Лекция №12 1. Лекцияның тақырыбы

Студенттерді психологияның даму тарихымен, XХ ѓасырдыњ 20-30 жылдарындаѓы психология даѓдарысымен және Батыстық психологияның бүгінгі даму бағытымен

таныстыру.
4.Пайдаланатын әдебиеттер:

1. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История психология. М.1994ж.

2. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История и теория психология. М.1996ж.

3. В.А. Якунин. История психология. 1998ж.

4. Қ.Б.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. А. 1996ж.

5. Қ.Б.Жарықбаев. Развитие психологической мысли в Казахстане А. 1998ж.

6. А.Н.Ждан. История психология. 1997ж.

7. В.А. Якунин. История психология. 1996ж. 1-ое изд.

8. М.Г. Ярошевский. История психология. М.1995ж. 3-ое изд.
5.Лекцияның мәтіні:

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы психология дағдарысы.

ХХ ѓ. басында µркендей бастаѓан ѓылым мен µндіріс-экономикалыќ талаптарына орай сана (интроспекттік) психологиясыныњ даѓдарысы ќылањ берді. Интроспекттік психология практикалыќ ќолданба енгізулерді ќажет еткен капиталистік µндіріс проблемалары алдында µз дєрменсіздігін байќатты. Оныњ субъектив єдістері ќоѓамныњ объектив ќажеттіліктеріне сай келетін ±сыныстарѓа шамасы жетпеді. Осыдан психология зерттеулерін жања, объектив єдістер т±ѓырына орныќтыру жолдары іздестіріле бастады.

Сана психологиясын дағдарысы, сонымен бірге, ғасыр аяғында Францияда кең өріс алған невропатология және психиатрия саласындағы зерттеулердің нәтижесімен де байланысты еді. Бұл зерттеулер адам психикасын кейде саналы басқарылмайтын құбылыстар мен көрініс беретінін дәлелдеді. Мұндай бей санаға тәуелді әрекет қылықтар эксперименталды және клиникалық талдауға алынды. Осының нәтижесінде психология сана жөніндегі ғылым емес деген пікір пайда болды.

Бұл дәуірдегі психологияның қарқынды дамуына Ч. Дарвиннің эволюциялық тағылымыда үлкен ықпал жасады. Бұл ілімге орай барша психологиялық дүние қоршаған ортамен тіршілік иесінің икемдесу әрекетінен ажырауы мүмкін емес деген тұжырым орнықты. Эволюциялық теория ықпалында интроспекция әдісін қолдану мүмкін емес бала мен хайуанат психикасын зерттеу етек алды.

Осылайша әртүрлі ықпалдар мен жағдайлар ғылымда бірнеше жаңа психологиялық теориялардың туындауына себепші болды. Жаңа теория өкілдері сана психологиясын психика жөніндегі жаңа тұжырымдамалармен толықтыру немесе оны ауыстыруды мақсат етіп қойды.

Генетикалық психология. Швейцария ғалымы Ж.Пиаженің генетикалық психология теориясы психология ғылымының кең өріс жайған бағыттарынның бірі. өз зерттеулерін негізге ала отырып, Ж.Пиаже генетикалық әдісті психологиялық болмысты тануда жетекші әдіснамалық принцип дәрежесіне көтерді.

Өз зерттеулерінде ғалым бала ақыл-есінің қалыптасуына назар аудара отырып, ғылыми психологиядағы зерттеулер бала интеллектінің дамуын байқаудан басталып, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады деп пайымдады.

Пиаженің негізгі міндеті адам интелектінің құрылымын зерттеу. Осы құрылымды ол қарапайым органикалық тіршіліктің эволюциялық даму барысында жеткен нәтижесі деп білді, яғни интеллекттік күрделі ақыл-естің жай психикалық элементтерден құралатынын дәлелдемекші болды.

Пиаже тұжырымының ең үлкен қатесі-баланың біртұтас дамуын ескерместен, ақыл-естің өрістеу тұғырын интеллекттің өзінен іздеді, ал сананы дамытушы факторлар арасында ол қоғамдық тарихи әрекет болмысына ешқандай орын қалдырмады.

Пиаженің теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегі ойлау қабілетінің көзі өткендегі ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеп бақты. Ой қабілеті өзінен-өзі бітпейтінін, ал адам даму қасиеті екенін, сол адамның адамгершілік қасиет қатысымен шыңдалған сайын оның санасының жан-жақты дамып, ойлау дәрежесінің көтерілетінін тіпті көре білмеді.

Генетикалық психология зерттеулеріндегі ең үлкен олқы-кемшілік: интеллект даму деңгейінің бірінен екіншісіне өтуде оқудың маңызы орынды бағаланбай, әлеуметтік-қоғамдық фоктордың жеке адамның қалыптасуындағы мәні жоққа шығарылды.

3. Батыстық психологияның бүгінгі даму бағыты.

Ашыќ даѓдарыс кезењдерінде пайда болып, кейін елеулі µзгерістерге кезіккен айтарлыќтай мањызды теориялыќ баѓыттар (необихевиоризм, енофрейдизм, гештальтпсихология) 60 жылдардыњ басында µздерініњ б±рынѓы абыройынан айырыла бастады. Єрекет-ќылыќ пен психиканы т‰сіндірудегі теориялыќ ішкі ќайшылыќтар олардыњ негізгі бастау позицияларын ќайта ќарастыруды талап етті. Б±л даѓдарыстардыњ аса бір мєнді себебі-экспериментальды зерттеулер мен теориялар саласында жања µнімді кµзќарас, баѓыттардыњ туындауынан болды: танымдыќ іс-єрекет зерттеулері аймаѓында когнитивтік психология , гуманистік психология, ми жµніндегі ѓылымдар шењберінде адам санасын зерттеуге орай - нейрофизиология , нейроморфология, нейропсихология, ќанат жайѓан жєне бір баѓыт-б±л адам психологиясы еді.

Осы ѓылыми – теориялыќ баѓыттардыњ ќысќаша сипаттамасына тоќталайыќ.

Ќазіргі заман психологиясыныњ аса мањызды артыќшылыѓын танытќан ѓылыми аѓым когнитивтік психология болды. 60-жылдардыњ аяѓында АЌШ –та б±л баѓыт бихевиористердіњ єрекет-ќылып талдауында психологиялыќ элементтерді елемеуі мен танымдыќ дамуда ескермеуіне ќарсылыќ білдірумен ѓылым сахнасына келген еді. Когнитивтік психология необихевиористер зерттеулерініњ нєтижесінде пайда болып., белсенді маѓл±мат жинау мен аќпарат µњдеуші адам организмі ж‰йелі ќ±рылым деген танымды єрі жалѓастырды, яѓни адам єрќилы аќпараттарѓа ыќпалды єсер етуге ќабілетті: бµтен тањбалар формасына келтіре алады, одан єрі µњдеу ‰шін µз ќажетіне керек аќпаратты бµліп алады немесе керексіз мєліметті ж‰йеденб‰тіндей аластайды. Когнитивтік психологияныњ кµрнекті µкілдері Дж.Брунер, Д.Норман, Л.Фестингер, Ф.Хайдер, У.Найсер, П.Лиднсей, Г.Саймон .

Б±л баѓыттыњ б±л к‰нде бірнеше салалары бар. Солардыњ ішінде ењ танымал болѓаны есептеу варианты, м±нда танымдыќ процестер шектен тыс механистік негізде т‰сіндіріледі: психика сигналдарды µзгеріске келтіруші т±раќты ќабілетке ие тетік к‰йінде ќарастырылады. Єсіресе таным процесіндегі ішкі когнитивтік ќ±рылымдар мен ізденуші организм белсенділігіне аса мєн беріледі.

Когнитивтік психологияныњ негізгі зерттеу аймаѓы танымдыќ процестер – ес, тіл мен сµздіњ психологиялыќ ќырлары, ќабылдау, ойлау, зейін, ќиял жєне танымдыќ даму. Б±л таным психологиясыныњ єдістері жеке адамныњ кµњіл-к‰йі мен себеп-т‰рткілерін, сонымен бірге єлеумет психологиясын зерттеуге де ќолданылды. Адам танымыныњ барлыќ формалары электрондыќ есептеу машиналарына ±ќсастыѓымен аќпарат жинау жєне µњдеудіњ бір ізді блоктары ретінде беѓеленды. Адамныњ аќпарат µњдеу, саќтау жєне пайдалануына байланысты танымдыќ белсенділігініњ белгілі дењгей дєрежесінде кµрінетіні жµнінде пікір пайда болды. Ес, ќабылдау процестері, зейін, ойлау мен оныњ сµзбен не сµзден тыс берілетін бірліктері кµптеген ќ±рылымдыќ моделдерге келтіріледі.

Дегенмен, когнитивтік психологияда танымдыќ процестерді жете т‰сіндіре алѓан т±тас бір теория ќалыптаса ќоймады. Субъект проблемасынан алшаќ т±румен, когнитивтік психология психикалыќ єрекеттіњ иесі деп єсерленген бір дерексіз бастаушыны (гомункулюс) мойындауына мєжб‰р болды. Когнитивтік психологияныњ б±дан былайѓы µміршењдігі осы єдіснамалыќ ќиыншылыќтан ќ±тылудыњ жолын табуѓа байланысты. Оны уаќыт кµрсете жатар.

Бихевиоризм мен психоанализ теорияларына тікелей ќарсылыѓымен танылѓан ірі баѓыттардыњ жєне бірі б±л гуманистік психология. Гуманистік психологияныњ негізін ќалаушылардыњ алдына ќойѓан маќсаты-бихевиоризм мен психоанализді дєріптеушілердіњ адам мєселесіндегі ауытќуларын орнына келтіріп, шындыќќа жаќындау, µміршењ психологияны тањдап алу еді. ¤з зерттеулерініњ объекті ретінде гуманис-психологтар салауатты, шыѓармашыл жеке адам т‰сінігін тањдады. М±ндай міндетті б±л уаќытќа дейін ешбір психологиялыќ ѓылыми мектеп µз мойнына артќан емес еді. Б±лар талдауындаѓы жеке адамныњ маќсаты-µзін-µзі кемелдендіру жєне м‰мкіндіктерін µз к‰шімен ашып, жая білу.

Гуманистік баѓыт кµрнекті µкілдерініњ бірі Абрахам Маслоу еді. Ол жеке адам психологиясын есі ауысќандарды зерттеумен білу м‰мкін еместігін ќадап айтќан. Маслоу адам іс-єрекетініњ, адамныњ мінезі мен ќылыѓыныњ негізі сол адамныњ µзін-µзі таныту мен µз м‰мкіншіліктерін ашуѓа деген ќажеттілік бірнеше ќызметпен байланысты. Біріншіден, м±ндай гуманистік ќажеттілік-адамдарѓа, ќоѓамѓа тек жаќсылыќ келтіруге ±мтылу (адам табиѓатынан ќайырымды). Ч.Дарвин теориясын µзінше т‰сіндірген Маслоу, тек жыртќыш та к‰шті хайуанаттар ѓана µмір с‰руге бейімді деген Ч.Дарвинніњ ±йѓарымымен келіспей, б±л жануардыњ негізгі инстинкті еместігін дєлелдеуге тырысты: тоќ арыстан кµрінгенге тап бермейді. Оныњ жыртќыштыѓы икемденудіњ амалсыз ќ±ралы. Маслоу жануардаѓы µз ±рпаѓын жалѓастыруѓа деген инстинкт адамдаѓыдан бірде кем еместігін, ал сол инстинкт оларды бір-біріне кµмектесуге мєжб‰рлейтінін талай баса айтќан.

Екіншіден, адам µз болмысына орай кемелденуі тиіс, яѓни адам µзініњ барша м‰мкіндіктері мен ќабілеттерін орнымен пайдаланып, µзіне ж‰ктелген жоѓары адамгершілік борыштарды атќаруѓа міндетті. Ал м±ндай міндетті атќару ќажеттілігі, Маслоуше, тек дені сау салауатты адамдарда туындайды. Есі кеткендер мен ж‰йке сырќатына шалдыќќандар µз алдыныњ осы µз м‰мкіншіліктерінен д±рыс та толыќ пайдалана алмай, ќанаѓаттану рахатына бµленбегенінен болып отыр.

Гуманистік психология т±жырымыныњ µзегі: адам µз бойында алѓашќыдан ќалѓан, ќолынан келетінініњ бєрін ж‰зеге шыѓаруы тиіс. Егер онда ќ±рттайынан актерлік байќалса ол актер болуѓа ±мтылуы тиіс, ойлау ќабілеті дамыѓан болса ѓалым болуѓа тырысуы ќажет. Егер адам осыны істемесе, µмір жаѓдайлары б±ѓан кедергі жасайтын болса, “болуы тиіс еді, неге болмады?”-деген шешімін таппай, µз бойы мен ойындаѓы бітпес дау-дамайѓа тап болып, ж‰йке сырќатына кезігеді.

¤з м‰мкіншілігін ашудыњ мєні не? Маслоу пікірінше, б±л-тума ќ±былыс, адамныњ табиѓи ќасиеті. Єрбір адам ќайрымдылыќ, адамгершілік, тілектестікке деген ќажетсінумен д‰ниеге келеді. Б±лардыњ бєрі адам µзегінде, оныњ міндетті осы гуманистік ќажеттерді іске асыруда белсенділік кµрсету. Осы идеясымен Маслоу фрейдистер кµзќарасына тікелей ќарсы шыќты (Фрейд адамныњ єлеуметтенуін оныњ негізгі инстинтктеріне шек ќою деп білді.)

Маслоу бірінен біріне к‰рделене ауысып отыратын адам ќажеттіліктерін жіктеп, кµрсетіп берді.

1. 
   физиологиялыќ ќажеттіліктер
   
2. 
   ќорѓаныс ќажеттіліктері
   
3. 
   ќорек-таѓамдыќ ќажеттіліктер; осылардыњ бєрінен жоѓары адамгершілік (гуманоидтыќ) ќажетсінулер, яѓни
   
4. 
   шындыќ, ќарапайымдылыќ, єділдікті керек ету.
   

Маслоу теориясыныњ басты кемшілігі-оныњ биологизаторлыќ пікірден аса алмаѓандыѓында, єлбетте, біздіњ ќайрымды, игілікті болып д‰ниеге келетініміз, жаман болу біздіњ еркімізде еместігі-єрќайсысымыздыњ да кµњілімізге ќонымды. Біраќ инабаттылыќ ќасиеттері табиѓаттан берілмейтіндігін мойындаѓан жµн: ќайрымды болып та туылатын адам жоќ, жатырынан жауыз болатын да пенде єзірге кµргеніміз жоќ. Б±лардыњ бєрі µмір барысында ќалыптасады. Адамгершілік, этикалыќ ќасиеттерді тума ќ±былыс деп тану-биологиязациялыќ даѓдарысќа тірелудіњ басы.

1. 
   Кеңестік психология ғылымының қалыптасуы мен дамуы.
   
2. 
   Қазан төңкерісінен кейін психология ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар туралы.
   

Студенттерді психологияның даму тарихында кеңестік психология ғылымының қалыптасуы мен дамуы туралы және қазан төңкерісінен кейін психология ғылымының дамуына үлес қосқан ойшылдармен таныстыру.

1. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История психология. М.1994ж.

2. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История и теория психология. М.1996ж.

3. В.А. Якунин. История психология. 1998ж.

4. Қ.Б.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. А. 1996ж.

5. Қ.Б.Жарықбаев. Развитие психологической мысли в Казахстане А. 1998ж.

6. А.Н.Ждан. История психология. 1997ж.

7. В.А. Якунин. История психология. 1996ж. 1-ое изд.

8. М.Г. Ярошевский. История психология. М.1995ж. 3-ое изд.
5.Лекцияның мәтіні:

Ресейдегі 1917 ж қазан төнкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлерді жинақтап топтастыратын болсақ, бұл пәннің дамып өрістеуінің Батыс елдері мен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктерден адамгершілік, тәлім-тәрбиелік, діни көзқарастармен хұқықтық жағдайлардың шиеленісті болғандығын айқын аңғарамыз.

Ресейде психологиялық ой-пікірлер негізінен 2 бағытта өрістейді:

1. 
   Бостандық жолындағы жалпы халықтық қозғалыстағы сана - сезімінің даму
   
2. 
   Ресми идеология.
   

Кеңестік дәуірде психология ғылымының негізін қалауға П.П. Блонский, К.Н. Корнилов, Б.М. Теплов т.б. айтарлықтай үлес қосты. Психика дамуын әлеуметтік тарихи тұрғысынан зерттеп, көптеген еңбек жазған Л.С. Выготский және іс-әрекет психологиясы мәселелерін зерттеген С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев т.б. еңбектері бұл ғылымның методологиясы мен принциптерін жаңа сипатта дамуға бағдарлады.

Қоғамның тарихи дамуының мұқтаждығының экономика мен идеологиялық мәдениеттің өрістеуіне сәйкес кеңестік дәуірде психологияның көптеген салалары мен тармақтары дамып жетіліп жеке-жеке ғылыми пәнге айналды. Соның нәтижесінде тәлім-тәрбие психологиясының даму қарқыны мен оның қамтыған мәселелері әр алуан және сан қырлы болғанын ерекше атап көрсеткен жөн.


Лекция №14

1. Лекцияның тақырыбы:

Соғыс жылдары(1941-45) мен 80-жылдардың ортасына дейінгі кеңес психологиясы.
2. Қарастырылатын мәселелер.

1. С.Л.Рубинштейннің, П.Я.Гальпериннің, А.Р.Лурияның, Е.Н.Соколовтың, А.А.Смирновтың еңбектері туралы.

2. Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ психология ғылымының дамуына ерекше үлес қосқан психолог-ғалымдарымыздың еңбектері туралы.
3.Лекцияның мақсаты:

Студенттерді психологияның даму тарихында, соғыс жылдары(1941-45) мен 80-жылдардың ортасына дейінгі кеңес психологиясының жағдайымен

таныстыру.
4.Пайдаланатын әдебиеттер:

1. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История психология. М.1994ж.

2. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История и теория психология. М.1996ж.

3. В.А. Якунин. История психология. 1998ж.

4. Қ.Б.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. А. 1996ж.

5. Қ.Б.Жарықбаев. Развитие психологической мысли в Казахстане А. 1998ж.

6. А.Н.Ждан. История психология. 1997ж.

7. В.А. Якунин. История психология. 1996ж. 1-ое изд.

8. М.Г. Ярошевский. История психология. М.1995ж. 3-ое изд.
5.Лекцияның мәтіні:

С.Л.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" атты іргелі еңбекті дайындап, бастырып шығарды (1942, 1946 ж). Еңбекке отандық, сонымен қатар әлемдік психология ғылымының озық жетістіктері кірді.

Педагогикалық психологаяның дамуына елеулі үлес қосқан П.Я.Гальпериннің еңбектерін атауға болады. Оның еңбектерінің ішінде елімізге кеңінен таралған, белгілі ойлау іс-әрекетін кезендер бойынша қалыптастыру теориясы, ол практикалық тұрғыдан ойлауға, көптеген ептілік пен дағдыларды меңгерудің тиімді жолы болып табылады.

Нейропсихология саласында А.Р.Лурия жоғары психикалық қызметтің анатомиялық- физиологиялық негіздерін зерттеді. А.Р.Лурияның ес пен ойлаудың нейрофизиологиялық негіздерін зерттеуге арналған еңбектерінің мөні ерекше болды. Оның еңбектері қазіргі кезде диагностикалық және терапевтік мақсатта кеңінен қолданылып отырған қазіргі медициналық психология үшін ғылыми-психологиялық негіз болды.

Еңбектері бүкіл әлемге кеңінен танымал болған көрнекті психофизиолог Е.Н.Соколовтың есімін ерекше атар едік. Ол түс көру теориясын негіздеді, яғни адамдардың заттардың түсін қабылдаудң түсіндірді- Ол зейіннің нейрофизиологиялық негіздерінің құрылымына кіретін бағдарлы рефлексті ашты және сипаттап берді.

А.А.Смирновтың еңбектерінің арқасында материадды есте сақтау мен қайта жаңғырту іс-әрекетті ұйымдастыру мен жағдайларына тәуелді екендігі анықталды.

70-жылдардан басталған және қазір ғасырлар тоғысында одан әрі жалғасып жатқан психология ғылымы дамуының жаңа кезеңіне аяқ басты. Ол әлемдік психологаядағы сияқты, бір жағынан, бұрын өмір сүрген жекелеген ғылыми мектептер мен бағыттардың арасында шекараның жойылуымен, екінші жағынан, сыни тұрғыдан талдаумен және оның жетістіктерін дұрыс пайымдаумен, үшінші жағынан, психология ғылымының жіктелуімен және тәжірибемен байланысты зерттеулердің жаңа бағыттары пайда болуымен сипатгалады. Осы жылдардың ішінде психологияның әлеуметтік психология, басқару психологиясы, космос психологиясы, әскери психология, заң психологаясы, спорт психологиясы, саяси психология, экономикалық психология сияқты жаңа бағыттары пайда болды.

Шетел психологтары мен біздің еліміздің психологтарының арасында байланыс жан-жақты кеңейе және тереңдей түсті. Алдыңғы орынға психология ғылымының әртүрлі салаларыңда әлеуметтік психология және жеке тұлга психологиясы шықты. Психологиялық зерттеулер негізінен практикалық бағытта қалыптаса бастады.

Психология көптеген ғылымдар мен адамның тәжірибелік қызметінің басқару, саясат, экономика, инженерлік, еңбек, спорт, қоғамдық ұйымдардың жұмысы сияқты салаларына ықпал ете бастады.

Соғыстан кейінгі жылдардан 80-жылдарға дейін Ақтөбе, Алматы, Шымкент қалаларыңдағы оқу орындарында психологиядан дәріс оқыды.

Е.Суфиев көп жылдар бойы қазақ шәкірттерінің орыс тілін меңгеруінің психологиялық негіздерін зерттеді.

Қазақ психология ғылымының дамуына ерекше үлес қосқан психолог-ғалымдарымыздың қатарына Мажит Мұқановты (1920-1985) жатқызуға болады. Ол Ленинградтың Н.И.Герцен атындағы педагогикалық институтын 1949 жылы тамамдағаннан кейін, Қазақ университетінің аспирантурасын бітіреді, 1950 жылы профессор Т.Тәжібаевтың ғылыми жетекшілігімен психологиядан кандидаттық диссертация қорғайды. 1953-1960 жылдардың аралығында Алматының шет тілдер педагогикалық институтының, 1960-1985 жылдары Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының психология кафедрасының меңгерушісі болды.

М.Мұқанов 1980 жылы психологиядан тұңғыш рет Қазақстанда докторлық диссертация қорғап, кейін профессор ғылыми атағын алды.

Ол - жалпы психология, жас және педагогикалық, психалогия, этнопсихологиядан оннан астам еңбектің авторы. Мәселен, «Бақылау және ойлау» Алматы, 1959; "Педагогакалық психология очерктері", Алматы, 1950; "Ми және сана", Алматы, 1956; "Жан дүниесінің сыры", Алматы, 1964; "Ақыл-ой өрісі", Алматы, Қазақстан, 1980; "Жас және педагогикалық психология", Алматы, 1982.

Республикада бұл жылдары психологиядан бірнеше кандидаттық диссертадаялар қорғала бастады. Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында психологиядан дәріс оқыған ғалымдардың бірі — Әбдірахман Асылбеков (1907-1970). Ол — бірнеше ғылыми еңбектер мен мақалалардың авторы, әсіресе, оның «Оқушылардың ынтасын тәрбиелеу» (1958), "Қоғамдық пайдалы еңбек арқылы оқушыларға коммунистік тәрбие беру" (1959), "Бала тәрбиесінде семьяның рөлі" (1969). "Мектеп оқушыларында ынтаның қалыптасуы" атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.

Кәрім Қойбағаров (1928-1985) - Қазақ мемлекеттік университетінің логика және психология бөлімін 1951 жылы алғашқы бітірген түлектерінің бірі. 1951-1954 жылдарға дейін психология кафедрасының аспирантурасын оқып бітіреді. "Сұлтанмахмұт Торайғыровтың психологиялық көзқарастары" деген тақырыпта бірнеше ғылыми мақалалардың авторы, қазақ тіліне аударылған "Жалпы психология" (Алматы, 1980), "Жас педагогикалық психология" (Алматы, 1987), "Семья өміріндегі адеп және психология" оқулықтарын аударушыларының бірі болды. Ата-аналар мен мұғалімдер үшін жазған оның "Балаларды мектепке әзірлеу" (1961), "Балаларды адамгершілік сезімге тәрбиелеу" сияқты еңбектері дүниеге келді.

60-жылдардың бас кезіне дейін Республикада қазақ тіліңде психологиядан оқу құралдары болмады. Қазақ тіліңде алғаш "Мектеп" баспасынан Қ.Б.Жарықбаевтың "Психология" оқу құралы 1962 жылы жарық көрді. Бұл оқу құралы кейіннен бірнеше рет өңделіп, қайтадан басылып шықты. Мәселен, профессор Қ.Б.Жарықбаевтың "Психрлогия" оқулығы 1972, 1982, 1993, 2002, 2004, 2005 жылдары жарыққа шықты.

2005 жылы профессор Қ.Б.Жарықбаевтың жоғары оқу орындарына арналған "Психология негіздері" оқулығы қазақ бөлімі студенттерінің қолдан-қолға түспейтін кітабы болды.

Қ.Б.Жарықбаев әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы, психология ғылымдарының докторы, Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері, Т.Тәжібаев атындағы этнопедагогака және этнопсихология орталығының директоры. Ол — психология ғылымының әртүрлі саласынан 50-ден астам жеке кітаптың (оқулықтар мен оқу құралдары, монографиялар, әдістемелік басылымдар, терминологиялық сөздіктер т.б.) және 800-дей мақаланың авторы. Оның ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыты - қазақ халқының психологиялық ой-пікірлерінің тарихы мен этнопсихологиясы мәселелері.

XX ғасырдың 70-80-жылдарында Республикада психология ғылымының әртүрлі салалары бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді, әсіресе, жалпы, педагогикалық, заң, әлеуметтік, спорт және т.б. салалар бойынша зерттеу жұмыстары орындалып, бірнеше еңбектер дүниеге келді. Бұл жерде Қ.Шерниязованың, Ж.Түрікпенүлының, С.Сүлейменованың, Р.Жаңабекованың, Ж.Дүйсенбековтың, Б.Орманбаеваның зерттеулерін атаған жөн.

Психологияның басқа да жекелеген салаларынаң бірнеше сүбелі еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда, Ө.Жөкебаев "Қылмыскер мінез-құлқының әлеуметтік-психологиялық аспектілері", Ғ.Досполов "Алдын ала тергеудің психологиясы", С.Жақыпов "Таным әрекетінің психологиясы" Ә.Алдамұратов, Қ.Рахымбеков "Жалпы психология", "Қызықты психология", Ғ.Илешев "Медициналық психология", К.Оразбекова "Иман және инабат" т.б.

Соңғы жылдары жеке тұлғалар М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтың психологиялық көзқарастары туралы диссертациялар қорғала бастады (А.Мералиева, Ж.Сабирова). Сонымен қатар Қазақстанда жүргізілген іргелі зерттеулердің қатарына қорғалған докторлық диссертацияларды жатқызуға болады. В.К.Шабельниковтың "Әрекеттің жоспарлы қалыптасу жағдайындағы функционалдық құрылысы генезисінің психологиялық механизмдері" (1990), Ж.Намазбаеваның "Арнайы мектептердегі шәкірт тұлғасының қалыптасуы" (1986), Б.Хамзиннің "Шәкірттердің конструктивті-техникалық әрекетінің қалыптасуындағы операциялық пен тұлғалардың бір-біріне әсері" (1989), Н.А.Логинованың "Бектерев пен Ананьевтің ленинградтық ғылыми мектебінің сабақтастығы" (1990), В.Е.Клочконың "Ақыл-ой әрекетінің инициациясы" (1983), С.М.Жақыповтың "Оқыту үрдісінің психологиялық құрылымы" (1998), А.М.Кимнің "Қазіргі түсіну психологиясы" (2001), Қ.Б.Жарықбаевтың "Қазақстандагы психология ғылымы (XX ғ. тарихы мен даму кезеңдері)" (2003), С.Бердібаеваның докторлық диссертацияларын ерекше атап өткен жөн.

70-90-жылдарда түрлі баспалардан профессор Н.Жаңділдиннің "Ұлттық психологияның табиғаты" (Алматы, 1971), профессор М.Мұқановтың "Ақыл-ой өрісі" (Алматы, 1980), профессор Н.Елікбаевтың "Қазақ ұлтының психологиясы" (Алматы, 1992), К.Жукештің "Ұлттық психологияның табиғаты" (Алматы, 1993) монографиялары жарық көрді.

Соңғы жылдары этнопсихологияның әртүрлі мәселелері төңірегінде профессор Қ.Жарықбаев, профессор В.К.Шабельников, доценттер С.Бердібаева, Р.Рахымбеков т.б. бірнеше еңбектер жазды.

Мәселен, Қ.Жарықбаевтың "Этнопсихология — тіл тәрбиесінің өзегі" (Алматы, "Білім", 2005), "Ортағасырлық қазақ психологиясының тарихы" (Алматы, "Қазақ университеті", 2004), "Психология негіздері" атты 2005 жылы шыққан оқулығында "Қазақ психологиясының тарихына" арнайы жеке тарау берілген.

2002 жылы "Мектеп" баспасынан психология мен педагогиканың түсіндірме сөздігі жарық көрді. Оның жарыққа шығуына авторлар ұжымына психология және педагогика ғылымдары саласында белгілі ғалым, педагогика және психология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев ғылыми жетекшілік етті.

Қазақ тілінде шығарылып отырған бұл сөздікте психология ғылымының теориясында да, практикасыңца да қолданылатын негізгі ұғымдар мен атаулар толық жүйеленген ақпарат берілген. Сөздіктің ұлттық сипатының айқын болуына айырықша мән берілген,

Еліміздегі жоғары оқу орындарының көшбасшысы болып есептелетін әл-Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық университеті бүгінгі күндері кең-байтақ қазақ жеріндегі психологиялық ой-пікірдің бірден-бір орталығы болып отыр. Кезінде осы кафедраға қазақтың тұңғыш психологі, академик Төлеген Тәжібаев басшылық етті. Этнопсихологая проблемалары төңірегінде бірнеше кандидаттық, докторлық диссертация қорғалды.

Сонымен қатар Республикада этнопсихология мамандығы бойынша психолог кадрлар даярлауда және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде әл-Фараби атындағы Қазақтың ұлттық университеті мен қазақтың Абай атындағы ұлттық педагогикалық университеті, сондай-ақ облыс орталықтарындағы университеттер мен педагогикалық институттардың психология кафедралары әртүрлі бағыттарда психология ғылымын дамытуда ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы (2003), 1992 ж. этностар психологаясын зерттейтін " Ұлттық тәлім-тәрбие ассоциациясы" ұйымдасты.

Қазақтың мемлекетгік ұлттық университетінде көрнекті психолог-ғалым Қ.Б.Жарықбаевтың ғылыми жетекшілігімен 1998 ж. академик Т.Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология және этнопедагогика орталығы құрылды.

1988 жылдан бастап, Республикадағы жоғары оқу орындарында психолог мамандар даярлау ісі қолға алынды. қазіргі кезде әл-Фараби атындағы Қазақ университетінде, Қарағанды, Алматы, Шығыс Қазақстан, Атырау, Қостанай, Тараз университеттері мен Петропавл, Ақтөбе педагогакалық институттарында психолог кадрлар даярлануда. Республика мектептеріне "психология" мамандығының штаты енгізілді.

Дейтұрғанмен, Республика мектептерінде психология өз алдына дербес пөн ретінде оқытылмай келеді, оны оқытудың қажеттігін өмірдің өзі дөлелдеп отыр.

Сонымен, академик Т.Тәжібаев атындағы "Этнопсихология және этнопедагогика орталығы" Қазақстанда психология ғылымын дамытуда біршама іс-тәжірибе жинақтады. Соңғы жылдары орталықтың ұйымдастыруымен бірнеше республикалық және халықаралық ғылыми-теориялық, тәжірибелік конференциялар өткізіліп, этнопсихология және этнопедагогика мәселелері бойынша ғылыми жинақтар мен конференция материалдары жарық көрді.

Лекция №15

1. Лекцияның тақырыбы:

Шетелдік психологияның жаңа беталыстары мен бағыттары.
2. Қарастырылатын мәселелер.

1. Қазіргі шетел психологиясының негізгі бағыттары.

2. Олардың негізгі мақсаттары.
3.Лекцияның мақсаты:

Студенттерді психологияның даму тарихымен, шетелдік психологияның жаңа беталыстары және бағыттарымен таныстыру.

1. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История психология. М.1994ж.

2. А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский. История и теория психология. М.1996ж.

3. В.А. Якунин. История психология. 1998ж.

4. Қ.Б.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. А. 1996ж.

5. Қ.Б.Жарықбаев. Развитие психологической мысли в Казахстане А. 1998ж.

6. А.Н.Ждан. История психология. 1997ж.

7. В.А. Якунин. История психология. 1996ж. 1-ое изд.

8. М.Г. Ярошевский. История психология. М.1995ж. 3-ое изд.

5.Лекцияның мәтіні:

XX ғасырдың бас кезінде ғылыми білімнің ең алдымен дамыған сұраныстарының салдарынан санада интроспективтік психологияның тоқырауы байқалды. Иностроспективік психология тәжірибелік талдауды талап ететін проблемадардың алдында әлсіздік танытты.

Капитализмнің тез қарқынмен дамуы анықталатын тәжірибенің сұрақтарын бұрынғы субъективтік әдістермен қанағаттамдыру мүмкін болмады.

Психология ғылымының тарихын зерттеушілердін бірі профессор М.Г.Ярошевскийдің айтуынша, сана психологиясының тоқырауы, әсіресе Францияда тоқырау басталғанға дейін ерекше кең өріс алған невропатологая және психиатрия саласындағы зерттеулердің нәтижелері дайындалды. Бұл зерттеулер адам психикасына кейде санасыздық көріністер тән екендігін дәлелдеп берді. Санасыздық саласына клиникалық және эксперименталдік талдау жасалынды.

Жан-жақты зерттеу жұмысын Шарко (1825-1893) жүргізді. Оның жетекшілігімен аса дарынды француз психологі Пьер Жане (1859-1937) және психоанализ бағытының негізін салушы Зигмуңд Фревд (1859-1939) өз жұмыстарын бастады. Көрнекі француз психологі Альфред Бине объективтік әдістерді зерттеп, талдады. Ол балалардың интелектісінің даму деңгейін анықтау үшін тестілер жасады. Интроспективтік әдіс жаңа объективтік талдау және эксперименттік зерттеу әдістерімен салыстырғанда кейінгі
қатарға ығыстырылды. .

Сонымен, XX ғ. бас кезінде психиканы эксперименталдік зерттеулер психологияға сана туралы ғылым деп анықтама берудің дұрыс емес екендігін дәделдеді.

Бұл кезеңде психологияның дамуына Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі ерекше рөл атқарды. Дарвиннің эволюциялық ілімі бойынша, психикалық құбылыстарды қоршаған ортадан, тірі организмнің бейімделу іс-әрекетінен бөліп алып қарауға болмайтындығын дәлелдеді. Эволюциялық теорияның әсерімен бала психикасы мен жануарлар психикасын зерттеулер жан-жақты қолға алынды. Оңда интроспекция әдістерінің қолдану мумкіншіліктері шектеліп, адам психикасын зерттеуге генетикалық және салыстырмалы түрде қарауға ерекше мән берілді. Осындай қалыптасқан жағдайдан, тоқыраудан шығудың жолдары іздестіріліл, әртүрлі теориялар мен бағыттар қалыптасты. Сондай теорияларға бихевиоризм, гештальпсихология және психоанализді (фрейдизм) жатқызуға болады. Олардың барлығы бір кезеңде жан туралы ғылымның жалпы тоқырауы негізінде дүниеге келді.

Бихевиоризм – ХХ- ғасырдың бас кезінде жоғарыда келтірілген себептерге байланысты қалыптасқан психологиялық бағыттардың бірі. Бихевиоризм теориясының негізгі зерттеу нысаны сана емес, адам мінез-құлқы болып табылады. Мінез-құлық психологиясы АҚШ-та ерекше дамыды. Бихевиоризм бағытының көрнекті өкілі америка ғалымы, әрі психологі Джон Уотсон (1873-1958) болды. Ол дәстүрлі психологияның пәнін, жан құбылыстарын жаңа мінез-құлық психологиясымен өзгерту қажеттігін ұсынды.

Бихевиоризм Ьеhаvіоuг- деп аталатын ағылшын сөзінен шыққан, қазақшалағанда мінез-құлық мағынасында қолданылады. 1913 жылы америка психологі Джон Уотсон психологияны мінез-құлық туралы ғылым ретінде қарастырды. Жаңа бағыттың пайда болуы "Психология, оны бихевиорист қалай көреді" атты мақаланың шығуымен ерекшеленеді. Оның авторы Уотсон психология басқа жаратылыстану ғылымдарының арасында өзінің лайықты орнын алуға тиісті деп жазды. Оның айтуынша, қазіргі кезге дейін психологияның пәні және зерттеу әдісі теріс түсіндіріліп келді және психологияның зерттеу нышаны сана емес, мінез-құлық, ал интроспективтік әдістің орнына -субъективтік әдіс деп тұжырымдады. Бұл мақаланы батыс психологтары "бихевиористік төңкерістің" басталуы деп бағалады. Мақаладан кейінгі 10 жылдықта бихевиоризм толқыны барлық америка психологиясын қамтыды.

Бихевиоризм психологиядағы прагматистік бағыт, оның пайда болуы тез қарқынмен дамып отырған капиталистік экономиканың сұраныстарына байланысты. Бихевиористердің мақсаты - психологияны мінез-құлықты басқаруға қабілетті білімнің саласына айналдыру. Д.Уотсонның түсіндіруінше, бихевиоризмнің түпкі мақсаты — адам мінез-құлқын түсіндіру. Бұл үшін 3 жағдай жеткілікті деп есептеді: мінез-құлықтың өзін суреттеу, организмге әсер ететін ішкі, сыртқы дене стимулдарын және оған жауап беретіп мінез-құлық реакциясын байланыстыратын заңдарды тану. Адам жануарлардан тек мінез-құлық реакцияларының күрделілігімен, оларға жауап беретін стимулдардың әртүрлілігімен ерекшеленеді.

Бихевиористердің дәлелдеуінше, негізгі ғылыми ұғымдар болып табылатын стимул - сыртқы ортадан келетін тітіркендіргіш, реакция — тітіркендіргішке ағзаның жауабы және стимул мен реакцияның байланысы — ассоциация. Сонымен, Уотсон санадан ғылыми категория ретінде бас тарта отырып, өзінің еңбегінде И.П.Павловтың шартты рефлекстер туралы әдістемесіне сүйенеді.

Бихевиоризмнің пайда болуына америка зерттеуші-ғалымы Э.Торндайктің (1874-1949) еңбектерінің үлкен әсері тиді. Э.Торндайктің негізгі зерттеулері жануарларға жүргізілді, олар "проблемалық жәшік" деп аталатынға орналастырылды. Э.Торндайк "проблемалық жәшіктегі" жануарларлардың мінез-құлқын бақылап, байқау және қателесу әдісімен әрекет ете отырып, жануарлар кездейсоқ нәтижеге жетеді деген қорытындыға келеді. Үйрету, бейімделу реакциясын қалыптастыру бірнеше рет қайталаудың нәтижесінде іске асады (жаттығу заңы). Егер реакциядан кейін ағза үшін жағдай ойдағыдай іске асатын болса, реакция бекітіледі, стимул мен реакцияның арасында берік байланыс қалыптасады (тиімділік заңы).

Ашылған заңдылықтарды бихевиористер механикалық түрде адамға пайдаланды. Адамдардың жануарлардан айырмашьшығын олар реакдиясының өте күрделі сипатынан көреді.

Бихевиористер мінез-құлықтың ортаның әсеріне байланыстылығын дұрыс анықтап берді. Бірақ олардың тұжырымдамасы механикалық сипатта болды. Олар кері реакцияның тек стимулмен емес, сонымен қатар ішкі жағдайлармен байланыстылығын ескермеген.

Жануарлар психикасын зерттеуге адам мінез-құлқы моделі тұрғысынан қарау дұрыс, бірақ жануарлар мен адам психикасыньщ сапалық ерекшелігі бұрмаланды. Джон Уотсон адамның мінез-құлқы тітіркендіргіштерге бағыныштылығы туралы ғылымды байыта түсті. Бұл байланыстьыықты S->R (стимул - реакция) формуласы түрінде бейнеледі.

Бихевиоризмнің негізіне психологиялық зерттеулердің пәні ретінде психиканы, сананы жоққа шығару жатады. Зерттеу нышаны ретінде мінез-құлықты мойындайды. Психология ғылымына мінез-құлық пен ортаның арақатынасының заңдылықтарын зерттеу ұсынылды. Бихевиористер жануарлар сияқты адам да жай тетік, машина тәріздес сыртқы ортаның әсеріне жауап береді дегеңді айтады.

1925 ж. Джон Уотсонның кезекті еңбегі "Бихевиоризм" атты кітабы жарық көрді. Бұл еңбекте негізгі идея сыртқы тітіркеңдіргіштердің нәтижесіңде кез-келген келбеттегі, мінез-құлықтағы адамды «жасауға» болатындығы айтылды. Бұл еңбекте тек туа біткен қасиеттердің мәні жоққа шығарылған жок, сонымен қатар жеке тұлғаның өзінің сенімі, ұстанымы және қатынастары жоққа шығарылды.

30-жылдардың өзінде бихевиоризм идеясының өміршеңдігі, оның мәнділігі бірте-бірте шайқала бастады. Америкада кезекті экономикалық тоқырау басталды, жаппай жұмыссыздық, халықтың жағдайы одан әрі нашарлай түсті.

Көрнекті америка психологі Роберт Вудвортс функционалдық психологияның негізін салушылардың бірі (1869-1962) болды. Ол бихевиористердің ұсынған "стимул - реакция" үлгісін жоққа шығарып, оның құрамына аралық буын - ағза мен ұстанымды енгізді, түрткі туралы ілімді талдады. Сонымен, бихевиоризм қатты сынға алынып, мінез-құлық психологиясының реформасы басталды. Ол реформаны Эвард Толмен және Кларк Халл сияқты ғалымдар басқарды, ал жаңа бағыт "необихевиоризм" деп аталды. Олардың айтуынша, психологиядан дәстүрлі ұғымдарды: образ, түрткі және т.б. шығарып тастау мүмкін емес, олар реакция мен стимулдың арасында тұрады деді.

Сонымен бихевиоризм барлық өз тарихының барсында психологияны мінез-құлык ағзасы туралы жаратылыстану ғылымына айналдыру ұранымен шұғылданды. Бихевиоризмнің және необихевиоризмнің барлық нұсқаларының негізгі кемшілігі — олардың әдіснамалық негізі позитивизм және адам механикалық философиясы. Бірақ, нәтиже көрсеткендей, осы екі әдіснамалық ұстаным негізсіз болды.

Психоталдау (фрейдизм). Тоқырау кезінде пайда болған екінші бағыттардың бірі психоталдау (фрейдизм) болып табылады. Оның негізін қалаған австриялық психиатр және психолог Зигмунд Фрейд. Психоталдау бағыты өкіддерінің бахевиористерден, гешталыпсихологтардан айырмашылығы психологияда ғылыми білімді құрудың үлгісі ретінде дәл және жаратылыстану ғылымдарына бағдарланған жоқ, ал олар тоқыраудан шығудың жолын медицина және психологаяның өз шеңберінде табуға ұмтылды.

Фрейдизм, оның негізі мынада — адам туралы психологиялық білімді жаңа өмір шындығымен толтыруға, практикалық психологиялық, ең алдымен психотерапевтік міндеттерді шешу үшін пайдалы теорияны құруға және ақпаратты қабылдауға ұмтылды.

Фрейд өзінің ғылыми ізденістерін психотерапевтік тәжірибені талдаудан және жинақтаудан бастауы кездейсоқ емес, содан кейін жинақтаған тәжірибені психологиялық теорияға айналдырды.

Фрейдизм үшін негізгі ұғымдарға "сана" және "санасыздық" жатады. Психотаддау ілімінің болашақ тағдыры және оған көзқарас әртүрлі елдерде түрліше қалыптасты. Алғашында Фрейдтің ең жақын шәкірттері мен ізбасарлары және психиатор-дәрігерлердің кейбіреулерінен басқалары оған өте салқын қатынаста бодды. Кейіннен психоталдау бағытьш жақтаушылар Германия мен Австрияда, Еуропа мен АҚШ-та күні бүгінге дейін кеңінен таралды.

Кеңес өкіметінің алғашқы жыддарында кеңес психолог-ғалымдары оған қызығушылық танытты. Сол кезде үстемдік еткен субъективтік идеалистік психология бүл ілімнен материалистік балалықтың бірден бір мүмкіншілігін көре білді. Кейін, 30-жылдары, психологиялық зерттеулерді шектеумен бірге ("Халық ағарту комиссариаты жүйесінде педологиялық бұрмалаушылықтар туралы" белгілі қаулыда) З.Фрейдтің ілімі қатты сынға алынды. Осы қаулыдан кейін біздің елімізде Фрейдтің еңбектерін аударуға және баспа бетінде жариялауға тиым салынды. Соңғы жылдары әлемде кеңінен таралған Фрейдтің психологиялық іліміне қызығушылық қайтадан өсіп отыр.

XX ғасырда психологтардың ішінде австрия дәрігері Зигмунд Фрейдке ерекше орын берілді. Оның негізгі еңбегі «Түс көруді талқылау» 1900 жылы жарық көрді. Сол кезден бастап, психологияда бір-бірін әртүрлі ғылыми беделді тұлғалар ауыстырды. Олардың ішінде бірде-бірі бүгінге дейін Фрейд және оның ілімі сияқты ынта туғызған емес.

Адам мінез-құлқының басты реттеушісі сана екендігі белгілі. Зигмунд Фрейд (1856-1939) - австрия невропатологі, психиатры және психологі, психоталдау бағытының негізін салушы. Фрейдизмнің концепция ретінде қалыптасуы XX ғасырдың бас кезіне жатады. Психоталдау бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 20-жылдары кең өріс алды. Жеке тұлғаның құрылымында Фрейд санасыздыққа ерекше көңіл бөлді және зерттеу нысанына айналдырды. Оның айтуынша, ауру адамдар өз іс-әрекетінің түрткілерін түсіңдіре алмайды: Фрейд негізін салған психоталдау әдісі санасыздықты зерттеу үшін психикалық ауру адамдарды емдеу мақсатында қолданылады.

Фрейд тек ауру адамдардың ғана емес, дені сау адамдардың көңіл-күйі мен мінез-құлқын түсіндіретін теорияны негіздеді. Бұл теория Батыс елдерінде кеңінен тарады, үлкен беделге ие болды. Фрейд теориясы көптеген шет елдерде психология, психотерапия, психиатрия оқулықтарына берік енген. Фрейдизм бағыты адам туралы басқа ғылымдарға -социологияға, педагогикаға, антропологияға, этнографияға, сонымен қатар өнер мен әдебиетке ерекше ықпал етті.

Фрейдтің еңбектерінде күрделі психологиялық проблема ретінде адамның сексуалдық өмірі туралы мәселе қойылды. Фрейдтің түсіндіруінше, жас жеткіншек балалардың әртүрлі жағымсыз іс-әрекеттерге бейімділігі оларды жыныстық инстинктердің билеуінен деп түсіндіреді.

Гештальтпсихология (немістің Се"іа1і деген сөзінен шыққан, қазақшалағанда бейне, құрылым, түр деген мағынаны білдіреді). Егер бихевиоризм психологияның тоқырау жағдайынан шығудың жолдарының бірі ретіңде АҚШ-та (пайда болды және өз дамуында бұл елден тысқары таралған жоқ. Ал гештальтпсихология - психологиялық бағыт ретінде Германияда пайда болды және XX ғасырдың бірінші жартысында көптеген Еуропа елдерінде жүргізіліп жатқан психологиялық зерттеулерге ерекше әсер етті, оның ішінде біздің елімізде (соғысқа дейінгі жылдарда) кеңінен тарады. Егер де бихевиоризм өз дамуында физиология және биология ғылымдарына жан-жақты негізделсе, ал гештальтпсихология физика мен математиканың ерекше ықпалында болды.

Бүл бағыттың көрнекті өкілдерінің ішінде М.Вертгеймердің, В.Келердің, К.Левиннің және т,б- есімдерін атауға болады. Гештальтпсихология өкілдерін интроспективтік психологияға тән психикалық құбылыстарды талдауға және зерттеуге жеңілдетілген атомистік тұрғыдан қарау негізінен қанағаттаңдырмады. Бұл интроспективтік психология барлық күрделі құбылыстарды қарапайым құбылыстарға бөлді, олардың тіркесінен күрделі тұтастық заңын қалыптастыруға ұмтылды.

Гештальтпсихологтер психикалық құбылыстардың қиын да тұтас жүйесін қалыптастырудың өзіндік заңының өмір сүруі және жұмыс істеуі туралы айтқан болатын. Гештальтпсихологтардың зерттеулерінде күрделі құбылыстардың элементтері және оның байланыстары бойынша зерттеу осы байланыстардың құрылымын анықтаумен ауыстырылды. Осы себептерден ғылымдағы бұл бағытты кейде "құрылымдық психология" деп атайды (гештальт деген сөздің қазақша мағыналарының бірі "құрылым" деген мағананы береді)

Гештальтпсихологияның көптеген өкілдері психологиялық білімнен, басқа жаратылыстану ғылымдарының салаларының бірінен базалық білім алды, бұл олардың психологиялық көзқарасына ерекше ықпал етті. В.Келер, мәселен, физиканы оқып, үйренді және қабылдау мен ойлау үрдістерін түсіндіруде қажетті білімді пайдаланды. Кез-келген құбылыс пайда болады және белгілі бір жүйенің бөлігі ретінде өзіндік ерекшелік сипаттамасын алады деп жазды В.Келер.

Гештальтпсихологияның ұстанымдары мен қағидалары жеке тұлға мен тұлға аралық мінез-құлыққа қолдануды өзінің теориялық және эксперименталдік зерттеулерінде К.Левин іске асырды. Орта, Левиннің айтуынша, физикалық бірлікте емес, психологиялық тұрғыдан анықталуы қажет, демек, адамдардың оған әсер ететін субъективтік қабылдауы арқылы беріледі. -

Гештальтпсихологияның идеялары психологиянын көптеген негізгі проблемаларын талдауда жағымды роль атқарды. Көп жағдайда гештальтпсихология бихевиоризмге және өмір сүріп отырған психологиялық бағыттарға қарсы. Жас эксперименталдық психологияның ұзақ уақыт бойы зерттеу нысаны түйсіктер болды. Психикалық өмірдің бейнелік аспектісі психологиялық зертханаларда қаншама күш салынса да тек ашылмай ғана қалған жоқ, керісінше, жоқ болып кетті. Бірақ бейне категориясын ұсынып отырған сол аспект әлеуметтік теориялық талдаудың және эмпирикалық зерттеудің пәні ретінде міндетті түрде карастырылуы қажет еді. Идеалистік философияның үстемдік ету жағдайында қалыптасқан оны іске асыруға гештальтпсихология талпынған еді, оның бағыттары мен нәтижелеріне әсері тиді.

Гештальтизмнің қалыптасу кезінде тұтастық және бөліктері проблемасына ерекше мән берілді. Барлық уақытта да психикалық өмірді оны тұтастықта, ішкі байланыста қарастыру негізгі мәселе болып көтерілді.

Болашақ гештальтистер екі зертханада тәрбиеленді: Ф.Брентанонның шәкірті - К.Штумпфа (Берлин) және Геттинген университетінде Г.Мюллерде тәрбиеленді. Олар өздерінің мақсаты — психологияны емес, логиканы реформалау мәселесін қойды. Олардың айтуынша, логика феноменологияға айналуы тиіс. Осы мақсатты орындау үшін бұрынғы интроспективтік әдіс жарамсыз деп табылды. Оны жетілдіру негізінде феноменологиялық әдіс қалыптасты, Бұл бағыттың түсіндіруінше, бейненің негізгі қасиеті константтылық немесе қабылдаудың өзгерген жағдайдағы тұрақтылығы, сонымен қатар егер қабылданатын зат тұтас түрінде қабылданбайтын болса, қабылдаудың тұрақтылығы бұзылады. Гештальт психология өкілдері фигура және фон, екі жақты бейнелеу, қабылдау туралы зерттеу жұмыстарын жүргізді.

Қазіргі шетел психологиясына талдау жасағанда психиология ғылымында генетикалық бағыттың ең көрнекті өкілдерінің бірі, швейцария ғалымы, психологі Жан Пиаженің генетикалық психологиясына сипаттама беруден бастағанды жөн көрдік. Әлемдік психологияда баланың интеллектісін дамыту саласында өлшеусіз еңбек сіңірген ғалы мд ы кездестіру қиын.

Құрылымдық — жүйелік талдауды пайдалана отырып, психологиялық зерттеулердің басшылыққа алатын әдіснамалық қағидасы ретінде Пиаже генетикалык әдіс туралы ілімді ұсынады.

Баланың интелдектісін қалыптастыруға негізгі көңіл бөле отырып, Пиаже ғылыми психологияда кез-келген дамуды зерттеуден бастау керектігін атап көрсетті. Пиаженің пікірі бойынша, тек жекелеген ғылымдар емес, сонымен қатар таным теориясы да генетикалық негізде құрылуы қажет деп көрсетті. Бұл идея Ж.Пиаженің генетикалық эпистемология ғылымын жасаудың негізіне жатты, демек, адамда әртүрлі білімнің, ұғымның, таным операцияларының түрлері мен типтерін қалыптастыру тетіктері мен жағдайлары туралы ғылым.

Пиаженің негізгі міңдеті адам интелектісінің құрылымын зерттеу болып табылады. Пиаженің алғашқы кітаптары 20-жылдары жарық көрді: "Баланың сөйлеуі мен ойлауы" (1923), "Түсінуі және ой қорытындысы" (1924), "Баланың дүние туралы түсінігі"(1926).

30-жылдары Пиаженің психикалық даму проблемаларына көзқарасы түбірлі өзгерістерге ұшырады. Пиаже интеллектінің даму кезеңін, оның мазмүны мен мәнін басқаша анықтады. Оның айтуынша, басқа адамдармен қарым - қатынас емес, ал операция (логикалық-математикалық құрылым) баланың танымдық дамуын себепке байланыстырды.

Пиаже интеллектіні зерттеуде кескіндеу әдісін қолданды. Әртүрлі жастағы балаларға бірдей тапсырма беріп, оның нәтижелерін салыстырып көрді. Бірақ бұл әдіс балада жаңа интеллектуалдық тәсілдерді, ұғымдарды, білімдерді психологиялық қалыптастыруды қамтамасыз ете алмады. Жан Пиаженің концепциясының негізгі кемшілігі баланың жеке басын тұтас дамытуды жоққа шығарды, интеллекті дамуының ең басты қозғаушы күші сол интеллектінің өзі деп білді. Пиаженің зерттеулерінде интеллектіні дамытудың жағдайлары ішінде іс-әрекет жағдайының болмауы — негізгі кемшіліктерінің бірі.

Пиаже интеллектінің дамуының бір деңгейінен екінші деңгейіне өтуде негізгі жағдай ретінде оқытудың рөлін жеткіліксіз бағалады. Отандық психологтардың орындаған көптеген зерттеулері балалардың ойлауын дамыту дұрыс ұйымдасқан оқыту жүйесіне байланысты екендігін дәлелдеді.

50-жылдардың аяғы мен 60-жылдардың бас кезінде ашық тоқырау жылдарында қалыптасқан (бихевиоризм, фрейдизм, гештальтпсихология), кейіннен өзгерістерге ұшыраған бағыттар өзінің маңызын бірте-бірте жоя бастады. Эксперименталдық зерттеулер мен теория саласында жаңа бағыттар пайда бола бастады.

Моделдеу құралдары арқылы танымдық іс-әрекетті зерттеу саласында — когнитивтік психология, гуманистік психология, ми туралы ғылымдардың шеңберінде адам санасын зерттеу — нейрофизиология, нейроморфология және нейропсихология ғылымдары қалыптасты. Адам туралы психогенетика ғылымы кеңінен тарай бастады.

Қазіргі кезде кең таралған ғылыми бағыт — когнитивтік психология. Бұл бағыт 60-жылдары АҚШ-та пайда болды. Ол негізінен бихевиоризмге, танымдық үрдістер мен танымдық дамуды жоққа шығаруға қарсы бағытталды. Когнитивтік психологияның белгілі өкілдеріне Дж.Брунер, Д.Норман, Л.Фестингер, Ф.Хайдер, У.Найсер, П.Лиднсей, Г. Саймон жатады.

Қазіргі кезде бұл бағыттың бірнеше нұсқалары қалыптасты. Кеңінен тараған бағыттарының бірі - есептеу нұсқасы. Онда ішкі когнитивтік үлгі мен тану үрдісінің белсенділігінің рөлі ерекше атап өтіледі. Бұл бағыттың шығуы ақпараттық қатынастардың ықпалымен байланысты.

Когнитивтік психология сияқты келесі ірі бағыттардың бірі — гуманистік психология. Ол бихевиоризмге және психоталдау теорияларына қарсы бағытталған еді. Гуманистік психологияның негізін салушылардың басты мақсаты адам проблемасын түсіндіруде бихевиоризм мен фрейдизмнің кемшіліктерін түзеу және бірден-бір дұрыс, өмірлік психологияны таңдау болып табылады. Гуманистік бағыттың белгілі өкілдерінің бірі Абрахим Маслоу болды.

А.Маслоу адам іс-әрекетінің, мінез-құлқының қайнар көзі адамның үздіксіз өзін-өзі танытуға, өзін-өзі анықтауға ұмтылуы деп түсіңдірді, өзін-өзі айқындауға қажеттілік әртүрлі қызметті қамтиды: бұл гуманистік қажеттілік, демек, адамға жақсылық істеуге ұмтылу (адам өз мәні жағынан жақсылық істеуге жаны құмар).

Маслоу Ч.Дарвин теориясын өзінше түсіндірді. Ол Дарвиннің агрессивті және күшті жануарлар өмір сүре алады, өмірге бейімделеді, икемделеді деген көзқарасымен келіспейтіндігін дәлелдейді. Маслоу антропологиялық көзқараста бола тұрып, қажеттіліктің әлеуметтік жағын аша алмады.

XX ғ. екінші жартысында психологияға бірден-бір күшті әсер еткен ғылыми-техникалық революция. Қазір психологияда жан-жақты математикалық, ақпарат теориясының әдістері қолданыла бастады, сонымен қатар электрондық есептеу техникасы, компьютерлендіру жүйесі кең өріс алды. Психология биология және медицина салаларынан соңғы жаңалықтарды белсеңді қабылдап отырды. Қазір психологияның практикаға бағытталған салалары алдыңғы шепке шыға бастады. Психолог ғальмдармен бірге практикалық психологтар пайда болды. Олар білім беру, өндіріс пен мекемелер, армия мен медицина салаларында жұмыс істейді. Онда өздерінің психологиялық қызметін керсетуде.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Сырдария » университеті




«Гуманитарлық білім» факулътеті


«Педагогика және психология» кафедрасы

«Психология тарихы» пәні бойынша

050103 «Педагогика және психология» мамандықтарының студенттері үшін

Практикалық (семинар) сабағының жоспары.

Жетісай – 2008 ж.
Практикалық (семинарлық) дәрістер.

Семинар сабағының жоспары.