Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| шапандар, бұлар, осылар, өздері, түйе жүн шекпендер болып
қана көрінеді. Крейгельге Сәруар – баранчук, Сәруардың әкесі Төрехан – «подлец шал». Демек, бұл атаулар – автордың қолы емес, Иноземцев пен Крейгельдің «көзі». Бұл – жазушының жеке сөздерге стильдік жүк артқанының бір көрінісі. Повестің композициясы өте қызық: шығарманың әр бөлігі кейіпкерлердің атымен аталады да орта тұсындағы «Сәруар» (75-бет) және ең соңғы «Сәруар, 1916 жыл, 8-июль, бесін» (93- бет) деген екі бөлігінен басқасы автор атынан әңгімеленеді. Көрсетілген екі бөлік Сәруар атынан беріледі. Бірақ барлығы да аталған кейіпкерлердің ойымен баяндалған. Ал ой дегеніміз емсе жайдақ болмайды, күрделі, түс сияқты шытырманды, арман сияқты бейнелі (образды) бо лып келеді ғой. Сондықтан жазушы Асқар бір нәрсені: затты, құбылысты, адамды сипаттағанда дәл келсе де нақты анықтауыштарды қолдана салмайды, бейнелі, астарлы, тосын эпитеттерді таңдайды. Асқардың суреттеген сәскесі сары, бесіні қоңыр, құптаны қара, сәресі құлан иек болып келеді. Мұндайда, әрине, мағынасы жағынан қиюласпайтын сөздерді тіркестіріп, жаңа сөз-образ жасаудың Абай өрбіткен үлгісін Асқар ұтымды келтірген. Бас асау ашу, қыл бұрау түскен намыс, шалқалап шыңғырған мінез деген тіркестердегі эпитеттер – әдетте мал мен адамға хас сипаттар, оларды ашу, намыс, мінез сияқты 172 дерексіз (абстракт) ұғым атауларына телу – стильдік мақсат көздеу. Әдетте мұндай сөз-образдар өлең тіліне тән сөз айшықтары болмақ. Бірақ кейбір прозалық шығармалардың поэтикалық үніне сай бейнелі, тың фразеологизмдерді суреткер жақсы пай- далана алады. Бұл жағынан Асқардың «Бесатары» поэтизмдер- ге, поэтикалық сөз-образдарға толы екенін баса айтуға болады. Бір үйір ұлпа сөз, өркеш-өркеш сөз, қос уыс сөз, алтын қоңыр балдай сырбаз ағатын қазақы сөз, қызыл көбік сауал, ішкі есеп ышқыр жорамал, күшікей үміт сияқты тіркестер – әрине, кәнігі тілдік емес, авторлық дүниелер. Жазушының бұл реттегі кейбір эпитет-анықтауыштары мүлде тосын. Мысалы, «сексеуіл буын қырыстық», «бала құлаш жер», «тепсініп келген кекесін», «бәтуасы бәкене әңгіме», «білем-білем ашу», «қол басындай айғай» дегендері – контек- ске тігісі жатық түскен, эмоциялық әсері күшті экспрессоидтер болып шыққан. Жаңа тіркестер жасауда Асқар кәнігі эпитеттердің мағы- насын өзге тұлғамен ауыстырып бере қояды. Олар да то- сын, соны болып шығады. Мысалы, көкке өрлеген, жоғары шаншылған таулар дегенді «аспаншыл биіктер» дейді. Бір қарағанда жадағайлау, жасандылау көрінгенмен, бұл эпитет екі түрлі жүк арқалай келген: бірі – тым биіктігі (аспан сияқты) білдірсе, сол биіктің өзін аспанға «құмар» етіп «жан бітірген». Сірә, бір сөзге қосымша мағыналық реңктер (ғылымда оларды «сема» дейді) үстеп қолдану – көркем шығармаға тән тәсіл, ұтықты тәсіл. Айталық, Сүлейменов тізешіл ұлық деген тіркесті жасағанда, тізешіл сөзіне әрі «күш көрсету» («тізе ба- тыру»), әрі «әрдайым күш көрсетіп отыратын», «күш көрсетуге бейім тұратын» деген сияқты семаларды үстемелеген. Сол тәрізді малдасшыл төре деп Крейгельді сипаттағанда, оның, бір жағынан, қазақтың тілін, салтын жақсы білетіндігін көр- сетсе, екіншіден, сол білгендерін өз пайдасына жаратуға тырысатындығын (қазақтарша малдас құрып отырғыштығын) танытады. Қазақсырап тұрған түрме деген де осындай көп мәнді (реңкті) эпитетпен ұсынылған. Эпитеттерді қолдануға келгенде, Асқардың тіліне, де мек, қолтаңбасына тән тағы бір амал – етістікті тіркеспен келген 173 анықтауыштық сөздерді жасап алуы. Мысалы, жал пы тілге тән ер қашты болу, етек басты болу сияқты сындық мәнді тіркестердің моделімен бет-аузы ұйқы қақты болу, тас кешті жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|