Раздзел IV. “Вялікае прыпірышча” Макееўшчына вельмі старая. Можа ад пачатку свету

Мальвіна Бондар (“Ufnacz Maryi”)

Мальвіна, Мальвіна Галуза, Галузікава Мальвіна – так у размовах называлі гэтую жанчыну літоўскія і дараўскія жыхары, і толькі падумаўшы ўспаміналі яе сапраўднае прозвішча – Мальвіна Бондар. Яе добра ведаў Уладзіслаў Слабчык, цётка якога сябравала з Мальвінай. Яна, паводле Уладзіслава Слабчыка, даглядала гаспадарку, што была пры клябані. А яшчэ Мальвіна сачыла за спраўнасцю касцельнага рыштунка, які выкарыстоўваўся падчас хаўтурнага абраду. Як ужо згадвалася, ксёндз Станіслаў Шаплевіч даручыў Мальвіне нагляд за могілкамі. Вынікае, што цяперашні выгляд Дараўскіх могілак – гэта і яе заслуга. Але не толькі месцам спачыну нябожчыкаў апекавалася Мальвіна.

Як пра кожны свой будынак клапоціцца дбайны гаспадар, як у кожнай хаце рупіцца гаспадыня – апякунка агменю і стала, так і ў кожнай святыні ёсць свой ахоўнік. І калі ў дзверы Дараўскага касцёла ўпершыню грукнула бяда, то выявілася, што гэтай святыняй апякуецца Мальвіна Бондар.

Яна была паклікана, як уяўляецца, Божым Провідам, бо клапацілася пра касцёл і пробашча Станіслава Шаплевіча не таму, што яе абавязвала пасада, не паводле загаду, а толькі праз сваю адданасць Касцёлу. І каб я не баяўся пакрыўдзіць яе сціплы самаахвярны дух, то назваў бы Мальвіну Бондар анёлам-стражам дараўскай святыні. А як жа інакш ацаніць яе апякунства?!

Гэта быў яе касцёл, які яна разам з усімі будавала, аддаючы шмат сілы, часу. Ахвярную працу Мальвіны Бондар на будаўніцтве Дараўскага касцёла згадала пані Юзэфа Канька: “Мальвіна Галузікава з Алесем Некрутам усю столь падшылі”. А гэта ж не толькі цяжкая праца, бо патрабуецца яшчэ і вытрымка, каб не закружылася галава, смеласць, каб не баяцца вышыні.

Касцёл узняўся, але як дарослае дзіця патрабуе не меншай матчынай апекі, так і дараўскай святыні патрэбны быў Мальвінін сталы клопат. Таму яна і даглядала касцёл, як роднае дзіця. А што ўжо казаць пра апеку над ксяндзом!?

Сама перш пра такую місію Мальвіны Галузікавай мне нагадала пані Марыя Бондар. Яна сцвярджае, што толькі Мальвіна, запрыязненая з усімі парафіянамі, рыхтавала месцы схованкі, пераводзіла ксяндза Шаплевіча з адной надзейнай сям’і ў другую, з блізкай вёскі ў больш далёкую. І меркаванне пані Марыі пацвярджаецца аповедам пані Апалёніі Бубен, якая ў верасні 1939 года працяглы час апекавалася дараўскім пробашчам.

-- У першы ж дзень вайны ксяндза Шаплевіча спаткала Мальвіна і пытаецца: “Куды ксёндз ідзе?” А ён і адказвае: “Дадому”.

Так яна яму і сказала, што бальшавікі ксяндзоў хапаюць. Уночы і таго забралі, і таго забралі. І вам, ксенжа, трэба схавацца. Ксёндз яшчэ зайшоў на клябаню, яшчэ штосьці ўзяў, і яны пайшлі ў Падлессе. Яна правяла ксяндза…

Так расказвала пані Апалёнія Бубен пра падзеі ў Дараўскай парафіі цягам першых дзён пасля прыходу “першых саветаў”. Ужо з гэтых скупых згадак можна зрабіць выснову, што хтосьці ў Баранавічах, а, магчыма, і ў Дараве, уважна сачыў за дзеяннямі новай улады. Не заставаліся незаўважанымі і арышты ксяндзоў. Больш таго, гэтыя звесткі перадаваліся пэўным асобам дзеля папярэджання верагодных ахвяраў. Можна сцвярджаць, што Мальвіна Бондар была далучана да таго кола.Таму ў верасні 1939 года яна своечасова вывела свайго падапечнага з Дарава. Яна ж скіравала ксяндза Станіслава Шаплевіча на бяспечную сцежку і ўвесну 1942 года.

Безумоўна, Мальвіна была смелым чалавекам. Яе мужнасць і смеласць, як уяўляецца, вынікалі з глыбокай веры, з глыбокага пераканння, што ў добрай справе дапамагае Бог.

Сёстры Леакадзія і Ванда Віктаровіч з Макееўшчыны, якія добра ведалі Мальвіну, згадалі, што ў яе, як і ў кожнага вясковага жыхара, была мянушка. Аднавяскоўцы часам называлі яе “Уфнач Марыі”. Гэтая бяскрыўдная мянушка паходзіць ад польскага выслоўя “Ufać Maryi”, гэта значыць, давяраць Панне Марыі, спадзявацца на яе ласку. Гэтыя словы – не толькі любімая показка, жыццёвы дэвіз Мальвіны Бондар, але і сведчанне, што яна імкнулася ва ўсім наследаваць Божую Маці – „апякунку люду”.

І ксёндз мусіў уцякаць. Можна меркаваць, што ўжо загадзя было вызначана, дзе ён можа знайсці прытулак. Адным з найлепшых месцаў маглі быць знаёмыя, абжытыя Хаткі.

Дарогу туды не выпадала выбіраць. Адзіны шлях – праз лес, па градках – так называлі яшчэ не зруйнаваны былы насып вузкакалейкі, што некалі з станцыі Русіны праклалі аж за Шчару, дзе будавалі бункеры. Па гэтай дарозе ён не аднойчы ездзіў на цягніку ў Русіны правіць Імшу для вайсковых. А цяпер вось пройдзецца і пешшу. Сур’ёзнасць сітуацыі, рэальная небяспека не здолелі скрушыць прыцындалісцкую натуру ксяндза Шаплевіча. Ён і цяпер гатовы быў пакпіць з сябе.

Вось ён цяпер бяжыць у лес, а насустрач яму будзе ісці літоўская паненка. Пазнае яго, хоць ксёндз і не ў сутане. Ды як жа не пазнаць: ксяндза Шаплевіча ведаюць усе. Але найверагодней то яму можа сустрэцца зялярка, што ходзіць збіраць на досвітку зёлкі.

– Proboszczu, dokąt się wybrał w taką rań?

– Do lasu. Na spacer.

– Ale ż, proboszczu, czy nie zanadto jak na spacer prędko proboszcz idzie? Рrawie pędzi! Ten pociąg Bondara, tą ciuchcię to proboszcz bym wyprzedził.

– Мa Pani racje. To ucieczka.

Аднак жа гэтая зялярка не дачувае.

– Wycieczka? W taką rań?

– Nie, proszę Pani. Nie wycieczka, a ucieczka. Pani chyba pamięta taką baladę Adama Mickiewicza: “Przeminęli już Gnilicę i Kołdyczewa te fale…”. Lecz przepraszam! Ksiądz Szeplewicz pomknie dalej!

Не сустрэлася паненка. На ранішняй расе няма зялярчыных слядоў. То і добра: ніхто не пакажа, куды пабег ксёндз.

Але ж на траве застаюцца яго сляды! Гэтая думка ўмомант сапсавала той вясёлы – ён уцёк ад нямецкай аблавы! – настрой. Хутчэй бы дабегчы да лесу. Там ужо можна спакойна ўздыхнуць: хоць не будзе відаць ягонай постаці. Наўрад ці паліцыянты прыйшлі з сабакам. А калі з сабакам? Тытунём бы пасыпаць след. Тытуню няма. Курыць не прызвычаіўся. А ў семінарыі некаторыя курылі, пакрыёму, вядома.

Узбоч градак цвіла дзяцеліна – як снег бела. Здавалася, што ён ідзе з працэсіяй на свяце Божага Цела. І дзяўчаткі ў белых сукенках сыплюць перад манстранцыяй кветкі. Вось толькі ён ідзе надта хутка. Не, на лакаматыве ехалі ж хутчэй – аж вецер свістаў. Ну, можа і не свістаў, але адзін раз шапку сарваў. Машыніст Бондар адразу ж затармазіў, Стась Коктыш, яго міністрант, саскочыў і пабег лавіць.

Сёння ж ксёндз адзін, і радуецца, што ідзе адзін, што нікога не ўцягнуў у гэтую авантуру. Ён адзін, і сам будзе адказваць, калі што-небудзь з ім здарыцца. Добра, што ніхто не бачыць, куды ён ідзе.

За гады душпастырскай службы ў такой вялікай парафіі дараўскі пробашч праехаў па ўсіх дарогах, і не аднойчы. Ды цяпер трэба шукаць звярыную сцежку паміж кустоў. Можа хоць ласіны след адвабіць сабак. Шаплевіч успомніў, што тут недалёка, па дарозе ў Русіны, ёсць лужок з ручаінай. І ён пабег. Каля вады разуўся, хоць чаравікі ўжо былі намоклі ад расы. Вада была сцюдзёнай, калолася асака, у гразкім дне трапляліся карчы. Але трэба было прайці ручаінай хоць сотню крокаў. А там – узнімецца сонца і высушыць расу.

Лесам, пералескамі Шаплевіч дайшоў да чыгункі. Затаіўшыся ў кустах, ён пэўны час чакаў, ці не пачуецца шум цягніка. Але было ціха. Можна было выйсці з кустоў і агледзецца. Не відаць было і людзей: ні з правага, ні з левага боку. Шаплевіч ускараскаўся на насып, круты і высокі, бо насыпаны быў на балоцістым лузе. Яшчэ раз глянуўшы ўправа і ўлева, перакаціўся на другі бок насыпу і сігануў у кусты. Лаза, сплеценае голле кустоў і дрэваў, высокая трава з чаротам у ямінах – напрамкі ісці было немагчыма. Трэба было абмінаць кусты і яміны. Асака чаплялася за ногі… Добра яшчэ, што ён не ў сутане. Але выйсця няма: трэба ісці, трэба прадзірацца праз балота.

У траўні 1940 года яны з Казікам Цыкманам ехалі ў Хаткі цераз балота на конях. Тады шлях здаўся такі просты: папярэдне Казік пару разоў праехаў праз балота і ўпэўнена трымаў накірунак. А калі Шаплевіч запытаў, як Казіку ўдаецца не збіцца, бо трэба ж было аб’яжджаць хутары і багну, той адказаў:

– Дзе-нідзе я заламаў вецце. Але больш зважаў на неба: яно павінна ўсё больш і больш яснець злева…

“Цяпер раніца, – разважаў ксёндз, – то трэба ісці так, каб сонца свяціла злева. І яно павінна паволі перамяшчацца ўправа.”

Тады яны ехалі конна. А цяпер трава чаплялася за ногі, кусты даводзілася абыходзіць, і таму сонца свяціла то злева, то справа, то біла прама ў вочы.

“Так я і да ночы не дайду, – падумаў Шаплевіч, – а то і зусім можна заблудзіцца ды выйсці ў вёску, нарвацца на паліцаяў.” І ён рашуча павярнуў назад. Але і для вяртання трэба было выбіраць шлях. Шаплевіч хацеў ісці па сваіх жа свежых слядах, але яны прапалі. Ён стараўся трымацца аднаго накірунку, арыентуючыся на сонца. А яно не стаяла на месцы, забягала ўлева, заставалася ззаду.

-- Заблуджуся, – раптам спалохаўся Шаплевіч. Ён спыніўся і стаў разважаць. Але тут з левага боку пачуўся гудок цягніка, што ішоў з Русінаў. – Вось туды і трэба кіравацца. Дарма страціў столькі часу. А папярэджваў жа Станіслаў Берасневіч: “Ойча Станіславе, як толькі ўзнікне падазрэнне, то хай ксёндз адразу ж стараецца сыйсці з клябані ды шыбуе ў Крыжыкі. А схованку для пробашча мы ўжо наладзілі”.

Не, ён не пагодзіцца зноў лезці ў яму, выкапаную ў стадоле ці дзе-небудзь у хляве, сядзець там і чакаць, пакуль не пастукаюць… Але іншы Шаплевіч казаў, пярэчыў яму, зухаватаму: “Палезеш і пад зямлю, і ў яму. А заўпарцішся, не так сабе аднаму нашкодзіш, але наклічаш бяду на гасцінных гаспадароў…”

Выпадала ісці да Берасневіча, на ягоную сядзібу ў Крыжыках. І як толькі прайшоў цягнік, ксёндз выбраўся з кустоў і пашыбаваў узбоч чыгункі. Сонца свяціла яму ў спіну.
ХАТКІ. 1942

Шмат гадоў ксёндз Станіслаў Шаплевіч ездзіў у Русінаўскую школу на ўрокі рэлігіі, а таму наваколле вёскі і станцыі яму былі добра знаёмыя. Даводзілася бываць і ў Крыжыках. Праўда, Шаплевіч ездзіў туды звычайна па русінаўскай вуліцы. А гэтым разам трэба было абыходзіць вёску як мага далей. І калі ён прыйшоў у Крыжыкі, сонца ўжо паднялося высока і пякло неміласэрна. Такою спякотаю людзі стараюцца сядзець пад дахам ці ў цяньку, то і Шаплевічу ніхто не сустрэўся. Затаіўшыся ў кустах, ён доўга назіраў за дарогай, што вяла з Русінаў, паглядаў і на сядзібу Берасневічаў. Там, нібыта, было спакойна. Але ксёндз не спяшаўся і, відаць, выглядаў ці нейкага асаблівага знаку, ці чакаў, каб хто-небудзь выйшаў з хаты. І дачакаўся: вярнуўся з сенакосу сам Станіслаў Берасневіч.

. Дараўскі пробашч быў добра знаёмы з сваім парафіянінам Станіславам Берасневічам і мог спадзявацца на ягоную апеку. Да таго ж, ксёндз Шаплевіч, як сцвярджае Станіслаў Сіліцкі, быў звязаны з Арміяй Краёвай. А таму мог ведаць, што Берасневіч – сувязны мясцовага атрада акаўцаў і не аднойчы праводзіў іх праз балота. То і Шаплевіч быў перакананы, што ў Крыжыках яму дапамогуць. Можна нават меркаваць, што Станіслаў Берасневіч быў прызначаны апекуном капелана Станіслава Шаплевіча. (Далейшыя падзеі пацвярджаюць такое меркаванне.) Прынамсі, да яго і прыйшоў у той дзень ксёндз Шаплевіч і не памыліўся. Яму былі рады, хоць і не спадзяваліся на такі візіт. Берасневічы гатовыя былі прытуліць свайго пробашча і на працяглы час. Але Шаплевіч, каб не падвергнуць небяспецы гасцінных гаспадароў, прасіў Станіслава адразу ж правесці яго ў Хаткі, бо сам туды не трапіць. Ён расказаў, што ўжо спрабаваў пайсці напрамкі цераз балота, але вярнуўся. Берасневіч пахваліў такое рашэнне:

– Я нарадзіўся і вырас у Крыжыках. Змалку бегаў збіраць журавіны ў бліжняе ўрочышча Мох. Падлеткам аблазіў з сябрамі ці не ўсе куткі балота. Але мы перш хадзілі па гаці, пракладзенай яшчэ немцамі ў Першую сусветную вайну. А ўжо сталым лазіў па імшарах са стрэльбай, асочваючы дзічыну ажно ва ўрочышчы Лаўрынаў Мох, амаль на другім канцы балота. Адтуль ужо блізка да Малой Вадзяціны. Але гэта знаёмыя, бяспечныя сцежкі. А прадзірацца напрамкі з Літвы я не рашыўся б.

– Прошэ ксендза, ксёндз не хадзіў па балоце. Хоць Малая Вадзяціна ад Крыжыкаў недалёка, але балота, імшары – не біты шлях.

– Цепяху, лепяху – сем вёрст па маху, – пажартаваў Станіслаў Берасневіч і патлумачыў: – Калісьці мая бабуля расказвала казку пра жураўля і чаплю, што жылі, як і мы з хаткаўцамі, на розных краях балота ды хадзілі адзін да аднаго ў госці.

– Лапці, прошэ ксендза, лепшыя за лякеркі, бо з туфля трэба ваду выліваць, а з лапця яна сама выцякае, – настаўляла Шаплевіча пані Берасневічова.

– А як прыйдзеце на балота, то галаву, ксенжа, – пані Берасневічова падала Шаплевічу скрутак тонкага палатна, – абкруціце наміткаю. Гэта такая хуста, нібыта ручнік. Абкруціце, інакш заядуць вас камары. Давайце я тут вам закручу намітку і ўжо пойдзеце як маладзіца, толькі што ў нагавіцах.

Зрэшты, ксёндз Шаплевіч, як бы ні быў апрануты, але не адмовіўся ад сваіх штодзённых пастырскіх абавязкаў. Ён рэгулярна правіў Імшу, на якую, апроч гаспадароў, звычайна збіраліся толькі суседзі. Вось толькі ніхто не памятае, ці ў каморцы дома Вінцусевых, дзе перш была наладжана „хатняя“ каплічка, ці ў сапраўднай капліцы. Пра яе, прынамсі, успомнілі згаданыя ўжо дзве сястры з Вялікай Вадзяціны. Яны расказалі:

– Хаткаўскія то ў Дарава хадзілі да касцёла. А туды ж вельмі далёка. А як гэты ксёндз быў у іх, дык яны: ”Мы зробім каплічку!” І адзін з Гасцілавіч, прозвішча яго Ласоўскі, аддаў хату. І ўжо яе перавязлі, паставілі. А тут вайна. Згарэла ўсё. А той зрубок застаўся. І тыя Сіліцкія пасля жылі там.

Адну небяспечную прыгоду, што надарылася ксяндзу Шаплевічу ў той час, згадала пані Анна Янкоўская. Аднойчы ксёндз Шаплевіч рыхтаваўся да нядзельнай Імшы ды, як заўсёды, запісаў на шматку паперы кароткі план казані. І раптам убачыў, што ідуць партызаны. Ксёндз разгубіўся, і замест таго, каб схаваць нататкі, змяў паперку ды выкінуў яе ў акно. Партызаны заўважылі гэта, паднялі шматок паперы з запісамі на незразумелай ім мове і ўварваліся ў хату. Вядома, партызаны – не дзеці. Яны адразу пазналі мужчыну ў жаночым строі. І гэта толькі ўмацавала іх падазрэнні. Партызаны сталі дапытваць ксяндза Шаплевіча: „Хто ты? Нямецкі ці амерыканскі шпіён?“ І ўрэшце вырашылі: „Расстраляць!“.

Апалінар Сіліцкі ды ягоныя сёстры, вядома, спрабавалі выручыць ксяндза, але партызаны не далі ім веры. Як расказаў пан Войцех Шаплевіч, ксяндзоў пляменнік, тады дараўскага пробашча выратавалі праваслаўныя. Як згадвалася, у Малой Вадзяціне жылі толькі каталікі. То, значыць, праваслаўнымі маглі быць тыя палонныя савецкія вайскоўцы, якіх паводле загаду нямецкіх уладаў мусілі былі ўзяць мясцовыя жыхары.

„У Вінцусевых жыў малады хлопец. Ваня Кучкін – так мы яго называлі, – успамінае пані Часлава Сіліцкая, старэйшая сястра пані Геранімы, – а ён нібы называўся Аркадзь, быў з Расіі. У Вінцусевых ён жыў разам з ксяндзом Шаплевічам. Пасля Ваня пайшоў у партызаны, а пасля вайны быў участковым у Баранавіцкім раёне.“

Расказваюць, што Ваня Кучкін не толькі здружыўся з ксяндзом Шаплевічам ды шчыра паважаў яго. Больш таго, жывучы разам з ім, назіраючы за стаўленнем дараўскага пробашча да людзей, усвядоміўшы ягоную шчырую веру, Ваня Кучкін згадзіўся ахрысціцца. І, як сцвярджае пан Станіслаў Сіліцкі, ксёндз Шаплевіч ахрысціў яго паводле каталіцкага абраду. Верагодна, менавіта Ваню Кучкіна, старонняга, „чужога“ чалавека маглі паслухацца тыя партызаны.

Не менш верагодна, што да ратавання ксяндза ў той дзень мог спрычыніцца хтосьці іншы з тых некалькі чалавек палонных, якіх прытулілі хаткаўцы. Нельга выключыць і кагосьці з жыхароў суседняй вёскі Вялікая Вадзяціна, бо яны звычайна ездзілі праз Хаткі ў Вялікія Лукі ды ў Баранавічы, а ксяндза Шаплевіча ведалі з даваенных яшчэ часоў. Зрэшты, як там ні было, але ўдалося пераканаць партызанскага камандзіра, што гэта не шпіён, а дараўскі пробашч Станіслаў Шаплевіч, які вымушаны хавацца ад немцаў.

Стан жыхароў Хатак і, вядома, ксяндза Шаплевіча таксама, станавіўся што ні дзень, то горшым. Сюды, на выспу сярод лясоў, на краю непраходнага балота не часта прыязджалі немцы. А вось розныя ўзброеныя людзі ў цывільным прыходзілі і ўдзень, і ўночы, бо ў наваколлі дзейнічала некалькі баявых атрадаў. Як расказаў пан Станіслаў Сіліцкі, да іх у вёску рэгулярна наведваліся байцы яўрэйскага партызанскага атрада, якія разам з сем'ямі атабарыліся ў Чарамошніку (там цяпер паселішча торфапрадпрыемства „Торбалава“). Не даваў спакою і атрад Івана Жытко (па мянушцы «Крысюк») з вёскі Гасцілавічы, што, як сцвярджаюць былыя хаткаўцы, пераважна рабаваў мясцовых жыхароў.

Зрэдку ў Малую Вадзяціну заходзілі „акуратныя“, як то сказаў пан Станіслаў Сіліцкі, партызаны, ды, верагодна, байцы савецкіх дыверсійных групп. „Яны прыйдуць, – успамінае пані Гераніма, – ціхенька пастукаюць у вакно. Папросяцца пагрэцца ці есці папросяць. Пачастуем мы іх, яны падзякуюць і пойдуць.“

Прымалі тут і жаўнераў Арміі Краёвай, прынамсі адзін атрад з 10 чалавек, якім камандаваў Муравіцкі. Верагодна, мясцовыя акаўцы мелі ксяндза Станіслава Шаплевіча за свайго капелана ды, безумоўна, прыходзілі ў Хаткі спавядацца. Пан Станіслаў Сіліцкі ўспомніў, што з Баранавічаў часта прыязджаў рыжавалосы высокі мужчына, які, нібыта, меў акаўскі псеўданім „Wilk“. Ён шмат каму з хаткаўскай моладзі „вырабіў“ дакументы, каб іх не забралі ў Германію.

Пад восень 1943 года супрацьстаянне атрада Івана Жытко і жаўнераў Арміі Краёвай абвастрылася. Першыя, безумоўна, мелі перавагу: яны былі мясцовыя і добра ведалі ўсіх тутэйшых жыхароў ды наваколле. Яны і падпільнавалі, калі Муравіцкі дзеля нейкай пільнай справы прыйшоў да ксяндза. А Шаплевіч у той 1943 год, як расказаў пан Станіслаў Сіліцкі, да позняй восені хаваўся ў стозе сена, што стаяў метраў за сто ад будынкаў. А як іх абаіх удалося захапіць, ніхто ўжо не раскажа, таксама ж не даведаемся, чаму „палонных“ не расстралялі адразу. Пані Гераніма Кусьцінская ведае толькі, што тады Шаплевічу і Муравіцкаму звязалі рукі ды завялі ў хату Юзафа і Сатурніны Сіліцкіх. Іван Жытко пакінуў аднаго байца з свайго атрада пільнаваць „палонных“, а іншыя чацьвёра кудысьці пайшлі. Але паслухаем аповед пані Геранімы, як далей развіваліся падзеі.

– Прывялі ксяндза Шаплевіча і Муравіцкага ў хату да нас. А ўдома была толькі мама і больш нікога. Той бандыт стаў пільнаваць іх. Мама, вядома, стала старацца, каб хоць чым-небудзь адвесці пільную ўвагу бандыта ды вызваліць арыштаваных. Відаць, Муравіцкі таксама неяк пачаў старацца вызваліць звязаныя рукі. Бандыт гэта заўважыў і загадаў Муравіцкаму павярнуцца, каб спраўдзіць, ці не развязаў ён ужо рукі. І ў гэты момант маме неяк удалося выпхнуць ксяндза Шаплевіча ў другі пакой. А тады бандыт хацеў стрэліць у Муравіцкага, але мама з крыкам: ”Ах ты, хаме!” кінулася да яго і стукнула рукою пад вінтоўку. Бандыт усё ж стрэліў, але вінтоўка ў гэты ж момант рэзка хіснулася ўгору – куля трапіла ў абраз, што вісеў на покуці. І пакуль бандыт зноў перазараджаў вінтоўку, мама з Муравіцкім накінуліся на яго, збілі з ног і звязалі. Пасля Муравіцкі вывеў бандыта ў лес і там застрэліў яго. А ксёндз Шаплевіч з таго пакоя праз веранду ўцёк на вуліцу і схаваўся ў кустах бэзу. Пасля ксёндз зноў вярнуўся ў свой стог. Вядома, баяліся пакідаць яго аднаго. Тады разам з ім у стозе сядзеў Станіслаў Сіліцкі.

– Ксёндз не мог спакойна ўспамінаць, плакаў. Казаў: “То была такая страшная ноч”. І ксёндз пераседзеў тую ноч у стозе сена. А я пыталася: “Які то стог быў?” І ксёндз адказваў, што вельмі вялікі. Стог стаяў далёка ад вёскі… А пасля прыйшлі тыя бурносы і спалілі хаты…

– У той жа, відаць, дзень тыя чацьвёра бандытаў узялі каня ў Ласоўскага ў Чарамошніку і ехалі грэбляй у Хаткі. Акаўцы Муравіцкага іх абстралялі, і тыя бандыты паўцякалі хто куды. Нашы ўсе былі ўпэўнены, што бандыты будуць помсціцца, а таму сабраліся выехаць. Дзядзька пагнаў усю нашу скаціну ў лес. Сіліцкі Юзаф Рафалавіч з дзецьмі паехаў грэбляю ў Русіны. Мой бацька Міхал таксама быў звязаны з акаўцамі, а таму вырашыў вывезці нашу сям’ю – усіх сем чалавек – да сваякоў у Слабаду, што каля Пагарэльцаў. І мы паехалі праз Вялікую Вадзяціну. І ўжо ў Пятухоўшчыне мы ўбачылі чорны дым над лесам у нашым баку і здагадаліся, што гарыць Малая Вадзяціна. Было гэта апоўні.

– Ужо загадзя было дамоўлена, што трэба змяніць месца, бо бандыты маглі набегчы ў любы час. Была позняя восень, але балота яшчэ не было замёрзшы. А вады тады было шмат. Станіслаў Берасневіч цераз балота прыйшоў пешшу, і забраў Шаплевіча з таго стогу. І яны ўдвох пайшлі цераз балота ў Крыжыкі. Іншага шляху не было. Не, дарога была, але выбіраць не даводзілася. На грэблі магла чакаць партызанская ці бандыцкая засада, а далей можна было трапіць у рукі немцаў. Ісці балотам было шмат бяспечней, як ужо мог пераканацца сам Шаплевіч, калі мінулым летам Станіслаў Берасневіч вёў яго ў Хаткі. Тады спрыяла надвор'е.

– Гэта ж вы па пояс мокрыя! Хаця ж каб не застудзіліся. Скідайце мокрае і – на печ! Там у мяшку сушыцца пшаніца: хачу на аладкі змалоць. То можна мяшок ссунуць. Грэйцеся! Я добра напаліла печ. Намучыліся: блізкі свет, ды па купінах скачучы.

– Але, дзякаваць Богу, дайшлі здаровыя і нікога на балоце не сустрэлі, – супакоіў яе брат.

– Цяпер ісці было лепш, чым тады ўлетку, – азваўся з печы ксёндз. – Тады нас заядалі камары.

– А цяпер ксёндз Станіслаў парываўся збіраць і есці журавіны, – пажартаваў Берасневіч.

– Ой, вас жа трэба накарміць, – раптам спахапілася Адальфіна. – Можа там нічога не елі. Я вам падам на печ.

– Там не да яды, бо трэба было спяшацца, – Берасневіч пераапрануўся і пачаў збірацца дадому. – Я пайду. На тваёй печы, Адальфіна, і аднаму чалавеку мала месца. Ды і дома будуць трывожыцца, думаць, дзе я падзеўся. Заўтра зайду.

Берасневіч развітаўся і пайшоў. А ксёндз на печы грэў ногі. Халодныя ступакі ён падсунуў пад мяшок, на гарачы чарон, і трымаў пакуль можна было цярпець. Так лячыцца параіла яму калісьці Мальвіна Арлоўская. Пасля грэў спіну: варта было толькі перавярнуць мяшок – прыемны жар гарачага зерня шчодра праграваў цела.

У тую ноч ксёндз Станіслаў Шаплевіч спаў на печы. Печ была невялікай, даводзілася падкурчваць ногі, ды ляжаць на цвёрдым чаране было не так выгодна, як на сене. Але раніцай ксёндз прачнуўся здаровым.

Хатка Адальфіны Яблонскай была маленькая, да таго ж старая. А таму жытло для ксяндза Шаплевіча наладзілі ў гумне. У сене зрабілі нару, туды Адальфіна прынесла пярыну, падушкі. Пасцель атрымалася выгодная, цёплая. І сена пахла. Як жартаваў ксёндз, ён нідзе яшчэ ні жыў у такім камфорце. І, безумоўна, казаў праўду. Вядома, у Хатках было весялей, але тут ён пачуваўся ў большай бяспецы, прынамсі, даводзілася таіцца толькі ад немцаў.

Адальфіна Яблоньская пэўна ж была мужнай жанчынай, бо не кожны чалавек вытрымае такую нервовую напругу. Паводле словаў яе дачкі Браніславы, пані Адальфіна тры гады даглядала і аберагала Станіслава Шаплевіча. Увесь гэты час дараўскі пробашч не спыняў сваіх душпастырскіх абавязкаў. У Адальфінінай хатцы ён рэгулярна правіў Імшу, на якой прысутнічалі пераважна толькі сама гаспадыня ды яе дочкі Браніслава і Ядзя, якой у 1943 годзе было 14 гадоў. Але ў Крыжыкі пастаянна прыязджалі парафіяне з Дарава, Падлесся ды іншых вёсак.

Пра жыццё ксяндза Станіслава Шаплевіча ў Крыжыках распавядае пані Браніслава Пятроўская, дачка Адальфіны Яблоньскай:

– Мой дзядзя Станіслаў прывёў ксяндза Шаплевіча да нас позняй восенню 1943 года. У той год 11 ліпеня мы з Альбертам Пятроўскім пабраліся шлюбам у Баранавічах. І я ўжо з мужавага дому хадзіла на Імшу ў мамінай хаце. А як я вярталася дадому, то мама з ксендзам часам мяне праводзілі. У нас там людзей няшмат жыло. Ксёндз апранаўся ў жаночае, і мы ідзём трое. Пад самую вёску правядуць.

Ні муж, ні свякроў, ні свёкар не ведалі, што я бываю на Імшы. Гаварылі, куды яна ўвесь час ходзіць? Пасля я мужу сказала…

Але Адальфіне здаралася пахвалявацца. Аднойчы ксяндза Шаплевіча ўбачыў Зарэцкі Вікенці, які таксама жыў у Крыжыках. Ён быў праваслаўным, але, вядома, пазнаў Шаплевіча, бо хто ж у наваколлі не ведаў дараўскага пробашча. Ксёндз Станіслаў Шаплевіч прыязджаў у Русіны не толькі на ўрокі рэлігіі. Ён быў капеланам у той вайсковай часці, што цягам трох гадоў будавала фатыфікацыі вакол Дарава. Але Вікенці Зарэцкі нікому не сказаў пра сустрэчу.

Незадоўга да вызвалення надарыўся яшчэ больш трывожны выпадак. Пра гэта таксама расказала пані Браніслава Пятроўская:

– Ехалі праз Крыжыкі два немцы і раптам завярнулі да нашай сядзібы. Ксёндз якраз быў у хаце. Ён убачыў іх і хацеў уцякаць у алешнік. А алешнік жа, хоць і блізка, а ўсё роўна да яго трэба бегчы праз адкрытае месца. Мама ўпала да ног ксендзу: “Айчульку, не пушчу”. Ксёндз паслухаўся і хуценька залез па драбінах на гарышча. Можа і драбіны за сабою зацягнуў. Сядзеў там ціха, не варушыўся, бо гара ўжо такая, што мама баялася, каб не праваліўся. А немцы толькі папыталіся, як ехаць у Малую Вадзяціну. А каб жа, не дай Бог, пабег, ды каб угледзелі яго – застрэлілі б.

Ксёндз Шаплевіч пражыў у Крыжыках да лета 1944 года.
1944 год. Спроба легалізацыі
Жыхары Дарава і Літвы не любяць успамінаць падзеі ліпеня 1944 года. Тады тут амаль паўтарылася трагедыя Першай сусветнай вайны. Што праўда, фронт не стаяў тры гады. Але хапіла і некалькіх дзён. Як успамінае пані Ядвіга Бутрым, у дзявоцтве Каспяровіч, уся літоўская вуліца выгарала, а засталася толькі іх сядзіба. І каля разбуранага маста цераз Шчару, у найбольш зручным месцы для пераправы, разгортваліся крывавыя баі. І людзі былі сведкамі жудасных і жорсткіх учынкаў. Чаго, не тут успамінаючы, варты дзеянні савецкага войска, якое разбірала хаты, каб наладзіць пераправу.

Адным з найбольш узрушальных эпізодаў быў пажар дараўскай клябані. Як згадвае пан Станіслаў Трысцень, падчас паветранага бою над Шчарай збіты нямецкі самалёт упаў на сам будынак клябані. І клябаня згарэла, не раўнуючы, як свечка. Праўда, іншыя відавочцы сцвярджаюць, што самалёт скінуў бомбы, адна з якіх трапіла ў будынак клябані.

Касцёл ацалеў, хаця быў вельмі пашкоджаны. Найбольш была панішчана касцельная вежа. Як вядома, артылерысты любяць выбіраць за аб’ект карэкціроўкі менавіта такія будынкі. І калі абстрэльвалі мост на Шчары, то снарады траплялі і ў касцёл. На старых фотаздымках добра відаць касцельныя сцены з выбітымі ямкамі-шчарбінамі. Сцвярджаюць, што гэта месцы, куды трапілі снарады. Як бачым, снарады не маглі прабіць сцены, складзеныя з “мазаік”. Адзін снарад нават засеў у сцяне, як то выявілася падчас рэстаўрацыі Дараўскага касцёла ў 80-х гадах, Але, відаць, той снарад быў бракаваны і не выбухнуў.

Не менш драматычныя падзеі адбываліся і з людзьмі. Эвакуацыя, уцёкі тых, хто баяўся прыходу савецкага войска. Няпэўны стан тых, каму і нямецкая і савецкая ўлады былі аднолькава непрыймальныя. А які ж гаротны быў стан тых сем’яў, што падчас баёў страцілі жытло і маёмасць!

На раздарожжы апынуўся і ксёндз Станіслаў Шаплевіч. Пакуль дакладна не вядома, дзе ён перажыў пераходную сумятню. Верагодна, усё ж у Крыжыках. Але як там ні было, увосень 1944 года дараўскі пробашч быў у Дараве. Ён жыў адкрыта, не хаваючыся, у доме Баляслава Бубна. Прынамсі, адтуль пан Уладзіслаў Слабчык прывёз яго да свайго вельмі хворага 96-гадовага дзеда Сцяпана Слабчыка. І вёз ксяндза Шаплевіча ўдзень на звычайным, без кулёў і саломы, возе. І жыхары вёскі Літва бачылі яго.

Ксёндз Шаплевіч спавядаў хворага, даў Камунію. Гэты факт лішні раз пацвярджае меркаванне: дараўскі касцёл як духоўная ўстанова ніколі не пераставаў дзейнічаць. Пробашч Станіслаў Шаплевіч, безумоўна, меў усе патрэбныя атрыбуты для абрада споведзі і прычашчэння Святой Камуніяй.

На вестку пра прыезд “нашага ксяндза” ў хату да Слабчыкаў сабраліся суседкі. Прыйшлі “памаліцца, можа, катора і ў споведзі была”, – як то сказаў пан Уладзіслаў Слабчык. Паводле ягоных словаў, ксёндз прабыў у іх хаце з паўгадзіны, гаварыў з жанчынамі ды нават, заўважыўшы ў адной з маладых парафіянак выразныя прыкметы цяжарнасці, кпліва пажартаваў: “O! Panna Lodzia już nie panna i nie mężatka”. А пасля сказаў: “No to pojedziemy, Władek!” І яны выправіліся ў зваротную дарогу. Ды калі яны пад’ехалі да будынка сельсавета, то ксёндз папрасіў спыніцца. Паслухаем пана Уладзіслава Слабчыка:

– Я пад сельсавет пад’ехаў, а ён кажа: “Пайду замальдуюся ў гэтага бандыта”. (Гэтак ксёндз Шаплевіч назваў чалавека, які ў той час быў старшынём сельсавета – З.С.) А пасля падумаў-падумаў і кажа: „A niech go szlag trafi! Nie pójde! Wracaj, Słabczyk, do domu”^*.

Ксёндз злез з воза і пайшоў у Дарава той вуліцай як бы пад касцёл. Я вярнуўся дадому. А цётка й кажа: “Скора ж ты падвёз…”. Ды я і расказаў, што ксёндз каля сельсавета злез з воза і пайшоў, а мяне адправіў дадому… Дзень прайшоў, другі, кажуць, няма ксяндза. І ўжо ад таго дня ён пачаў зноў хавацца…

Як можна меркаваць, была ўсё ж нейкая падстава для легалізацыі ксяндза Станіслава Шаплевіча. Не выпадкова ж ён вярнуўся ў Дарава і, калі меркаваць з выпадку згаданай споведзі Сцяпана Слабчыка, жыў калі не цалкам публічна, адкрыта, то і не тоечыся. Прынамсі, не толькі самыя давераныя людзі бачылі яго. З ім размаўлялі ды скарысталі з магчымасці параіцца, паспавядацца суседзі хворага парафіяніна.

Не выпадковымі можна лічыць і паводзіны ксяндза Станіслава Шаплевіча ў той дзень. Апынуўшыся каля будынка сельсавета, ён быў намерыўся зайсці ў сельсавет і зарэгістравацца.

Ці можна лічыць выпадковым такое рашэнне ці, дакладней кажучы, намер? Безумоўна, не! Такія думкі раптоўна ў галаву не прыходзяць. Павінны быць нейкія важкія абставіны, грунтоўныя матывы, падстава нейкай гарантыі новай улады ці хоць бы звычайнай зычлівасці.

Выпадае меркаваць, што ці не асноўнай падставай для такога намеру маглі быць нейкія кантакты з тымі людзьмі, якія ў новых умовах станавіліся ўладнымі ці даверанымі асобамі новай улады. Такімі асобамі маглі быць, прыкладам, былыя партызаны. Ксёндз Станіслаў Шаплевіч меў сустрэчы з такімі людзьмі падчас побыту ў Малай Вадзяціне. Як ужо згадвалася, пэўны час там адначасова з ксяндзом Шаплевічам жылі былыя савецкія вайскоўцы, якія трапілі ў палон. Некаторыя з іх пасля пайшлі ў партызаны, той жа Іван Кучкін, якога ў Малой Вадзяціне ксёндз Станіслаў ахрысціў.

Вынікае, што ксёндз Шаплевіч сапраўды па-хрысціянску шкадаваў людзей, якія ў тых умовах узялі ў рукі зброю. Але ён выразна ўсведамляў матывы людскіх паводзінаў і дзеянняў, адрозніваў партызанаў і бандытаў ды адпаведна да іх ставіўся. І пацвярджаюць такое меркаванне згаданыя ягоныя словы: „Пайду замальдуюся ў гэтага бандыта” ды раптоўная змена папярэдняга рашэння.

Чаму ж у гэтым выпадку дараўскі пробашч зусім інакш паставіўся да чалавека, прызначанага на пасаду старшыні сельсавета? Як вядома, на такія пасады ставілі звычайна мясцовых партызанаў, якія ведалі тутэйшыя ўмовы, людзей, ды, што самае важнае, якім давярала новая ўлада.

Выпадае меркаваць, што ксёндз Шаплевіч ведаў пра Адама Ш-ва, старшыню сельсавета, шмат, калі ўвогуле не ўсё. Прынамсі, паводзіны ды ўчынкі таго дараўскага жыхара яшчэ „за польскім часам” былі добра вядомыя дараўскаму пробашчу. Не былі таямніцай і партызанскія „подзвігі” Адама Ш-ва падчас акупацыі. І хоць ксёндз Шаплевіч быў намерыўся звярнуцца да гэтага чалавека, аднак усё ж перамагло пачуццё грэблівасці, непрыязні, і ён рэзка памяняў намер. І ўяўляецца, што ні намер замальдавацца, ні рашэнне адмовіцца не магло з’явіцца менавіта ў той дзень каля будынка сельсавета.

І тут узнікае версія нейкай ранейшай, папярэдняй сустрэчы дараўскага пробашча і Адама Ш-ва. Хто зрабіў першы крок? Мабыць, я не памылюся, калі асмелюся сцвярджаць, што першы крок зрабіў Адам Ш-ў. На такое меркаванне ёсць важкая падстава.

Пан Уладзіслаў Слабчык расказаў пра асабістую трагедыю Адама Ш-ва. Неяк узімку Адам Ш-ў з сынам паехалі… рабаваць у заможную вёску Яцвезь. Адамаў сын быў паспрабаваў залезці ў будынак праз вакенца: у камору, сені ці свіран – гэта не мае значэння. Але гаспадар ужо цікаваў на рабаўнікоў і ўдарыў Адамавага сына сахаром – двухзубымі віламі. Раненне было смяротнае, і сын сканаў.

Цяжка нават уявіць стан бацькі ў тую хвіліну. І якая б жорсткая ні была ў яго душа, яна не магла не ўзрушыцца. Не менш цяжкае выпрабаванне, прынамсі паводле майго ўяўлення, чакала Адама Ш-ва наперадзе. Была зіма, зямля змерзлая, магілу, каб і было чым, аднаму не выкапаць. Ды і дзе яе капаць? То, як сказаў пан Уладзіслаў Слабчык, бацька проста пакінуў сына на балоце каля вёскі Яцвезь, магчыма, толькі прысыпаўшы снегам.

Я думаю, амаль не сумняваюся, што нават такога чалавека, якім быў Адам Ш-ў, гэтая трагедыя не магла не змяніць, не магла не пакінуць без нейкіх зрухаў душы. Я перакананы, што такія ўдары лёсу могуць прымусіць чалавека калі не перамяніцца, то, прынамсі, задумацца.

Вынікам такога одуму магло быць жаданне выказаць камусьці сваё гора, паспавядацца. Я ўжыў гэтае слова не ў прамым сэнсе, але, відаць, атрымалася сапраўды так. Адам Ш-ў пайшоў спавядацца да дараўскага пробашча. І ксёндз Шаплевіч не мог яму адмовіць: не ягонае права караць ці прабачаць. Ён святар і мусіць выконваць свой непасрэдны абавязак. Верагодна, ксёндз Шаплевіч шчыра спачуваў Адаму, бо такой асабістай трагедыі шчыры хрысціянін не пажадае нават свайму ворагу.

Карціла мяне паспрабаваць хоць неяк узнавіць гутарку ксяндза Шаплевіча і Адама падчас іх першай, а, магчыма, і адзінай сустрэчы. Але не рашыўся, бо ўрэшце дзеля стварэння вобраза дараўскага пробашча дастаткова таго, што адбылося пазней. А што было пазней? Пазней Шаплевіч не пайшоў насуперак свайму сумленню. Ды не таму, відаць, што не маючы за сабою граху, грэбаваў няшчасным чалавекам. А таму, што не прыняў нягоднай прапановы, нягоднай, вядома, паводле ўяўленняў і прынцыпаў самога ксяндза Шаплевіча.

Пан Уладзіслаў Слабчык, прынамсі, сцвярджае, што сам Адам прапаноўваў ксяндзу Шаплевічу прызнаць сябе партызанам, і, як старшыня сельсавета, гатоў быў пацвярдзіць такі статус дараўскага пробашча падчас нямецкай акупацыі. І яшчэ пан Юзаф Трысцень гаварыў мне, што ў ксяндза Станіслава Шаплевіча мелася магчымасць „запісацца” партызанам і такім чынам застацца на волі. Таму такая прапанова ўяўляецца вельмі праўдападобнай. Але ксёндз Шаплевіч вырашыў інакш. Ён згадзіўся на тулянне, на верагодны арышт і пакуты, але не стаў сябе ганьбіць, не мог прызнаць сябе супольнікам Адама Ш-ва.