ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен


ОРТА ҒАСЫР КЕЗЕҢІНДЕГІ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН



бет3/8
Дата23.02.2016
өлшемі5.4 Mb.
#7159
1   2   3   4   5   6   7   8

ОРТА ҒАСЫР КЕЗЕҢІНДЕГІ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН

Орталық Қазақстандағы орта ғасырдың тарихы VI және XVII ғғ. Қазақстан территориясында мекен еткен мемлекеттің тарихымен тығыз байланысты және Түрік қағанатынан Қазақ хандығына дейін саясаттық құрылымды ауыстырған. Орта ғасыр кезінде аймақтың саясаттық маңызы үлкен болған жоқ, сол себептен жазба түпнұсқаларында, Орталық Қазақстанда мекендеген тайпалардың тарихы қызықсыз десе де болады. Аталған аймақтағы тұрғындардың өмірі мен тұрмысы туралы жанама ақпараттарды орта ғасырлық мемлекеттерді сиапаттайтын еңбектерден табуға болады.

Түрік қағанатының рөлі мен маңыздылығына көңіл бөле отырып, Н.Ә. Назарбаев «Тарих ағымында» келесіні жазған еді: «VI ғасырда Еуразиядағы тарихи аренаға жаңа тарихи тұлға – Түрік қағанаты – түріктердің далалық империясы кіреді, өзінің гүлденіп тұрған кезінде Кореядан Қырымға дейін жерді қамтыған. VII-VIII ғасырларда Еуропадағы бірінші түріктер туралы мағлұматтар хабарланады – аварлар, булгарлар, суварлар, хазарлар. Одан кейін шығыстан оғыз-пешенектер, түрік-селжүктер, қарлұқтар, қыпшақтар (половтар, командар) қырғыздар пайда болады. Түрік тайпалары Қазақстан мен Орта Азия жерлерінің көп бөлігіне қоныстанады, Иран мен Кавказ жерлеріне дейін енеді; XI ғ. олардың жартысы (оғұздар мен түрікмендер) кіші Азияға қоныстанады. Сөйтіп түрік тайпаларының қоныстануы жергілікті халықпен қосылуына әкеледі, ал кейде көшпелі өмірді сақтаған кезде түркі этностарының үлкен топтарының құрылуына әкеледі, ол якуттар, тувинцтер, алтайлықтар, қазақтар, ұйғырлар, шығыстан чуваштар, гагауздар, татарлар (волгалық және қырымдық), батыста құмықтар, қарашайлықтар, балғарлар, түріктер» [1, б. 80-81].

VII-IX ғғ. Сарыарқа жерін қимақ пен қыпшақтар қоныстай басталды (Орталық Қазақстанның тағы бір атауы). Қимақ пен қыпшақтар мемлекетінің құрылуымен (ІХ-ХІІІ ғғ.) Сарыарқаның байланысы барлық Қазақстан аймақтарымен күшейе түсті. Бұл кезде мекендердің құрылуы басталған еді. Арабтардың жаулауы осы аймаққа үлкен ықпал тигізді, сонымен қоса ислам дінінің таралуына себептесті. «Араб жаулауы – Н.Ә. Назарбаев жазғандай, - Орталық Азия халықтарының әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өміріне үлкен ықпал тигізді. Қоғамдық өмірдегі ең маңызды өзгерістердің бірі ретінде жаңа мемлекеттік дін – исламның таралуы, сонымен қоса араб тілі мен жазуы болды. Үлкен территорияда бір тілді енгізу, өмір деңгейі әр түрлі халықтарды бір діни-саяси бірлестікке қосылдыру аясында, халифатқа кірген барлық халықтарды бір-біріне шығармалық түрде қосқан мәдениетті дамытуға және ежелгі мәдени құндылықтарды жаңартуға мүмкіндік берді» [1, б. 101-102].

Оңтүстікте қараханидтер мен қарақытайлар билігі болса, Қазақстанның орталық және бастыс облыстарында қыпшақ тайпалары мекендеген. Х-ХІІ ғасырларда Қыпшақтар бірнеше мемлекеттік бірлестіктерді құрды, олар әсіресе ХІІ ғасырда біраз күш жинаған еді. Көрші халықтарымен өзара қатынас жақсы болды, әсіресе орыс княздықтарымен.

Қыпшақ шаруашылығының басты саласы көшпелі мал бағу болды. Бір шетелдік саяхатшы 1246 жылы Дешті-Қыпшақ қаласын өтіп бара жатып, былай жазған еді: «Қыпшақтар малға, түйелерге, бұқаларға, қойларға, сиырларға, аттарға бай. Бағылып жүрген малдары сонша көп, біздің ойымша бүкіл дүние жүзінде жоқ санға жетеді» [1, б. 101-102].

Қыпшақ қоғамы патриархалды-рулық болды, бірақ классқа бөліну деген не екенін білді, - қалай болса да, құл мен бос адамдарды біледі. Бірақ қыпшақтарда құлдық аса дамымаған. Негізгі қоғамдық өндіріс болып туысқандық жиынның бос мүшелерінің еңбек қала берді.

Орталық Қазақстанның орта ғасыр тарихындағы келесі кезеңге ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы моңғол шабуылдары болды. Тарих түпнұсқаларынан білуіміз бойынша, Шыңғысхан осы жерді жаулап алып, өзінің ұлдары арасында бөліп берді. Қазақстанның басым бөлігі Жошы ұлына кірді, Шыңғысханның үлкен ұлы. Басында үш ұл да ұлы қағанның жоғарғы үкіметіне бағынатын еді, бірақ ХІІІ ғасырда Моңғол империясы бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге бөлінеді. Алғашында Орталық Қазақстанның аумағы Алтын Орда құрамына кірді, ХІV алтынордалық хан Тоқтының өлімінен кейін, болашақ Қазақ хандығының тарихымен тығыз байланысты Ақ Орданың құрылуы болды [2, б. 126].

XV ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының қалыптасу аяқталады және де Қазақ хандығы да қалыптасып болады. Шығыс Дешті-Қыпшақ территориясындағы бір халықтың қосылуы халықтарды қалыптастыру заңдылығының жалпы негізінде болды. Ол феодалды қатынастарды, ортақ территорияның, тілдің, материалдық және рухани мәдениеттің қалыптасуымен байланысты. Онда әр түрлі тайпалар қатысты.

Орта ғасырдағы Орталық Қазақстан тіршілігінің әлеуметтік-экономикалық және саяси қалпын қайта құруда ғалымдары археологиялық материалдарға сүйеніп жасаған еді.



Орталық Қазақстан аймағына үлкен еңбек сіңірген археологтар А.Х. Марғулан, К.М. Байпақов Л.Н. Ермоленко, В.Д. Кубарев, Ж.К. Курманкулов және тағы басқалар.

Б.з. 6 ғасырында Орталық Қазақстан Түрік қағанатының кұрамына енді.603 жылы Түрік қағанаты екіге бөлініп, Батыс Түрік қағанаты Жетісу мен Орталық Қазақстан аумағын қамтиды. Тарихи деректер бойынша 7 ғ-дың екінші жартысында Батыс Түрік қағанатының ішіндегі ең күшті тайпалық одақ — қимақтар Ертіс өзенінен Сыр, Шу бойына дейінгі аралықты мекендейді. 9 ғ-да Қимақ қағанаты жеті тайпадан тұрды, оларға: қимақ, ланиказ, аджлад, эймур, баяндур, татар, қыпшақтар жатады. Ал 10 ғ-да осы тайпалардан қыпшақтар алдыңғы қатарға шығып, Қыпшақ хандығын кұрды. 10 ғ-дың аяғында қыпшақтар Сыр бойындағы оғыздарды ығыстырды, Қазақстанның түгелге жуык жеріне билігін жүргізіп, Дешті-Қыпшақ деп аталды. 11-12 ғғ-да қыпшақтар екіге бөлінді, он қанаты Торғай даласын, Жем, Жайық, Еділ бойын жайласа, сол қанаты Орталық және Шығыс Қазақстанды мекендеді. Қыпшақ хандығының алғашқы орталығы Ертіс өзенінің орта ағысыңда болса, кейіннен Сыр бойындағы Сығанақ қаласына ауысты. Қыпшақ мемлекетін хан баскарды, олардан баска билеушілер катарына тархандар, бектер, басқақтар жатады. Орталық Қазақстан шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жаз айларында Сарыарқаның кең даласын жайласа, қыста тау шатқалдарына, ықтасын жерлерге оралып отырды. Орта ғасырда Сарыарқа аркылы Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтті, ол Қарқаралы, Ұлытау, Жезқазғанды басып өтіп, батысқа беттейді. Осы өңірде мыс, темір рудасы балқытылып, олардан еңбек кұралдары, қару-жарақтар жасалған. Оған дәлел Қарқаралы маңындағы Кент, Суықбұлақ мекендері, Темірші, Кентөбе кен орыңдары, Жезқазғандағы Милықұдық қонысы мен осы өңірдегі мыс және темір өндірген ежелгі кен орындары. Қытай өзені Хуанхэден Дунайға дейін созылған Ұлы Еуразия даласы адамзат тарихы бойында тек Батыс пен Шығыс арасындағы жалғаушы ғана емес, көптеген халықтардың ұлы бесігі болды. Ерте орта ғасырларда ұлы даланын орталық бөлігі, нақты айтқанда Дешті-Қыпшақ даласы құдіретті күшке айналды. Бұл даланы 6 ғ-да Түрік қағанатының кұрылуымен Қытай қорғанынан Қара теңізге дейін, түркі тілдес халықтар мекен етті. 11-15 ғ. Еуразия кұрлығындағы халықтар тарихында қыпшақтар маңызды рөл атқарды. Олар әлемдік маңызы бар ірі окиғаларға тікелей қатынасты. Оларды Византия мен Венфияда командар, орыс княздықтарында половдылар, түркі тілдес тайпалар арасында қыпшақтар деп атады. Қыпшақ қоғамы моңғол шапқыншылығына дейінгі кезенде мемлекеттілік сатысында тұрды. Қыпшақтар Орта Азияға, Шығыс және Орталық Еуропаға басып кірген моңғолдардың түріктенуіне аса маңызды үлес косты. Олар қазіргі түркі тілдес халықтар: татарлар, башқұрттар, өзбектер, қырғыздар, қарақалпақтар, оңтүстік алтайлықтар және т.б қалыптасуының бастауы болды. Қазақстан даласында қыпшақ тайпалары екі ірі топка бірікті. Соның алғашқысы Батыс Қазақстан аймағында орналасты (Арал теңізінен солтүстікке қарайғы дала). Екіншісі Орталық Қазақстан аумағында орналасты. Нақты осы географиялық аймақтарға сәйкес кейінгі орта ғасырда Орта жүз және Кіші жүз тайпалық бірлестіктері қалыптасты. 12 ғ-да Жошы ұлысынын екі қанатқа бөлінуі табиғи географиялық аудаңдар негізінде болды (Қимақ — Қыпшақ болып екіге бөлінді). Моңғол шапқыншылығы Дешті-Қыпшақтағы көшпелілердің саяси кұрылымын бұзғанына қарамастан, моңғолдар қыпшактардың мықты этно-мәдени бірлестігін ыдырата алмады. Қыпшақтардың кәсібінің негізгі түрі мал шаруашылығы еді. Қол-өнер өндірісі мал өнімдерін өндеуге байланысты болды. Қыпшақ қорғандарында ат әбзелдері молынан кездеседі. Мұның өзі олардың металл өндеумен айналысқанын және темір рудасын балқыта білгендіктерін көрсетеді. Ә.Х. Марғұлан мен М.Қ.Қадырбаевтың қыпшақ қорғандарынан тапқан теңгелері (шакалар) көшпелі шаруашылықта тауар-ақша қатынастарының кеңінен дамығанын көрсетеді.

Қыпшақтар тас балбалдарға, табиғат кұбылыстарына, аспанға (Тәңір), күнге, отқа табынды. Қыпшақтар көшкен бүкіл дала бойында адам баласы бейнеленген тас балбалдар қалды. Орталық Қазақстан далаларында, Ұлытау жоталарында, Сары және Қара Кенгір өзені маңайынан әйел бейнесі қашалған тас балбалдар кездеседі. Бұларда көз, мұрын, ауыз бейнеленбеген, сірә бұл ислам дінінін енуімен байланысты болса керек (ислам діні бойынша адамнын түрін бейнелеуге тыйым салынған). Қыпшақтарда әйелдер кұдайы Ұмай ана болған. Ұмай ана ошақ тыныштығы мен ұрпак таралуының қорғаушысы деп саналады. Баска түрік тілділер сияқты қыпшақтар үшін де Тәңірі ең жоғары кұдай болды. Бұл дәстүр ежелгі түркі дәуірінен келе жатқан ұғым. «Аспан», «құдай» ұғымдары ежелгі түркі руникалық жазбаларында кездеседі.13 ғ-дың басында Қазақ даласына моңғол шапқыншылығы басталды. Моңғол атты әскері Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жері арқылы Орта Азияға шабуыл жасады. Орталық Қазақстан жерінде кырғын соғыс болғандығы туралы деректер жок. Шыңғысхан көзінің тірісінде жаулап алған аумағын төрт ұлына бөлген кезде Орталық Қазақстан үлкен ұлы Жошы иелігіне тиді. Қейіннен Жошы ұлысы Алтын Орданың негізін кұрап, Орталық Қазақстанның тайпалық одақтары осы мемлекеттің құрамына енді. Шыңғысхан жорығына, оның әулет бұтағына қатысты ең мол белгі Ұлытау өңіріңде кездеседі. Солардың ішіндегі ең әйгілісі – Жошы хан күмбезі. Алтын Орда Өзбек ханның тұсында (1312 ж.) мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде кабылдап, Шыңғысхан ұрпақтарын еріксіз мұсылмандыққа көшірді, бұл ретте хандықтың негізін калаған түркі тілдес тайпалардың рөлі зор. Шынғысханның ұрпақтарынын өзара соғысының, Орта Азияда Темірдің күшеюіне байланысты Жәнібек ханның (1359-1379) тұсында Алтын Орда бірнеше хандықтарға бөлініп, Орталық Қазақстанда, алғашқыда Ақ Орда, кейіннен Әбілкайыр хандық кұрды [3, б. 246].

Әмір Темірдін Ұлытау бойына келгендігі туралы жазба деректе, тарихи ескерткіште сақталған. Темірдің сарай шежірешісі Шараф ад-дин Әли Ниязи «Даңқ кітабында» былайша келтіреді: «Темір Ұлытауға келгенде алдымен сол таудың басына шығып, төңірегіндегі көк жасыл дала мен сеңгір тауларға ұзақты күнге тесіле қараумен болды. Сонан соң әскерін жинап, сол жерде үлкен құлпытас орнатуға бұйрық берді. Бармағы майысқан шеберлер осынау сәтті оқиғаның күнін тасқа қашап жазды» делінген. Бұл тас Ұлытаудағы Алтын шоқы биігіне орнатылған. Оны алғаш тауып, жария еткен академик Қаныш Сәтбаев. Бұл тас қазір Санкт-Петербургте Эрмитажда тұр.

Әбілқайыр хан (1428-1468) үнемі жорықта болып, елдің ішкі жағдайын әлсіретіп алуының нәтижесінде 1465 жылы Орыс ханның ұрпактары Жәнібек және Керей сұлтандар өзіне карасты руларымен наразылық ниетпен Моғолстан жеріне көшіп кетті. Сонымен Орталық Қазақстаннан шыккан екі сұлтан Шу өзенінің бойы, Хантауы жазығында 1466 жылы Қазақ хандығының негізін калады. 1468 ж. Жәнібек пен Керей сұлтандарды кайтармақшы болып жорыққа шыққан Әбілқайыр хан Балқаш көлі манында кенеттен кайтыс болып, әскері кейін кайтты [3, б. 247].

Қазақ хандығы Бұрындық (1474-1511) және Қасым ханның (1511-1518) тұсында кеңейіп, Орталық және Батыс Қазақстан аумағын түгел қамтыды. Қасым хан тұсынан қазақ хандары Ұлытау баурайына да өздерінің алтын үзікті ордасын тігіп отырған. Тұрғылықты халық бұл орынды әлі күнге дейін Хан ордасы деп кастерлейді. Қасым ханның баласы Хақназар (1538-1580) Қазақстанның аумағын солтүстігінде Есіл, Нұра өзендеріне, шығысында Балқаш көліне, батысында Еділ өзені, ал оңтүстігінде Ташкентке дейін жеткізді. Сонымен 16 ғ-да Орталық Қазақстан экономикалық жағынан біртұтас, этникалық құрамы біртектес Қазақ хандығының құрамына енді. 17 ғ. қазақ халқының жонғар шапқыншылығына қарсы ерлік кезеңі, Орталық Қазақстан жерінде қазақтардың әскері екі ірі жеңіске жеткенімен қазақ-жоңғар соғысы әлі жүз жылға созылды.Қалмақтар мен қазақтардың өзара жауластығы қалмақтардың бір одақка (1400) бірігуінен басталып, оларды қытайлықтардың түгел жойып жіберген (1757) кезеңіне дейін ұласты. Тәуке хан билік еткен кезенде (1680-1718) Қазақ хандығының қырғыздармен және қарақалпақтармен одақтасуы нәтижесінде жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылын уақытша бәсендетті. Осыны пайдаланған Тәуке хан қазақ арасыңда коғамдық өмірдің зандастырылған тәртібін енгізді. Күшті де қарулы жауға карсы түру үшін Тәуке хан әлсіз де бытыраңкы рулардың басын косты, одақ құрды. Ұлы жүзге Төле би, Орта жүзге Қазыбек биді, Кіші жүзге Әйтеке биді билікке тағайындады. Сонымен тарихта аты қалып, осы күнге дейін жеткен «Жеті жарғы» құжаты дүниеге келді. Зандық сипаты бар құжат көшпелі рулардың тұрмыс-салт дәстүрлеріне негізделді [5, б. 25].

Қазақ тарихының небір қалың қатпары арғы заманалар еншісінде жатыр. Соның ең бір көне, ерекше мәнді айғағы Сарысу өзенінің төменгі сағасындағы «Таңбалы тас». Бұл тас Жетіқоңыр құмына таяу, Қарақойын атты тұзды көлдің іргесінде тұр. Таңбалы тасқа зер салып қараған жан Арғынның көз таңбасын, Найманның бақан таңбасын, Шапыраштының ай таңбасын, Ыстының көсеу таңбасын, Қоңыраттың босаға таңбасын, Адайдың оқ таңбасын, Жағалбайлының балға таңбасын көрер еді.

Орталық Қазақстанның тарихы, оның саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы жан-жықты зертеуді әлі де қажет етеді. Қазіргі уақытта, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің сөз сөйлеуінде біздің аймақтың негізді зерттелуі ең өзекті мәселе екенін атап өткен.
Әдебиеттер тізімі


  1. Назарбаев Н.А. В потоке истории. – Алматы, 1999. - 296 с.

2. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. – 3-е изд., перераб. – Алматы, 2011. – 670 с.

3. Смагулов Е.А. Некоторые итоги и проблемы изучения истории Туркестана по археологическим данным / Древнетюркская цивилизация, памятники письменности. – Алматы, 2001. - 302 с.

4. Маргулан А.Х. Каменные изваяния Улытау: Соч. в 14 т. Т. 3.- Алматы, 2003. - 357 с.

5. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. – Алматы, 2003. – 562 с.

6. Восточная Сарыарка: Каркаралинский регион в прошлом и настоящем / под ред. К.С. Алдажуманова, А.З. Бейсенова А. – Алматы, 2004. – 564 с.





В.В. Козина,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д.

е-mail: Lera2019@rambler.ru


ХIX ҒАСЫРДЫҢ ЖАРТЫСЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН
ХIХ ғасырдың екінші жартысында Орталық Қазақстан территориясы сирек елді, негізінде көп ұлтты аймақ болып табылды. Ең ірі ру арғын руы болды, олардың негізгі бөлігі былайша орналасты: Қарқаралыда – 87 381, Ақмолада – шамамен 100 000, Атбасарда - 32 207 шаруашылық. Наймандар негізінде Атбасарда болды - 38 375 шаруашылық; қыпшақтар оңтүстікте Сырдарияның орта және төменгі ағыстарынан солтүстікте Тобыл өзеніне дейінгі территорияда орналасты, олардың саны шамамен 130-150 мың адамды құрады [1, 16-17-б.].

XIX ғасырдың басында аймақтың шығыс бөлігінде басталған әскери-казак отарлау келесі кезеңдерде жалғасын тапты. Қарқаралы казак станицасына (1827 ж.) 1850-жылдардың басында кішіресейлік казактар көшіп келді. 1869 жылдан бастап Қарқаралы (1824 ж.) енді уездік орталық болады. 1883 жылы ондағы тұрғындар саны 1548 адам болып, олардың 181 адамы немесе 11,6 %-ы қазақтар болды [2, 4-б.].

Шаруалардың көшіп келу процесі, Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда, әлдеқайда баяу болды, өйткені Орталық Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайы мал шаруашылығы үшін анағұрлым жарамды болды. Тіпті Қазақстан Ресейге қосылғанмен, көшіп келушілер үшін қолайлы жағдай туындаған уақытта, қазіргі Қарағанды облысының территориясына бұқаралық шаруашылық көшіп келу болған жоқ. Аймақ территориясында Нұра өзенінің жанында, қазіргі Қарағанды ауданында – Үлкен Михайловка, Дубовка, Черниговка, Волынское және басқа да жерлерде бірнеше орыс-украин қоныстары ғана болды [3, 20-б.].

ХІХ ғасырда Орталық Қазақстан өнеркәсіптік игеруде, аймақтың табиғи байлығын, бірінші кезекте, пайдалы қазбаларды пайдаланудағы перспективті аймақ ретінде басты назарда болды. Бұл оның дамып келе жатқан ресейлік капиталистік өнеркәсіп үшін шикізат жеткізушісіне айналуының бастамасы болды. Ресейлік капитализмнің дамуы, қазақ даласына капиталистік қатынастардың кеңінен енуі сауда орталықтары мен қоныстардың пайда болуымен, жер қойнауындағы байлықпен танысумен, содан кейін рудниктер мен шахталардың, зауыттар мен фабрикалардың, темір жолдардың салынуымен бірге жүрді.

Ресей кәсіпкерлері жергілікті байлардан тас көмір, мыс, сирек металл кен орындарына бай жерлерді тым арзанға жалдап та, сатып алып та жатты. Осылайша, мыс рудасына бай Нілді шатқалы Байзақов деген байдан 86 рубль күміске сатып алынды. 1859 жылы Н. Ушаков Қарағанды-басы шатқалындағы тас көмір кен орнын И. Өтепов деген байдан 255 рубль күміске, сонымен бірге Сарань кен орнын 114 рубльге сатып алды. 100 кв. км ауданды Қарағанды пайдалы қазбаларды қазу жөніндегі компанияның жеке меншігіне өтті де, жергілікті тұрғындар ежелден қолданып келе жатқан жайлауынан айрылып қалды [4, 12-б.].

Ресей империясының 1897 жылғы Тұңғыш Жалпыға ортақ халық санағы аймақ тұрғындарының немен айналысқандығы туралы мәлімет береді. Табиғи-климаттық жағдай аймақта мал шаруашылығының дамуына себепші болды, ол көшпенді қазақтардың негізгі кәсібі және басты тіршілік әрекеті болды. Онымен тұрғындардың 98,0 %-ы айналысты. Егіншілікпен тұрғындардың тек 1,2 %-ы айналысты.

Рудниктер мен тас көмір шахталарында 1897 жылғы санақ кезінде 362 адам (олардың 64,3 %-ы – ер адамдар және 35,7 %-ы әйелдер) – негізінен қазақтар жұмыс істеді. Салыстыру үшін айта кететін жайт, он жыл бұрын 1886 жылы 715 адам (594 қазақ және 121 орыс) жұмыс істеді [6, 25-б.].

Қарқаралы уезінің орыс халқы омарташылықпен, жүкшілікпен, жергілікті кәсіппен, шайыр қайнатумен және аңшылықпен айналысты. Алайда бұл кәсіптер айтарлықтай пайда берген жоқ. Осылайша, 1886 жылы ауладағы пайда көлемі 3 рубльді, ал Қарқаралы уезіндегі жалпы пайда көлемі 1705 рубльді құрады [6, 62-б.].

Қолөнерші қазақ ер адамының жұмысы тапсырыспен анықталып отырды. Сатуға арналған заттарды беретін майдагерлік өндіріс әйелдер қауымымен орындалды. Әйелдер киіз, жүннен тоқылған қаптар мен кілемдер жасады, қыл және жүн жіп (арқан) тоқыды.

Балқаш көліне жақын орналасқан қазақтар балықты жазда, қыста да аулап, оны Қарқаралы қаласына жіберіп тұрды. Алайда көшпенді қазақ арасында бұл әрекет түрі айтарлықтай маңызға ие болған жоқ.

Халық санағы материалдарында патшалық әкімшілік өкілдері де көрсетілген – бұл әкімшілік, сот және полиция және әскери қауым өкілдіктерінің шенеуніктері (101 адам Қарқаралы қаласында). Уезде интеллигенция өкілдері де болды – бұл мұғалімдер, тәрбиешілер (151 адам) және дәрігерлер, фельдшерлер (9 адам). Сол уақытта қазақ интернаттары да бой көтере бастады, ал Қарақаралы қаласында бір әйелдер интернаты да болды.

ХХ ғасырдың басында Орталық Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы Ресей империясының оқиғалар арнасында болды және өткен кезеңдегі сипатқа ие болды: аймаққа ресейлік және шетелдік капиталдың енуі, егіншілікке қолайлы жерлерге қоныстану, қазақтарды жерлерінен ығыстыру және олардың дәстүрлі шаруашылығын ыдырату жалғасты. Империалистік соғыс, буржуазиялық-демократиялық революция, Қазан революциясы және одан кейін болған Азамат соғысы, құлдырау, құрғақшылық пен жұт, жаңа экономикалық саясат та әлеуметтік-экономикалық дамуына да әсерін тигізбей қоймады.

Аймақтағы көптеген өнеркәсіп кәсіпорындары шетелдік капиталистер құзырына көшті. Осылайша, 1904 жылы Ушаков пен Рязанцевтің ұрпақтарына тиесілі кәсіпорындарды Жан Карно сатып алды; 1907 жылы Сарань және Қарағанды көмір шахталары, Өспен және Спасско-Воскресенский мыс рудниктері және Сарысу көліндегі байыту фабрикасы «Спасск мыс рудалары» ағылшын акционерлік қоғамының жеке меншігіне өтеді. Қоғам акцияларын, ағылшын және француз капиталистерінен басқа, АҚШ, Германия, Ресей, Швеция, Австрия және т.б. мемлекет капиталистері иемденді.

Ақмола кен округі бойынша кен өндірісінің негізгі салаларында 1901 жылы 2615 жұмыскер; 1902 жылы - 2066 жұмыскер, 1903 жылы – 2130 жұмыскер, 1904 жылы – 2164 жұмыскер жұмыс істеді [9, 54-57 беттер]. Жұмыскерлердің жағдайы өте қиын болды. Жұмыс күнінің орташа алғандағы ұзақтығы 14-16 сағат болғандағы өнеркәсіп кәсіпорындарындағы еңбекақы мөлшері 20-дан 50 тиынға дейін болды. Қарағанды тас көмір шахталарындағы азапты жұмыс үшін шахтерлер айына орташа алғанда 10 мен 20 рубль аралығындағы еңбекақы алған және бұл уақытында берілмей отырды. Кеншілер өз қожайындарынан азық-түлікті амалсыз қарызға сатып алуға мәжбүр болды. Адамдар аш болды, киімі мен аяқ киімі бүтін болмады. Кейде жұмыскерлерді жарғыш құралдарды, жарық лампаларын, қолғаптар және т.б. өз ақшаларына алуға мәжбүр етті.

Азапты еңбек, ауыр материалдық жағдай, адам төзгіссіз тұрмыстық жағдай кеншілердің жаппай ауыруына әкелді. Осылайша, 1904 жылдың соңында Өспен руднигіндегі жер үйлерде тұратын қазақ жұмыскерлері мен олардың балаларының арасында шешек ауруы пайда болды. Шешек індеті казармаларда тұратын жұмыскерлер арасына да кеңінен тарады. Аймақтық инженер індеттің әрі қарай таралуын тоқтату үшін жедел шаралар қолдану шешіміне келді.

Бұл кезеңде Ресейде өнеркәсіптік дағдарыс нәтижесінде (1900-1903 жж.) 3 мыңға дейін ірі және шағын кәсіпорындар жабылды. 100 мыңнан астам жұмыскер жұмыстан шығарылды. Олардың көбі жұмыс іздеп Орталық Қазақстанға келеді.

1903 жылдың тамызында Қарағанды шахталарында 67 адам жұмысқа кірісуден бас тартты. Бұл оларды жалдау кезінде уәделескен ақшаны алмауынан пайда болды. Олар экономикалық талаптар қойды: тәулігіне 8 сағат жұмыс істеу; кесімді жалақы алу; дүкендегі азық-түлік пен тауар бағасын төмендету және т.б. Әкімшіліктің бұл ұсыныстарды қабылдамауына жауап ретінде жұмыскерлер кеңсе бөлмелерін қиратты, дүкендерді бұзды және шахтадан рұқсатсыз кетті. Кен жұмыскерлерінің революциялық қимылдары 20 желтоқсаннан 24 желтоқсанға дейін жалғасты.

1903-1905 жж. Спасск мыс балқыту зауыты мен Өспен руднигінде ереуілдер болды. 1905 жылғы Өспен руднигінің жұмыскерлерінің ереуілі Қазақстанның революциялық қозғалыс тарихындағы ең ірі оқиға болып табылды, осында жұмыскерлердің «Орыс-қырғыз одағы» құрылды. Рудникте ереуіл басталғанға дейін 334 адам, олардың ішінде – 269 қазақ, және 65 орыс жұмыс істеді [10, 166-б.]. 1907 жылы Спасск акционерлік қоғамының негізгі үш кәсіпорнында: Спасск зауытында, Қарағанды тас көмір шахтасында және Өспен руднигінде ереуілдер болды. Ереуілге шығушылар тұрмыстық жағдайларды жақсартуды және әкімшіліктің жұмыскерлермен жасасқан шартты ұстануын талап етті.

Аймақтағы бұқаралық ереуілдер жұмыскерлердің материалдық жағдайының біршама жақсаруына әкелді. Сонымен бірге, 1907 жылы «Спасск зауыты – Қарағанды шахталары» темір жол жүйесі іске қосылды, оның ұзындығы 40 шақырым болды, бұл еңбек өнімділігін арттырды, яғни капиталистер пайдасын да арттырды деген сөз. Бұл жұмыскерлердің материалдық жағдайын да біршама жақсартқан болар. Осылайша, 1907 жылы Қарағанды шахталарында, Спасск зауыты мен Өспен руднигінде шахталардағы бір күндік жалақы мөлшері 80 тиыннан 1 рубльге дейін болды. Қыста 20 тиын, ал жазда 65 тиыннан 1 рубль 10 тиынға дейін болды [7, 84-б.].

Территорияның Ресейлік өнеркәсіп орталықтарынан алыс орналасуы, сұрапыл климаттық жағдайлар, көлік пен білікті жұмыс күшінің жоқтығы аймақтағы өнеркәсіп дамуына кедергі келтірді.

Бұл кезеңдегі кен жұмыскерлерін негізгі екі топқа бөлуге болады: білікті және біліксіз. Бірінші топта Ресей, Орал, Сібір және Алтай орталық губернияларынан жіберілген орыс жұмыскерлері болды. Ал екінші топта қазақтар көп болды. Кен жұмыскерлерінің ұлттық құрамы әр түрлі болды. Мұнда қазақтар, орыстар, татарлар, башқұрттар және т.б. болды, сонымен бірге олардың шамамен70 % -ын қазақ жұмыскерлері құрады.

1919 жылдың соңына қарай Орталық Қазақстан территориясы, Қарағанды өнеркәсіп ауданын қоса алғанда, ақ гвардияшылар мен капиталисттерден толық босады. 1920 жылғы Тұңғыш кеңестік халық санағының, ауыл шаруашылық санағының, өнеркәсіп кәсіпорындары мен түрлі құжаттардың материалдарын талдау сол кезеңде Қазақстан даласы мен оның аймақтарында әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыстың көрінісін береді.

Шетелдік әскери интервенция мен азаматтық соғыс аяқталғаннан кейін жаңа билік Қазақстанның ауыл шаруашылығы экономикасына кері әсерін тигізді. Сонымен қатар 1920 жыл өнімсіз болып, кейбір территорияларды жұт басты. Мал басының күрт төмендеуінен, көшпенді шаруашылық пен шаруашылық қоны аударулардың көбі салықты төлей алмай қалды. Келесі 1921 жылы Қазақстан территориясының көп бөлігіне құрғақшылық тарады. Бұл көшпенді аймақ болып табылатын Орталық Қазақстанға өте әсер етті. Құрғақшылықтан шөп болмады, малға жем болмай қалды.

Көшпенділердің малынан айырылуы оларды отырықшылыққа әкелді. Олар шаруашылық жүргізуге арналған артельдерге бірікті. Отыз үш шағын дербес ауыл мен қыстақтарды тұрғындар саны 2283 адам болып, олар орыс-қазақты құрады. Қазақтар 43,6 %, ал орыстар 49,3 % болды. Басқа ұлттар үлесі айтарлықтай болған жоқ (татарлар – 2 %; украиндер – 2,8 %; немістер мен басқа да еуропалықтар –1 %) [13, 36-65 беттер].

Мұндай апаттар салдарынан Орталық Қазақстан халқы ашаршылыққа душар болды. Өлім мен кедей аудандардан көшу көптеп кездесті. Аймақтың экономикасы құрыды. 20-жылдардағы Қазақстан халқының шығыны туралы мәселелер ғылыми әдебиетте жиі көтеріле бастады.

Х1Х ғасырдың екінші жартысында орыс және шетел кәсіпкерлері бастаған Орталық Қазақстанды өнеркәсіптік игеру және кен-алу өнеркәсібін дамытуға қосқан үлесі үзіліп қалды.

1918 жылдың 11 мамырында СНК РСФСР «Спасск мыс балқыту зауытын ұлттандыру туралы» декрет қабылдайды. 1920 жылы Қарағанды шахталарында 125 жұмыскер болды. 1913 жылмен салыстырғанда көмір өндіру 94,6 %-ға төмендеп, 8 280 тоннаны құрап, көбінесе ішкі қажеттіліктер үшін қолданылды [14, 102-103 беттер]. Сол жылы Өспен руднигі мен Сарысу фабрикасы да тоқтатылды. Орталық Қазақстанда бірде-бір өнеркәсіп кәсіпорны әрекет еткен жоқ.

Осылайша, аймақ экономикасы бір жола құлдырады. Халық наразылығын білдіріп жатты, кеңес билігіне қарсылық бүкіл Қазақстан бойынша тарап кетті. Жаппай тәртіпсіздікпен мазасызданған кеңес үкіметі 1921 жылдың 14 маусымындағы «Табиғи ет салығы туралы» декретімен көшпенді және жартылай көшпенді қазақ шаруашылықтарын ет салығынан босатады. Сондықтан 20-жылдардың басындағы Қазақстанның аграрлық секторының біршама жақсаруы осы жаңа экономикалық саясатпен байланысты болды [16, б. 16]..

Салықты ұзарту, көптеген салық түрлерін ортақ, табиғи салықпен алмастыру алғашқы жылдары ауыл шаруашылығын қалыпқа келтіруде маңызды роль атқарды. 1921 жылғы құрғақшылық пен жұт, одан кейін ілесе кеткен ашаршылық соғыс салдарынан енді ғана бой көтеріп келе жатқан ауыл шаруашылығы үшін ауыр соққы болды. Егер 1920 жылдың соңында Х1Х ғасыр соңындағы деңгейде болса, 1923 жылы тағы да 20-30 жыл артқа тасталды [11, 179, 185 беттер]. Қалыпқа келтіру процесі негізінде тек 1923 жылы басталды да, алғашқы уақытта баяу қарқынмен жүріп отырды. Ауыл шаруашылығын қалыпқа келтірудің жалпы коэффициенті 1913 жылға қарағанда 65 %-ды ғана құрап, бүкіл КСРО бойынша төмен көрсеткіш болды [11, 187-б.].

Астан-кестен өзгерістер мен соғыстар болмағанда, мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы аймақтың ішкі қажеттіліктерін толығымен қанағаттандырар еді. 20-жылдардың ортасында экономикалық даму жақсара бастады.


Әдебиететр тізімі
1.Абдишев Б. Системный прорыв в будущее //Индустриальная Караганда.- 2014.- 18 февраля.

2. Казахи. Историко-этнографическое исследование. - Алматы, 1995.

3. Обзор Семипалатиской области за 1883 год.

4. Караганда. Карагандинская область: Энциклопедия. - Алма-Ата, 1986.- 606 с.

5. Караганда. - Алма-Ата: Наука. 1989.- 191 с.

6. Обзор Семипалатинской области за 1884 год. Каркаралинский уезд. - с. 11.

7. Обзор Семипалатинской области за 1884 год. Каркаралинский уезд. - с. 11.

8. Переселение в Степной край в 1907 г. - с. 84

9. ЦГА РК. Ф.698. Оп.14. Д. 2.

10. Дильмухамедов Е.Д., Маликов Ф. Очерки истории рабочего класса дореволюционного Казахстана. Вторая половина Х1Х - начало ХХ вв. Алма-Ата: Из-во АН КазССР, 1963. - 270 с.

11. ЦГА РК. Ф.14. Оп.1. Д. 167.

12. Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К.Н. История крестьянства

советского Казахстана. - Алма-Ата, 1985.

13. ЦГА РФ. Ф.1318. Оп. 1. Д.1 93.

14. ЦГА РК. Ф.698. Оп. 14. Д. 2.

15. Социалистическое строителсьтво Каз АССР. Экономико-статистический справочник за 1920-1935 гг. - М, 1936.

16. Социалистическое строительство в Казахстане в

восстановительный период (1921-1925 гг.). Сб. документов и материалов. - Алма-Ата, 1962.







Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет