайалталарын элбедип, jурумдик амадулар тургузып билерине уредери.

-алтай, турк карындаштык, орус ла оско ороондордын литературазыла таныжып, jаныс ла ондоп алар эмес, литературный кереестер аайынча бойынын шуултезин ачык-jарык айдып, ылгап билери.

- литературанын урогында Кижи ле Сос тос аjаруда болгонын чокымдап, текстти бастыра jанынан ширтеп, кееркедим состин ийдезине, сур-кеберлердин jажыдына , ойгорлык шуултенин учурына аjару эдерине уредери.

-уренчиктерди унле анылап кычырып билерине, текстти jартап, бастыра jанынан ылгап, кееркедим тексттин учуры аайынча бойынын корумин чыгара айдарына уредери;

- кееркедим чумдемелдин учурын jартаар аргаларды билерине, кычырганы аайынча бойынын шуултезин айдып, текст тургузарына уредери;

-текши уредулу билгирлерге ле эдилгелерге jединери (амадулар тургузары, пландап билери, керекту материалды талдап, бедренип билери, о.о.);

- уренчиктин куучын-эрмегин темиктирери;

-алтай бичиичилердин чумдемелдерин кееркемелдин оско будумдериле тундештирери.
II. «Алтай литература» деп курсты уренеринде jединетен турулталар

«Алтай литература» деп уреду предметти уренип, уренчиктердин jединетен турултазы федерал эл-тергеелик уреду стандарт аайынча уч будумду болот: уренчиктин озумиле колбулу (личностный) турулталар, текши уреду эдилгелерле колбулу (метапредметный) турулталар, предметле колбулу турулталар.

Уренчиктин озумиле колбулу турулталар:

- уренчиктердин когус санаазын байыдары ла эстетический корумин элбедери;

- уречиктер бойынын угы-този керегинде билери, ос (этникалык) корумин элбедери;

-алтай элдин ос литературазын, туукизин, культуразын билери;

-Россия ичинде элдердин байлыгыла, культуразыла колбулу билгирлерле таныжып, текшикижилик учурын jартап билери;

-уренчиктин торолине чындык куунин таскадары, торол литературазын билери ле алтай бичиичилерле оморкооры;

-оско калыктардын литературазын билип, учурын ондооры;

-башка-башка jетирулерле иштеп билери (созликтер, энциклопедиялар, интернет-ресурстар).

Текши уреду эдилгелерле колбулу jедимдер:

-уренчик бойынын алдында уреду амаду тургузып, ого jединер аргаларды темдектеп билери;

-чумдемелде кодурилген сурактын каруузын табып, берилген материалды чокым ондооры;

-кандый бир айалга керегинде келиштире эртеден шуулте (гипотеза) айдып, ол шуултени темдектер ажыра быжулаары;

-башка-башка будумду бичиктерле танынан иштеп билери;

-ылгап, текши шууп билери;

-будурген ишке чокым темдек тургузып, бойынын аргаларын чокым билери.

Предметле колбулу jедимдер:

-алтай литературанын чумдемелдерин билери;

-чумдемелдердин тематиказын, тургузылган курч сурактарын, литературанын теориязын, алтай литературанын уйеленгенин билери;

-чумдемелди ылгаары, тундештиру иш откурери;

-чумдемелдер аайынча бойынын корумин айдары, кееркедим чумдемелди бойы jартап билери; автордын куунин jартап билери;

-литературанын будумдерин ылгаштырып билери, текстке jуук куучындап билери, текстле иштеери, куучын тургузып билери ле о.о.;

-кееркедим чумдемелди ылгаарында бичилген ойиле колбоп, тексттин текшикижилик ле элдик учурын анылап билери;

-кееркедим чумдемелде сюжеттин болуктерин ылгаштырары, композицияны, кееркедим эп-аргаларды, олорды текстте учурын jартаары;

- кееркедим чумдемелди ылгаарында литературалык ондомолдорды билери (школдын кеминде).

III. Уреду планда «Алтай литература» деп курстын jери

Уреду учреждениенин базисный уреду планында алтай литератураны 5-9 класстарда уренерине текши 350 час берилет.V класста алтай литератураны уренерине 70 час берилет.

IV.Уреду предметтин ондайы

Бежинчи класс

(70 час)

Уренчиктин будуретен ижи:

1. кычырары

-программага кирген кееркедим чумдемелдерди кычырары;

-басняларды. Лирика ла эпика чумдемелдердин узуктерин унле анылап кычырары;

-туней тематикалу чумдемелдерди класста эмес кычырары.

2. ылгаары

-кееркедим тексттин сюжедин ылнап билери;

-фольклор ло литературалык чумдемелдин темазын ла тос шуултезин jартаары;

-текстте башка-башка будумду кееркедим сур-кеберлерди анылап билери;

-лирикалык герой керегинде jетиру берери;

-куучындаганы, улгерлегени деп ондомолдорды билери.

3. тил темиктирери

-прозалык текстке jуук куучындап билери, будумдерин (элбеде, кыскарта, талдап) ылгаштырары;

-тос герой керегинде куучындап ла чумдемел бичип билери;

-эпикалык чумдемелге jаан эмес план тургузары, ол тоодо цитаталар кийдирген план;

-танынан кычырган чумдемел аайынча бойынын шуултезин айдып билери;

-кееркедим чумдемел аайынча кыскарта бичимел бичиири (аннотация);

-кееркедим сур-кебер аайынча сурактар берип, олорго элбеде каруулар берерине темигери.

VII. «Алтай литература» деп курс аайынча класста jединетен турулталар ла билгирлер.

5 класс

-программага кирген кееркедим чумдемелдердин ондайын;

-программа аайынча берилген литература ондомолдордын jартамалын;

-текстен эпитет, тундештиру, метафора табып, олордын учурын jартаарын;

-кееркедим тексттин сюжедин jартап билери;

-кееркедим чумдемелдин темазын ла тос шуултезин jартаарын;

-лирикалык геройдын сур-кеберин тексттен табарын;

-литературалык геройго jартамал берерин;

-литературалык чорчоктин, баснянын, куучыннын жанровый темдектерин;

-куучындаганы, улгерлегени деп ондомолдорды ылгаштырарын;

-тос герой аайынча текстке тайанып, оос ло бичиир каруу берерин;

-эпикалык чумдемелге jаан эмес план, ол тоодо цитаталар кийдирген план, тургузарын;

-танынан кычырган чумдемел аайынча бойынын шуултезин айдарын;

-кееркедим чумдемел аайынча кыскарта бичимел бичиирин;

-кееркедим текстти унле анылап кычырарын.

Алтай литературала темаларла пландаары (5 класс).

№	Курстын ондайы	Темага берилген ой	Текши уреду эдилгелер		Отку риле тен ой	Отку рил ген ай, кун
			Предметле колбу тудар ТУЭ	Бойын башкарынар ТУЭ
1	Кире сос. Кижинин jуруминде ле сагыш озуминде фольклор ло литературанын учуры. Кееркедим состин ийдези.	1	Фольклор ло литература чумдемелдердин анылузын шиндееери.Кееркедим сости тегин эрмекле-куучынла тундеери	Бичитер ле оско до литературанан jетиру белетеер
2	Калыктын чумду сози. Табышкактар.	1	Табышкак керегинде шуултени кычырары.	Калыгынын оос поэзиязын тооры
3	Кеп ле укаа состор	1	Кеп состин тос шуултезин jартаары.Кеп сости темаларла болиири	Уреду ишти будуреринин планын тургузары
4-5	Чорчок «Алтын-Кажык»	2	Чорчок деп ондомолды jартаары	Jакшы jаман дегенин ондооры
6-7	Чорчок «Сынару»	2	Чумдемелдин тос темазы, сюжеди ле композициязы	Бойы туп шуулте эдип, jетируни таблица ажыра берери
8-9	М.Бедушев. Сынару	2	Драманын учуры, тос темазы, сюжеди, композициязы	Группада иштеп, бой-бойыла jоптожип билери
10	Салкын jалкуга мактанганы.	1	Улгерле иштеп, солун состордин учурын ондооры	Бойында ла угуза кычыраганын терен ондоп кычырары
11-14	Н.У.Улагашев. Кай чорчок «Оскус-Уул»	4	Кай чорчоктин сюжеди., поэтикалык тили	Санаа-шуултезин нокорине ачык айдыныш ажыра jартаары
15	Тил темиктирери Чумдемел ишке белетеери.	1	Текстле иштеп керекту эрмектерди табары	Бойынын санаа-шултезин оосло до, бичип те айдары
16	Чумдемел иш «Баатырдын сур-кебери»	1	Кычырган чумдемелге тайанып, санаа-шуултезин бичиир
17	Jебрен турк литература. Турк элдин jадын-jуруми.Г.П.Самаев	1	Бичиктен jетируни кычырары. Сурактарла иштеери	Бойында ла угуза кычырганын терен ондоп кычырары
18	Алтай литература. М.В.Чевалков. Сыгырган ла jалку бака. Басня	1	Баснядагы коргузилген сур-кеберлер. Кееркемел эп-аргааы	Бойынын санаа-шуултезин будумjилеп айдары
19	И.А.Крылов. Куу, чортон ло рак	1	Кочурме деп ондомол. Кочурмени Крыловтын баснязыла тундештирери. Тилин, бичилген марын. тургускан аайын ондоп алары	Санаа-шуултезин нокорине ачык айдыныш ажыра jартаары
20	Г. Гуркин. Кара-Кол	1	Чумдемелде jурамал коргузилгени.Лирикалык сур-кебердин куун-санаазы	Бойынын санаа-шуултезин будумjилеп айдары
21	Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери	1	Бойынын коргонин, билерин jурукла колбооры.	Бойынын санаа-шултезин оосло до, бичип те айдары
22	М.Бабаковтын «Алтайдын тууларында» деген jуругыла чумдемел иш	1	Чумдемел тургузарына jуруктагы керекти ээче-деече бичиирине аjаарар
23	Jастыраларла иш. М.Мундус-Эдоков..Ан они. Элик	1	Jартап бичигени ле куучындап бичигенинин колбузы.	Уредуде ле jурумде учураган айалгаларда бойынын санаа-шуултезин оосло до, бичип те айдары
24	П.А.Чагат-Строев. Кууктин уни.	1	Улгердеги сур-кеберди jураган кееркедим эп-аргалары.	Оско кижинин эрмек-куучынын ондооры
25-27	П.В.Кучияктын jуруминен. Адыjок	3	Автобиография будумду чумдемел деп ондомолло таныжары. Тос геройдын кылык-jаны коргузилгени	Диалог куучында туружары
28	Ч.И.Енчинов. Аргымак.	1	Фольклор сур-кеберди литературада канайда тузаланганын шиндеери.Лирикалык геройдын куун-санаазы	Бойынын айтканына ширту болоры
29	А.Ф.Саруева. Серуун аралда.	1	Улгердин тос темазын табары. Кееркедим эп-аргалары. олордын учуры	Бойында ла угуза кычырганын терен ондоп кычырары
30-33	.И В Шодоев. Ирбизек	4	Чумдемелде сур-кеберди литературалык эп-аргаларла коргускени.. Калыктын jадын-jурумин коргузеринде литературалык алыптын учуры.	Группада иштеп, бой-бойыла jоптожип билери
34-36	К.Ч.Толосов. Таныбаган.	3	Чумдемелдин сюжеди. Чумдемелдин ондайы аайынча план тургузып, куучындаары	Диалог куучында туружары. Бойы туп шуулте эдип, jетируни таблица, графика ажыра берери
37	Ч.Т.Айтматов. Солдаттын уулы	1	Куучыннын темазы, тос шуултези ле уулчактын сур-кебери.	Оско кижинин санаа-шуултезин ондооры
38	Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери.	1	«Таныбаган» ла «Солдаттын уулы» деп чумдемелдердин темазын, тос шуултезин ле уулчактардын сур-кеберин тундештирери	Санаа-шултезин оосло до, бичип те айдары
39	Чумдемел иш. «Ада Торол учун Улу jуунын ойи балдардын козиле»	1	Кычырган чумдемелдерде коргузилген ойди анылап, санаа-шуултезин чыгара адып, бичиири
40	А.Адаров. Кичинек jурукчы.	1	Улгерди унле анылап кычырарына белетенери. Улгердин учурын, тос шуултезин куучындаары.	Jурумде учураган айалгаларды бойынын санаа-шуултезин оосло айдары
41	Л.В.Кокышев.Алтай тилиме.	1	Унле анылап кычырарына белетенери. Лирикалык геройдын сур-кеберин jартаары	Бойында ла угуза кычырганын терен ондоп кычырары. Бойынын торол тилиле оморкооры
42	В.Т Самыков.Торолиме jанар	1	Тексттен керекту состорди табары	Торолиле оморкооры
43	Э.М.Палкин.Сары киштейт	1	Улгерди эске кычырарын белетеери. Куски ар-буткен керегинде крумин элбедери	Ар-буткенге аjаарынкай куун- тапту болоры
44-45	Ш.П.Шатинов Эрjине	2	Геройдын сур-кеберин jартаарга тексттен темдектер табары. Сурактарга каруу берери	Группада иштеп, бой-бойыла jоптожип билери
46	Б.Я.Бедюров. Эр-Адучак баатыр	1	Улгердин ады керегинде шуулте айдары. Эр-Адучактын сур-кеберин jураары	Бойында ла угуза кычырганын терен ондоп кычырары
47-48	Н.Б.Бельчекова. От ло карганак.	2	Карганактын сур-кеберин бойынын jаанагынын сур-кебериле тундеери.	Чум-jанды тооры
49	Сейран Сахавет.Бозого ажыра телекей	1	Эпизоттын учуры аайынча бойынын корум-шуултезин айдары.	Кижинин кылык-jанынын jаман-jакшызын ондооры
50-51	А.Я.Ередеев. Кулумjи	2	Литературный чорчок ло тегин чорчокти тундеери.керекту jолдыктарды тексттен табары	Тындуларга кару болоры
52-54	К.Ч.Толосов. Тамчы	3	Тос геройдын сур-кебери, онын телекейи	Ар-буткенге аjаарынкай болоры
55	В.Т.Самык.Менин наjыларым	1	Улгерди унле анылап кычырарына белетенери.	Ар-буткенди кичеер деп куунду болоры.Проект тургузары
56	Бертольт Брехт. Кышкы куучын	1	Улгерди унле анылап кычырарына белетенери. Сурактар тургузып уренери	Тындуларды кичеер деп куунду болоры
57-58	А.Я Ередеев. Энезинин jайлузында	2	Сур-кеберлерди оосло jураары	Эжерде иштеп, бой-бойыла jоптожип билери
59	Лу Синь.Чаазыннан эткен jылан	1	Jетиру белетеери.Ачык куучында туружары.	Оско кижинин санаа-шуултезин ондооры
60-62	J.Б.Каинчин.Кызычак ла кураанак	3	Текст аайынча сураутар тургузары	Уредуде ле jурумде учураган айалгаларда бойынын санаа-шуултезин оосло айдары
63	Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери	1	Кычырган чумдемелден керекту jолдыктарды табары	Санаа-шуултезин чыгара айдып, бичиири
64	Чумдемел иш «Айылдын тындулары»	1
65-70	Отконин катап корори	5	Jкунына уренгенин катап корори	Будурген ижин берилген критерийлерле баалары

Тузаланган литература

1.Алтай чорчоктор.Г-А.,1954.

2.Алтай табышкактар .Г-А.,1981

3.Алтай алкыштар.Г-А.,1993

4 Алтай албатынын чорчоктори.Г-А.,1974

5.Алтай кеп куучындар,Г-А.,1994

6.Алтай литература 5 класс .Горно-Алтайск,2013

7.Каташ С.С..Мифы и легенды ГорногоАлтая.Г-А.,1978

8. Киндикова Н.М. Методика алтайской литературы.2004

9.Киндикова Н.М.Эволюция образной системы в алтайской лирике .1989

10.Стеблева И.В..Поэзия древних тюрков6-8 веков.М.,1965. сб.Древняя поэзия тюрков.,1993

11.Суразаков С.С..Алтай фольклор.Г-А,,1975

12.Суразаков С.С..Алтай литература,Г-А.,1962,1995

13. Чочкина М.П.Кумуш тамчы. 5 кл.. Г-А.,2005

14. Чинина Э.П. Русская литература 19 века и становление молодой алтайской литературы,1998