Дәріс 7 Таңырыбы: СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҮЗЫЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ

балалар - сөйлеу қабілеті бұзылған балалар туралы сөз қозгаймыз. 
Сөйлеу қабілетінің кандай да бір патогендік фактордың әсерінен 
пайда болған бұзылыстары өзінен-өзі жойылмайды, жэне арнайы 
ұйымдастырылған коррекциялық-логопедиялык жұмыс жүргізілмесе, 
баланың келешектегі дамуына кері эсер етуі мүмкін.
Сөйлеу қабілетінің бұзылу себептері:
1. Биологиялық: негізінен кұрсакішілік дамуы жэне босану 
кезінде (ұрыктын гипоксиясы, босану кезіндегі закымдар жэне т.б.), 
сондай-ак туылғаннан кейінгі алгашқы айларда эсер ететін патогендік 
факторлар (ми инфекциялары, жарақаттар жэне т.б.).
2. Әлеуметтік-психологиялык факторлар: коршаған ортаның 
жағымсыз эсерлері - педагогикалык салақтык, баланың сөйлеу 
кабілетінің дамуынын шектен тыс стимуляциясы, айналасындағы 
адамдардың сөйлеу қабілетінің бұзылуы жэне т.б.
Сөйлеу кабілеті бұзылыстарының жіктелуі казіргі уақытта екі 
түрге жіктеледі:
1. Клиникалық-педагогикалық
2. Психологиялық-педагогикалық
Жіктемелер арасында карама-кайшылыктар жоқ, олар бір-бірін 
толықтырғандай 
болады. 
Бұл 
жіктемелер 
балалардың 
сөйлеу 
кабілетінің бастапкы бүзылыстарына, яғни кұлағының жэне ой 
өрісінің мүкістіктері жок балаларға арналып жасалған. Клиникалык- 
педагогикалык жіктеу сөйлеу қабілеті бұзылыстарын барынша 
дифференциациялайтын 
белгілеріне 
негізделіп 
жасалған.
~ 76 ~

Психологиялык-педагогикалык жіктеу сөйлеу кабілеті дефектісінің 
біліну ортақтығына негізделген.
Клиникалык-педагогикалык жіктемеде карасгырылатын барлык 
сөйлеу кабілеті бұзылыстарын екі топқа белуге болады:
I. Ауызша тілдің бұзылуы.
II. Оқу және жазу қабһетінің бұзылуы
I. Ауы зш а т ілдің бұзылуын тагыда келесі топшаларға бөлеміз
1. 
Сөйлеудің дыбыс айту жагының фонациялъщ (сыртқы) 
безендірілуініц бұзылуы. Сөйлеу кабілетінің фонациялык бұзылуы 
белгілі-бір буыннын закымдануына карай дифференциацияланады:
а) дыбыс айтуының закымдалуы
б) сөйлеу тілінің екпіндік-ырғақтык жағынан бұзылуы
в) дауысынын бұзылуы
Бұзылыстардың дэстүрлі түрде бекітілген үғымдар арқылы 
белгіленетін түрлері бар.
Дисфония (афония) - дауыс аппаратының патологиялык өзгеруі 
салдарынан фонацияның жоктығы немесе бұзылуы.
Брадилалия - сөйлеудің патологиялық баяуланған екпіні. Ми 
кабығындағы сөйлеу орталыктарының бүзылуынан пайда болған 
баяуланған артикуляциясында білінеді.
Тахилалия - сөйлеудің патологиялық жылдамдатылган екпіні. 
Кейде баттаризм (үру, соғу), парафазия сиякты дербес бүзылыстар 
пайда болуы мүмкін. Егер сөйлеген сөзінде негізсіз үзіліс, мүдіріс бар 
болса, ол полтерн үғымымен белгіленеді.

Тұтығу - сөйлеу аппараты бұлшык еттерінің дірілдеуі себебінен 
сөйлеудің екпінді-ырғақты жағының бұзылуы.
Дислалия ~ есту түйсігі қалыпты жэне сөйлеу аппараты дұрыс 
иннервацияланған жағдайда дыбыстаудың бұзылуы. Синонимдері: 
тіл мүкістігі, дыбыстау мүкістіктері. Сөйлеген сөзді дыбыспен дүрыс 
безендірмеуден байқалады.
Ринолалия - сөйлеу аппаратының анатомиялык-физиологиялық 
мүкістіктерінің себебінен дауыс ырғағының жэне дыбыстаудың 
бүзылуы. Синонимдер: мыңқылдақтық, палатолалия. Қатты жэне 
жүмсақ таңдайдың жарылуы, ашық формада аденоидтер, аңка 
ісіктері, жабык формада мүрын қалқасының кисаюы байқалады. Ауа 
мұрын аркылы да, ауыз қуысы арқылы да өтеді. Сөйлеген сөзі бір 
сарынды жэне түсініксіз.
Дизартрия - сөйлеу аппараты иннервациясының органикалык 
жеткіліксіздігі себебінен сөзді айту жағының бүзылуы, дыбыстау 
механизмінің барлык буындарының калыптаспағандығы байқалады. 
Дизартрия церебралды паралич кезінде орталык жүйке жүйсінің 
зақымдалуының нэтижесі болып табылады, бірақ нейроинфекция 
жэне басқа да ми ауруларының нәтижесі ретінде пайда болуы мүмкін.
2. 
Сөйлеудің 
ңүрылымдъщ-семантикалыц (ішкі) жагыныц 
бүзылуы.
Алалия - баланың кұрсакішілік жэне алғашкы жылдарындағы 
даму 
кезеңінде 
бас 
миы 
кабығының 
сөйлеу 
аймактарының 
органикалық зақымдалуы нэтижесінде сөйлеу қабілетінің жоқтығы
~ 78 ~

немесе толық дамымауы. Айтылған сөзді кабылдау жэне кайта 
жаңғыртудың барлық кезеңдерінде іріктеп алу жэне бағдарламалау 
операциялары бұзылған. Алалия моторлык (сөзді кайта жаңғырту 
кабілеті бұзылған) жэне сенсорлык болып бөлінеді.
Афазия - бас миының жергілікті закымдалуымен байланысты 
бұрын кұрастырылған сөзді толық немесе жартылай айта алмау. 
Афазияға үш жастан кейін пайда болған бұзылысты жаткызады. 
Моторлык афазия - сөйлеу кабілетінің экспрессивті формасы 
бұзылады. Сенсорлық афазия - сөйлеу кабілетінің сенсорлык жағы 
бұзылған.
II. 
Оцу және жазу қабілетінің бұзылуларын екі топшага 
бөлеміз:
1. 
Оку қабілетінің зақымдалуы:
Дислексия 
- бас миы 
кабығынын кейбір 
бөліктерінің
закымдалуымен немесе толык жетілмегендігімен байланысты оку 
қабілетінің бұзылуы.
Алексия 
-
бас миы 
кабығының кейбір 
бөліктерінің
закымдалуымен немесе толык жетілмегендігімен байланысты оку 
кабілетінің қалыптаспауы.
2. Жазба тілдің бұзылуы:
Дисграфия - жазу процестерінің жартылай спецификалық 
бұзылуы.
Аграфия 
-
бас миы 
кабығының кейбір 
боліктерінің
зақымдалуынан жазуға кабілетінің жоктығы.
~
19
~

Логопедия - сөйлеу қабілетінің бүзылуы, олардың алдын алу, 
анықтау жэне арнайы оқыту мен тэрбиелеу кұралдары арқылы жою 
туралы ғылым. Логопедия сөйлеу қызметінің бұзылу себептерін, 
механизмдерін, 
симптоматикасын, 
ағымын 
жэне 
кұрылымын 
зерттейді. «Логопедия» ұғымы грек тілінің түбірлерінен: логос - сөз, 
пайдео - тәрбиелеймін, оқытамын құралган. Аудармасы «дұрыс 
сөйлеуді үйрегуді» білдіреді.
Білім беру жүйесінде мектепке дейінгі мекемелер жэне сөйлеу 
қабілеті бүзылган балалар топтары туралы типтік ереже белгіленген. 
Арнайы топтардың үш бағыты бөліп шығарылған.
- фонетикалық-фонематикалық бұзылыстары бар балалармен 
логопедиялық жұмыс;
- жалпы сөйлеу тілінің дамымаған балалармен коррекциялық- 
логопедиялық жүмыс;
логоневрозға 
шалдыққан 
(түтыгатын) 
балалармен 
коррекциялык-педагогикалык жүмыс.
Қазіргі уакытта логопедиялық көмек үш жеке түрлерінде 
үйымд астырылады:
1. 
Жалпы білім беру мекемелерінде (балабақша, мектептер).
2. 
Арнайы білім беру мекемелерінде (арнайы балабқша,
арнайы мектеп-интернаты, 
оналту 
орталыгы, 
коррекциялык
мектептер, психолого-медико-педагогикалык кеңес беру үйымдары).
3. 
Денсаулық саласындағы логопедиялық пунктер (аудандық 
поликлиникалар)
~ 80 ~

Қорытындылар: 
Жыл 
сайын 
сөйлеу 
қабілеті 
бұзылған
балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелердің, жалпы білім 
беретін мектептер жанындағы логопедиялық пункттер саны кебеюде. 
Қазіргі кезде Қазақстан республикамызда 500-ге жуық логопедиялык 
пунктер жұмыс аткарады. Ертедегі кезеңде тіл патологиясын аньщтау 
жэне түзету мәселелері көтеріліп отыр.

жүктеу/скачать 2.42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: