К ВОПРОСУ ОБ ЭКОЛОГИИ ГОСУДАРСТВЕННОГО

(социолингвистический и культурологический аспекты)

В своë время член-корреспондент Петербургской Академии наук А.А.Потебня отметил, что язык предшествует всем остальным специальным человеческим деятельностям и сопровождает их. Именно языку обязана своим существованием как мировая цивилизация в целом, так и культура каждого народа в отдельности.

В последнее время слепое подражание всему иностранному, преклонение перед западной культурой являются благодатной почвой для проникновения в словарный состав языка иноязычных лексем, выражающих те же понятия, что и исконные слова. Так, недавно усвоенными русским языком являются такие слова и выражения, как бартер (ср. английское barter ’товарообмен’); бартерная сделка означает товарообменную сделку с передачей права собственности на товар без денежного платежа. Сравните обычное для русского языка выражение ’натуральный обмен’, имеющее идентичное значение. Слово приватизация - латинское по своему происхождению. Буквальное значение латинского privatus - ’частный’. В современном русском языке оно имеет следующее семантическое содержание: передача государственной или муниципальной собственности (земельных участков, промышленных предприятий, банков, зданий, культурных ценностей и т.п.) за плату или безвозмездно в частную собственность (ССИС, 489). Слово ваучер пришло из английского языка (vousher). С точки зрения этимологии, оно означает ’документ, удостоверяющий оплату товаров и услуг, выдачу кредита, получение денег и т.п.’, но приобрело в языке более широкое значение: ’приватизационный чек, т.е. государственная ценная бумага (на предъявителя) с указанной номинальной стоимостью, выдаваемая гражданам для реализации в процессе приватизации предприятий, их подразделений и других объектов собственности’ (ССИС, 119, 489).

Разумеется, приведëнный список является далеко не полным.

Между прочим, лингвисты отнюдь не случайно подчëркивают, что использование иностранных слов должно быть абсолютно оправданным, а их значение - понятным, неуместное загромождение языка иноязычными словами, без которых легко можно обойтись, всегда вызывало справедливый протест тех, кто трепетно относится к богатствам своего родного языка, заботится о его чистоте и совершенствовании. Об этом ещë в 1920 году убедительно писал В.И.Ленин в заметке "Об очистке русского языка: "Русский язык мы портим. Иностранные слова употребляем без надобности. Употребляем их неправильно. К чему говорить "дефекты", когда можно сказать недочëты или недостатки или проблемы?" (Полн. собр. соч. Т.40. - С. 49).

Что касается экологии марийского языка, то эта проблема всегда была и остаëтся одной из животрепешущих, весьма злободневной и актуальной. Факты языковой действительности Республики Марий Эл и сопредельных областей и республик, где проживают компактные группы марийского населения, свидетельствуют о том, что марийский язык излишне насыщен русскими словами-проникновениями. Причëм они имеют марийские эквиваленты и бытуют в языке без особой надобности. Об этом свидетельствует речь преобладающего большинства городского и поселкового населения Республики Марий Эл. И действительно, чисто механическое перенесение в марийскую речевую стихию некоей совокупности модных русских слов напоминает макароническую речь, нарушающую общелитературную норму марийского языка, гибкость грамматических законов, искусственно обедняющую его словарный состав и выразительные средства. Лишь высокая речевая культура раскрывает потенциальные возможности родного языка, обеспечивает умение ориентироваться в его богатстве. И конечно же, не владея языковой культурой, нельзя правильно подбирать нужные слова, осмысленно и стилистически точно их употреблять.

При всей значительности внешних или экстралингвистических причин, сдерживающих процессы функционального развития марийского языка и его коммуникативную нагрузку, тормозящих языковую компетенцию и речевую деятельность его носителей, не менее существенными являются причины внутренние или интралингвистические.

Марийский язык в каждый момент своей истории испытывал многогранные воздействия извне. Но при этом всегда стойко сохранял системность строя, полученную в наследство от праязыка, совершенствуя структурную базу фонологической системы и устраняя в ней непоследовательности, а также конфликтующие факторы на сингармоническом контуре словоформ, развивая специфику функционирования грамматических категорий в словарном составе различных частей речи, модифицируя синтаксические модели под действием внешних импульсов. Путь развития марийского языка, как и многих финно-угорских языков, был и остаëтся тернистым. Более того, улучшению качественных и количественных параметров этноязыковой жизни препятствует совокупность отрицательных факторов. Как показывают социолингвистические исследования, языки малочисленных народов, начиная с 60-х годов ХХ века, постепенно вытеснялись из всех сфер общественной жизни, они во многих республиках, автономных и национальных округах перестали являться языком образования своей нации. Так, в Республике Марий Эл несколько десятков марийских школ в своë время было переведено на русский язык обучения начиная с первого класса. Перевод был осуществлëн на основе беспочвенной гипотезы вопреки психолингвистическим установкам в соответствии с директивами сверху. В марийских школах Свердловской области до 1960-х годов родной язык и литература преподавались как предмет, но позже местные руководители в силу ряда причин, главным образом субъективного характера, исключили их из системы школьного образования. Марийское население Кировской и Нижегородской областей вообще не имело и в настоящее время в большинстве районов не имеет возможности изучать свой язык, литературу и культуру своего народа. Наблюдение за развитием обучения марийскому языку в течение последних 40 лет свидетельствует, что изучение подрастающим поколением своего языка, литературы и истории культуры народа постоянно регрессировало.

Всë это в конечном счëте стало результатом политики "Социального давления" на существование языков малочисленных народов, проводимой с целью создания новой исторической, социальной и интернациональной общности людей - единого советского народа с единым языком межнационального общения, необходимое следствие которой - создание безнационального, одноязычного общества. Для этого вполне достаточно наличие одностороннего - национально-русского двуязычия. Импульсами же для ускорения этого процесса должны быть урбанизированность населения, миграция малочисленных народов в другие регионы страны, сокращение вещания на национальных языках на радио и телевидении и совокупность иных факторов экстралингвистического порядка.

Совершенно ясно, что такая политика умаляет роль родного языка в жизни и культуре малочисленных народов Российской Федерации. Поэтому не случайно мастер художественного слова Василий Белов, выступая на Восьмом съезде советских писателей, с тревогой отметил: "Меня, русского человека, отнюдь не радует, допустим, перспектива медленного постепенного исчезновения народа, его полного слияния с другими народами. Какая тоска пришла бы на Землю, какая скука нахлынула бы, если бы остался всего один язык, похожий на эсперанто! Зачем мне такое будущее, если дети будут есть одинаковую еду, носить одинаковую одежду, строить одинаковые жилища".

Как известно, такая политика своими корнями уходит в глубь истории, если учесть дискриминационные методы и приëмы царизма в нерусских районах Европейской части России, включая Поволжско-Приуральский историко-географический регион, где имело место недопущение местных людей в управление, запрещение пользоваться в нëм нерусскими языками, насильственная христианизация и прочие издевательства и гонения на шовинистической почве. Касаясь этой проблемы, профессор Московского университета М.К.Любавский в своей книге "Историческая география России в связи с колонизацией" (Москва, 1909) отметил, что обрусение инородцев уже в XVI веке считалось делом очевидным и решëнным. Немаловажным аргументом в пользу этого утверждения можно считать исчезновение языков мери, муромы, мещеры, чуди заволочской как следствие славянской ассимиляции. Вероятно, не требуются другие экскурсы диахронического порядка для подтверждения исторически сложившейся ситуации. Поэтому имеется достаточно оснований считать, что мерой научности социолингвистического аспекта теории об экологии языка должен быть историзм. В этой связи уместно привести замечание французского лингвиста А.Мейе, заявившего, что "тот, кто ищет настоящего объяснения, не имеет более права изолировать новые периоды от древних, так же мы не имеем права объяснять современность, исходя из неë самой и пренебрегая прошлым" (Meillet 1926:10).

Система экологии языка предполагает умение разбираться в живых языковых процессах, соблюдать установленные фонетические законы, приëмы и способы словообразования, понимать истинную сущность грамматических явлений, накопленных языком на протяжении многих веков и тысячелетий. Если же речь касается пополнения лексического запаса марийского литературного языка диалектными словами, то следует их отбирать весьма умело, отметая прочь то ненужное, что засоряет язык и противостоит укоренившимся его нормам. Причëм нельзя искусственно навязывать языку такие инновационные приëмы словотворчества, которые вообще не свойственны его природе и не соответствуют нормативным словообразовательным моделям. Так, немало слов в последние годы предложено лингвистами-пуристами, боровшимися "против проникновения иноязычной лексики в марийский язык". Например: тоштер ’музей’, тумдыш ’образование’, тÿвыра ’культура’ и многие другие. По существу, семантика указанных новообразований не соответствует сумме значений составляющих их частей, а сама модель словообразования противоречит действующим в языке закономерностям. Все они настолько портят экологию марийского языка, что подчас даже трудно поверить.

Слово тоштер ’музей’ образовано по модели: имя прилагательное тошто со значением ’прежний, древний, старый, старинный’ Ö -эр (орфографический -ер). Суффикс -эр, как правило, образует имена существительные, обозначающие совокупность тех одинаковых предметов (деревьев, кустарников, горных пород), которые названы производящим словом: кож ’ель’ - кожер ’ельник’, пÿнчö ’сосна’ - пÿнчер ’сосняк’, куэ ’берëза’ - куэр ’березняк’ и т.д.

Слово тоштер неудачно потому, что оно образовано неверно, не соответствует установившимся в марийском языке словообразовательным нормам и противоречит им, поэтому богатству литературного языка оно ничего прибавить не может. Иначе говоря, слово тоштер, означающее ’старьë’, не раскрывает семантическую сущность лексемы музей - учреждения, занимающегося собиранием, изучением, хранением и экспонированием предметов - памятников истории, материальной и духовной культуры, а также просветительской и популяризаторской деятельностью (ТСРЯ, 361). Поэтому в современных финно-угорских языках, как, впрочем, и в любых других языках, латинское слово museum, восходящее к греческому museion ’храм муз’, стало весьма важной и неотъемлемой частью словарного состава, сравните, например: венгерское muzeum, финское museo, эстонское muuseum.

Слово тумдыш является видоизменëнной формой горномарийского слова тымдаш ’учить, обучать; учительствовать, преподавать’. В говорах лугового и восточного наречий марийского языка ему соответствует лексема туныкташ с идентичным значением. Образования подобного типа относятся к разряду асистемных, механизм которых нарушает строгую и логическую упорядоченность словообразования. Субстантивация глаголов с одновременной модификацией их фонетического облика не свойственна марийскому языку, поэтому такой способ словообразования вызывает много вопросов и недоумений, причëм не только у любителей языка, но также и у профессионалов-лингвистов. По существу, оно является копией русского слова образование, в частности его семантико-словообразовательной модели, построенной, однако, не на русском, а на марийском диалектном материале. Это слово является столь неудачным, что было встречено передовой марийской общественностью весьма критически.

Слово культура, относящееся к разряду широко распространëнной интернациональной лексики, заменено инновационным лексическим элементом тÿвыра. Видимо, слово культура, имеющее латинское происхождение и выступающее в близкой форме и в тех же значениях во многих языках народов Европы, Азии и других континентов (сравните, например: французское cultura, английское culture, испанское cultura, венгерское kultura, финское kulttuuri) не понравилось реформаторам марийского языка, оценившим его как "засорение" чистоты языка.

Имя существительное тÿвыра образовано от прилагательного тÿвыргö ’дружный (о всходах) ’ , восходящего к глаголу тÿвыргаш ’всходить (взойти) дружно (о всходах) ’. Следовательно, вновь образованное слово тÿвыра и латинская лексема культура в плане смыслового содержания не имеют между собой ничего общего.

Подобного рода примеров значительное количество. Для иллюстрации можно взять перечень наименований объединений, союзов, предприятий, переведëнных на марийский язык (см. газету "Марий Эл" за 29 апреля 1994 г.). Так, объединение переведено как ушык, союз - ушем, предприятие - ыштык. Для выражения понятия объединение более подходящим является инновационная лексема ушнем, образованная от глагола ушнаш ’объединяться, соединяться’.

Создание других номинативно значимых слов-лексем и словообразовательных формативов подчиняется этим же правилам, хотя механизм их образования не всегда укладывается в прокрустово ложе заранее заготовленных схем и шаблонов. На самом деле, в процессе словотворчества возникают значительные затруднения, когда дело касается не самих слов, а обозначаемых ими предметов. Например, смысловую структуру лексемы предприятие не раскрывает семантико-словообразовательная модель слова ыштык. Возможность для реализации значения "производственное учреждение: завод, фабрика, мастерская" имеет лексема ыштыш, являющаяся усечëнной формой причастия ыштыше, восходящего к глаголу ышташ ’делать, создавать, вырабатывать’. Причëм лексема ыштем, судя по семантическим данным, наполнена смысловым содержанием производство.

Чем менее подготовлен в лингвистическом отношении тот или иной дилетант, тем категоричнее высказывает он свои суждения о "серийном производстве" новых слов. Справедливость высказанного положения может быть подтверждена примерами, извлечëнными из "Марийского философского словаря", опубликованного в нескольких номерах газеты "Кугарня" №№ 4 (171), 8 (175) за 1995 год. Возьмите такой ряд слов, как аврат - поучение; авре - могущество; артамле - подсознательное; асыл - прекрасное; вак - предмет; вершыш - распределение; женя, ладык - состояние; истыш - принуждение; картыш - потребление; катар - несчастье; катыртыш - память; кере - истина; кÿйлыш - настроение; леге (лулеге) - система; мартарыш - презрение; ората, тÿча - масса; пужыктыш - искажение; рава - приличие; со - постоянный; сон - осязание; сот - правило; сул - способ; топлот - константа; тöртык - закон; туштыш - замысел; тÿсак - изящное; уткын - препятствие; чок - порядок; юзыш - мистика и мн. др.

Как явствуют примеры, среди искусственных новообразований фигурируют татаризмы, встречающиеся лишь в говорах восточного наречия марийского языка, ср.: слово аврат является модифицированной формой татарской лексемы ейрэтγ ’поучать’, башкирское ейрэтеγ; артамле ’подсознательное’ восходит к марийскому слову артам ’толк, умение’, являющемуся тюркизмом, ср. уйгурское ärdäm (Räsänen 1923:23); асыл от татарского асыл ’хороший, красивый; драгоценный’ ; вак ’предмет’ от татарского вак ’мелкий, некрупный’ ; катыртыш от татарского хэтер ’опасность’ ; кÿйлыш ’настроение’ от татарского кейлэγ ’настроить’ ; рава ’приличие’ от татарского рэвеш ’вид, образ; манера’ ; сул ’способ’ от татарского ысул ’способ’ и т.д.

Оторванные от реальной жизни искусственные новообразования относятся к числу весьма шатких лексических единиц и, не успев заполнить пустую клетку в словарном составе марийского языка, легко исчезают из разговорной практики. Замена же интернационализмов и укоренившихся русизмов тюркизмами не решит проблему восполнения лексикона языка, а лишь портит его экологические параметры. Между тем, как показывает экстраполяция лингвистических данных в более ранние хронологические срезы марийского языка, указанные слова имеют исконные эквиваленты, имеющие определëнные сдвиги в семантических блоках и не всегда совпадающие по своим значениям с философскими понятиями. Сближение же расхождения в семантических плоскостях терминологической лексемы можно решить привлечением законов теории семантики и морфонологических приëмов, корректирующих внешний облик лексем.

В заключение следует подчеркнуть, что выше были охарактеризованы лишь наиболее типичные недостатки в словотворчестве и объяснении смыслового содержания лексем. Однако они наглядно показывают, что процедура словотворчества должна опираться на системность языковой материи, ориентирующую лингвиста учитывать как культурно-исторический фон функционирования лексемы, так и интра- и экстралингвистические импульсы, которые могут вступить в противоречие с экологией языка.

ЛИТЕРАТУРА

ССИС - Современный словарь иностранных слов. - СПб, 1994. - 752 с.

ТСРЯ - Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка: 80 000 слов и фразеологических выражений (Российская АН; Российский фонд культуры; 2-е изд., испр. и доп. - М., 1994. - 928 с.

Meillet,A. Linguistique historide et linguistidue generale. - Paris,1926.

Räsänen,M. Die tatarischen lehnwörter im tscheremissischen. - Helsinki, 1923 (MSFOu L).

Н.С.Попов,

МарНИИ, исторический наука кандидат
МАРИЙ ЙЫЛМЕ ДА МЕР ИЛЫШ
“Марий Эл Республикысе йылме-влак нерген” законым марий калык, моло Российысе калык семынак, шочмо йылмын праважым кугемдаш, тудым шыгыремдымаш деч утараш, илышын чыла йыжыҥлашкыже шараш ситыше окса полышым муаш да кугыжаныш йöн ден кызытсе илышлан келшышын вияҥдаш манын 1995 ийыште пеҥгыдемден. Тиде пунчал дене республикысе моло калык-влакат келшеныт.

Тиддеч вара ынде вич ий эртыш. Мо вашталтмым иктешлашат лиеш. Тунам марий йылмым пагалыдымаш, шотлыдымаш койышын удалыкшым шукын раш ужыныт. Марий Элыште 1989 ийыште шкенжым марийлан шотлышо-влак кокла гыч 11,6% марла ойлен моштен огыл, Татарстаныште тыгайже 14,3%, Удмуртийыште –21,1%, Свердловский областьыште –24,6%, Кировский областьыште –25,2%, а Угарман кундемыште гын –35,5% лийыныт. 1979-1989 ийлаште марий тунемше йоча кок процент утлалан шагалемын, а марла ойлен моштыдымо-влакше кок пачаш шукемыныт.

Законым пеҥгыдемдыме деч вара шуко еҥ шочмо йылмым арам шыгыремдымын, тÿрлö шонен лукмо шоя дене марла ойлаш, туныкташ чарыме шучко койышын кушко марий калыкнам шуктен кертмыжым умылаш тÿҥале. Но “аҥыртарыме”, “тодылалтше кумылан”, чыным умылен моштыдымо-влак эше ятыр кодыныт. Нуно тошто семынак “молан мылам марий йылме кÿлеш” але “марий йылме палымашыже илышым вораҥдараш ок полшо вет” ойлаш толашат. Тыгай йÿк ожнысо деч ынде шагалрак шокта.

Шочмо йылмылан кугыжаныш статус пуымеке, южо еҥже марий йылме ынде писын вияҥаш тÿҥалеш шонен. Но тидыже декрет почеш огеш ышталт. Кугу вашталтыш укелан кöра нуно таче законын вийжылан ÿшанымым чарненыт.

Туге гынат вич ий жапыште марий йылме деке мелын шогышо-влак ятырлан ешаралтыныт. Кызыт нигöат марий кугыжаныш йылме ваштареш шыдешкен, торжан огеш ойло. Но йылме нерген йодыш але мартенат чоным йÿлалта. Вет марий йылмын ончыклыкшо верч ожнысо семынак кажне кечын гаяк уждымо-койдымо кучедалмаш каен шога. Марий йылме дек йÿкшышö чонан марийжат, “шöрын ончышо” вес кундем гыч толшо-влакат палемдыме Законын вийжым лунчырташ, шонымо семын тергаш ямде улыт, тудым кертме семын шылталат.

Тыгай уда койыш марий-влакым пагалыдымашлан кöра шарлен манаш, очыни, огеш лий. Тÿҥ шот дене умылыдымаш марий йылмын поянлыкшым шинчыдымашлан да вийжылан ÿшаныдымашлан верчын шочеш.

Айста ончалына, чынжымак мо марий йылмына таче кугыжаныш йылме улеш. Шуко кумдан палыме йылмызе-влакын ойышт почеш кугыжаныш статусым налше йылме, чынжымак тыгай лияш шона гын, мер илышын чыла йыжыҥлаштыже кучылталтшаш. Тудо ешыште да книга ден газет лукмаште але ик калык ден вес калык коклаште ваш ойлымо годым гына огыл, но йоча садыште, школышто, техникум да вузлаште, наукышто, кугыжаныш кучемыште, тÿрлö документ-влакым возымаште, озанлык да финанс пашаште, юриспруденцийыште, судышто, тÿвыра илышыште да моло вереат кумдан кучылталтшаш. Тунам гына тыгай йылмым тÿрыснек кугыжаныш йылме манаш лиеш.¹

Марий Эл Республикысе “Йылме-влак нерген” законым налаш гын, пеш шуко статьяже марий йылмылан мер илышым авалташыже йöным пуэн. Кумшо главаште шочмо йылмынам кугыжаныш кучемыште кучылташ лийме нерген раш возымо. 14 статьяште каласыме: ”Вуйлатыше, ойырен шогалтыме еҥ але кугыжаныш кучемыште пашам ыштыше-влак кеч ик кугыжаныш йылмым палышаш улыт. Статьян сайжым-удажым лончылаш кызыт нимолан: тудо пеҥгыдемдыме, шот ден илышыш шыҥдараш гына кÿлеш. Вес статья (15) тиде ойым рашемда. Марий йылме кугыжаныш кучемыште официальный йылме улеш манын ойла. Кÿшыл кучем орган-влак шке пашаштым кок йылме дене виктарышаш улыт манын пеҥгыдемдыме. Кугыжаныш Погыныштат марий да моло руш огыл йылме дене ойлаш права пуалтын. 18 статьяште верысе кучем-влаклан кугыжаныш йылме-влак дене пашам ышташ лиеш манын палемдыме. Марий да руш йылме сайлымаш, референдум эртарыме годым кучылташ лийме нерген правам 20 статья рашемда.

Но правам пуымо да тудым илышыш пуртымо коклаште пеш кугу ойыртем уло. Таче шочмо йылмына дене Марий Эл Правительствыште лачак Кугыжаныш Секретарьын службыштыжо веле ойлен моштат. Президент ик ганат марла калык ончылно ойлен огыл. Кугыжаныш Погынысо вуйлатыше-влак кокла гыч лач Каписов В.Г. веле марий йылмым пала. Но туге гынат, республикысе моло вуйлатыше-влак лончылымо законым пудыртат манын ойлаш ок лий. Вет нуно руш йылмыжым сайын палат. Пеш чот пÿшкыл каласаш гын, нине статья-влак, тыгай законысо норма почеш илыше вуйлатыше-шамыч руш але мажоритарный йылмым утларак пагалымыштым шылтыде ончыктат, марий йылмым огыт пагале, тудын правовой статусшым вашталташ вийын огыт тырше. Марий-влакат тидын шотышто кугун огыт коляне.

Вес семынже лийынат кертын огыл. Вет 60 ий жапыште марий йылме вияҥде, “изивате” семын шыгыремдалт илен. Кеч могай пеш радикальный законым возена ыле гынат, тудо илышышке кÿлеш семын огеш шыҥе ыле.

Марий калыкна але марте йылме нерген законын кÿлешлыкшым раш умылен шуктен огыл. Тидыже ятыр марийын чоныштыжо кочо косам кодышо 1996 ийыште эртыше Президентский кампаний годым раш палдырныш.

Марий йылме мер илышыште але пешак шагал кучылталтеш. Йылме нерген закон почеш кеч-могай заседаний, совещаний, собраний-влак марла, рушла але вес калык йылме дене эртаралтшаш улыт ыле. Тидын годым протоколымат шочмо йылме денак возаш лиеш. Эсогыл паспорт, шочмо кагаз, ÿдыр налме, марлан кайыме нерген документ, трудовой книжка, диплом-влак марий йылме дене возалт кертыт. Промышленный предприятийлаште, связь отделенийыште, автотранспорт, ял озанлык пашаштат марла кутыраш, пашам вÿдаш лиеш.

Кагазыште возымо почеш чыла йылмыжат тöр праван улыт. Но илыш чот ойыртемалтеш. Руш йылме дене каласаш гын, марий йылмына “диглоссия” семын веле палдырна. Законодательный, исполнительный власть кучемыште марий йылмын верже руш йылме деч ала-мыняр пачаш шагал.

1994 ийысе выборочный шымлымаш почеш 26% марий веле пашаштыже марла ойла, 11,9% марий йылмым тунемме годым кучылт кертын, а мöҥгыштö гын 52,7% марий шке шочмо йылмыже дене ойлен.

Таче марий йылмым икмыняр колхозышто гына тÿшка погынымаш але колхоз правленийым эртарыме годым кучылтыт. Южо вере протоколым марла возат. Пример шотеш Морко район “Передовик” артельым (вуйлатыше Г.С.Григорьев) кондаш лиеш. Тыгай сÿрет Шернур районыштат южо озанлыкыште вашлиялтеш. А моло вере марий йылме дене шагал мероприятий эртаралтеш. Клублаште, школлаште марий лозунг, марий йылме дене возымо увертарымаш да умылтарымаш-влакым шагал ужаш перна. Дискотека, йоча модмаш-влак, официальный пайрем-влак шукыж годым руш йылме дене эртаралтыт. Депутатыш каяш шонышо южо кандидатше эсогыл марла ойлымо ваштареш шога. Марла умылтарымашым “национальный карт” дене модмаш манын чарынеже. Шонаш гын, шкеже законым пудырташ тырша. Ала-молан тидын шотышто ик ганат мемнан прокурорна тыгай “ушан-влаклан” йоҥылышышт нерген йÿкын шижтарен каласен огыл. Вигак каласаш гын, йылмын праважым аралыме шотышто республикыште але ик судебный лончылымашат лийын огыл.

Марий йылме, чынжымак, кугыжаныш йылме лийнеже гын, тудым вузлашке, университет да пединститутыш ик тÿҥ йылме семын шыҥдарыман ыле. Вет марий йылмым палыше выпускник-влак веле ончыкыжым йылме нерген законым илышыш пуртен кертыт. А марий йылмым палыдыме еҥлан тыгай паша уто койыш семын веле коеш. Тыгеже шочмо йылмына закон почеш кугыжаныш йылме лийже манын шонена гын, тудым вузышто, техникуышто туныктыман. Тиддеч посна йылмына, чынжымак, (кагазеш возымо дене гына огыл) кугыжаныш статусым нигунамат налын ок керт.

Марий йылме мер илышышке сайын шыҥыже манын тыршымаш пеш шагал палдырна. Таче марте тиде йодыш ик районысо депутат погыныштат лончылымо огыл. Кугыжаныш Погынна йылмын праважым аралыме, мер илышыш шарыме шотышто йодыш-влакым калык дене кумдан мутланыде ончаш тырша. Шуко пунчал-влак илышыш пурталтде кодыт. Марий калыкын ыштен лукмо шыл, шöр сатужымат элыштына рушла гына возат. Ял лÿм-влак койдаралт пытеныт. Марий радио передача-влак 24 шагат гыч шагат утла гына йоҥгалтыт. Телепередаче-влак шотыштат тыгаяк сÿрет. Газет, книга лукмаш эркын-эркын изем толеш.

Кушто вара тÿҥ шот дене марий йылмына кучылталтеш манын йодмылан, очыни, кушто ок кучылталт манын вашешташ куштылгырак. Марий яллаште илыше-влак коклаште рвезе-влак деч молыжо шке коклаштышт эше марла ойлат. Шуко школышто марий йылме предмет семын гына туныкталтеш. Марий йылме, литератур деч моло предметшым рушла туныктена. Техникум, вузлаште марий йылмым лачак филолог-влак гына тунемыт. Наукышто шочмо йылмынан верже кÿч мучаш нарат уке. Культур пашаштат руш йылме озалана. Марий художественный произведений-влак пеш шагал лектыт. Черкыште службо рушла гына кая. Вес калыкын еҥже дене вашлийме годым руш йылме деч моло йылмым кучылташ огыт тошт. Транспорт да связь пашаште гын марий йылмым кучылташ огыт вашке. Мер илышын шуко лончылаштыже марий йылме вийдыме гай коеш. Йылмызе-влак шочмо йылмынам “нулевой функциян” йылме маныт гын, очыни, йоҥылыш лийыт. Вет марий йылме руш йылме ден пырля культурышто, туныктымо пашаште, изишак тÿшка уверым шарымаште кучылталтеш. Марий “языковой дефицит” шижалтеш тÿҥ шотышто озанлык пашаште, административно-производственный илышыште, кугыжаныш институтлаште, наукышто, калык-влак кокласе кылым пеҥгыдемдымаште, делопроизводствышто. Тыге туран ончаш тÿҥалына гын, марий йылмым але кугыжаныш йылме манаш ок лий. Тудо мер илышыште шке вержым налын шуктен огыл.

Кö вара тыште титакан? Ик еҥым але Марий Эл Правительствым гына вурсаш шотлан ок тол. Тидлан шуко амал уло.

Колымшо ийлаште шочмо йылмынам кугыжаныш учрежденийлаште, официальный кагаз да закон-влакым лукмо, протокол возымо годым кучылтыныт. Ик жап тудым “кугыжаныш йылме” улеш манынат палемденыт улмаш. Адакшым марий йылме туныктымо йылме лийын. 1924-1925 тунемме ийыште 130 икымше ступенян марий школ лийын. Куд марий школышто шым класс марте, ик школышто 9 класс марте марий йылме дене тунемыныт. Кок марий педтехникум, ик ял озанлык техникум пашам ыштен. Тыге рвезе марий кадр ямдылалтын, марий вуйлатыше-влак лектыныт.² Кумлымшо ийла марте марий йылме шуко озанлык пашам наҥгайыме годым кучылталтын. Варажым марий йылмым шеҥгек шÿкалме, тудым вияҥдымым чарыме.

Йылме шотышто кугыжаныш политикын йоҥылышыжым мый таче ынем лончыло. Тудо шукыж годым Совет Ушемыште экшыкан лийын. Калык йылмын поянлыкшым илышым саемден колтымаш пашашке кучылташ кÿлын. Но тунам да кызытат йылме ден экономика кокласе кылым раш умылен огытыл. Тиде гына огыл, шочмо йылмын илышым виктарымаште, тöрлен, эскерен шогымаште рольжым эше кумдан почын пуымо огыл.

Экономика илыш да йылме ик кышкарыште ваш кылдалтын шогат. Нуным нимо денат ойыраш ок лий. Пример шотеш тидым гына каласем. Шочмо йылме деч шукыж годым нужналык, моло калык семынак илашлан келшыше йöным муын моштыдымаш йÿкшыктара. ”Мом мыланем шочмо йылмыже пуа” манын азапланен ойлымаш тидын нерген пеш раш ушештара. Иктешлен каласаш гын, йылме нерген закон тÿҥ шот дене незер илышлан кöра огеш шукталт.

Вес причиныжлан мый йылмынан эркын вияҥмыжым шотлем. Шочмо йылмым кажне кечын иландарен от шого гын, илыш шке ямжым йомдара, калыкын илышыже верыште тошкешташ тÿҥалеш. Тыгай иктешлыман шонымашышке тÿнямбалсе йылмызе да тÿвыра пашам шымлыше кугу шанче пашаеҥ-влак эше витльымше ийлаштак шуыныт.

Тыгай ой дене экономист-влакат келшеныт. Санденак нуно калык йылмым арален кодаш темленыт, кажне калыклан шке йÿла почеш илаш сайрак лиеш манын палемденыт. Озанлык паша виянрак кайже манын, лÿмынак йылмым тÿзаҥдыме да тудын вийжым мер илышышке шарыме шотышто шымлымаш пашам тарватеныт. Нунын иктешлыме ойышт дене ятырже таче ала огытат келше але öрмалгат, но иктешлымашышт вот могай лийын: Сылнымут литератур, сылнымут йылме гына калык йылмын пÿрымашыжым арален коден огыт керт. Йылме тунам гына виян лиеш, кече гыч кечыш илаҥын толеш, кунам тудо ешыште кучылталтеш, школышто пеҥгыде верым налеш да мер илышыште тÿҥ рольым шукташ тÿҥалеш.³

Мер илышыште кучылташлан калык йылмым вияҥдыде ок лий. Эн ондак мутвундым пойдарыман. Тидын шотышто колымшо ийлаште ятыр сай ошкылым ыштыме улмаш. У мут-влак ешаралтыныт, вес йылме гыч пурышо мутым марлаҥден шогеныт. Но варажым тиде пашам чарыме, кÿлдымылан шотлаш тÿҥалме. Вет тунам чыла культур лач ÿмбал тÿсшö дене гына национальный лийшаш манын умылтареныт. Йылмын нормыжым, мут поянлыкым, марий понятий да термин-влакым ешарыме пашам, орфографийым икгайым ышташ тыршымым чарненыт. Марий йылмым мер илышышке шыҥдарыме да моло калык йылме-влак дене таныплыме пашам виктараш келшыше йöнымат кычалме огыл.

Чыла тиде тургым паша мемнан йылмызе-влакым вуча. Стилистикым вияҥдыме пашамат тÿҥалаш кÿлеш. Официально-документальный стиль шукыж годым публицистический стиль деч ок ойыртемалт. Мер политик илыш ден кылдалтше мутерна эше пеш чÿдo. Наука, техника, экономика, банк паша, юриспруденций, медицина дене кылдалтше мутерын кÿлешлыкше нерген эре ойлена, “шокшым кергалтен” пашалан пижше уке. Очыни, тыгай специальностян марий пашаеҥжат пеш шагал. Марий еҥ экономика, финанс пашашке але ушнен шуын огыл. Марий юристнажат шукын огытыл.

Тÿнямбал калык-влакын йылмыштым кугыжаныш статусыш кусарыме годым пеш шуко паша ышталтын. Ме тиде опытым, чаманен каласыман, але шагал шымлена. Санденак йылмым вияҥдыме паша мемнан дене чотак окшакла.

Марий йылмым ишалтше, шапалгыше але наукышто палемдыме семын миноритарный йылмылан шотлаш лиеш. Тидлан кöра, очыни, шагал огыл еҥын шÿмжö шочмо йылме деч йÿкша. Aйдеме шке шонымашыжым, умылымашыжым руш йылмыште гаяк шочмо йылмыже дене раш каласен, умылтарен огеш керт гын, шкенжым вожылшын куча, öрмалга. Тыге шкенжын, шочмо йылмыжын ударак улмыжым раш шижеш. Марий йылмым пагалыдымаш, ужмышудымаш тидлан верчынат шочын кертын. Очыни тыгай ситыдымаш, илышым ойгандарыше факт-влак йылмызе да шанче пашаеҥ-влакын эркын тарванылмыштлан кöраат шарлен. Шкенан титакнам таче шылтыде, раш каласышаш улына.

Шуко марий еҥже марла сайын ок мошто, рушлажат чылаже тунем шуктен огыл. Капканыш пижше янлыкла, тудо шке илышыштыже ласкалыкым йомдара. Йылмым палыдымылан кöра, илышым вораҥдараш келшыше пашашкат ок логал, сай пагалыме еҥышкат лектын ок керт. Тыгай айдеме деч кугу паша лектышым, сай шулык (творческий) вийым вучыман огыл. Чыла тиде озанлык пашаште чаракым гына шочыкта. Тидым шотыш налын, мемнан вуйлатыше-влакна марий йылмым вияҥдаш пеш чот полшышаш ыльыч. Мыняр кÿлеш книга, учебник-влак тачат печатлыде кият. Тыгай койышлан кöра Марий Элын экономикыжат мыняр-гынат лунчырген толеш. Тидым умылашак тыршыман ыле.

Тыгай сÿретым марий кундемыште гына огыл, пÿтынь Россий мучкат ужаш лиеш. Шуко регионлаште ойырен налме кугыжаныш йылме-влак эркын вияҥыт. Тидлан мыняр-гынат чаракым кугыжаныш йылмым шыҥдарымаште кучылтмо “нулевой вариант” манме йöн ышта. Тыгай вариант почеш йылмым шыҥдарыме шотышто вашталтышым кушкын шогышо тукымын илышышкыже гына шыҥдараш кÿлеш манын палемдыме.

Тыгай йöн ваштареш нимом ойлаш – сай шонен мумо. Но тудым илышыш пурташлан шуко пашам ыштыман, надырым пыштыман. Российыште илыше шуко калык коклаште шочмо йылмым тунемше рвезе ден ÿдыр-влак шке карьерыштым вияҥдаш, сай паша верыш логалаш кÿлеш кугыжаныш полышым налын шогат. Йылме шотышто вожылмаш нунын коклаште пытенак шога. Тидлан кÿлеш окса ойыралтеш да раш палдарыме кадровый политике шукталт толеш. Чаманен каласыман, мемнан кундемыште тиде пашалан але пижме огыл.

Таче тидымат каласыман: йылме шотышто культурно-воспитательный паша але пеш эркын вияҥеш. Шуко вуйлатыше еҥже тиде проблемым раш ок умыло. Тошто годсо социализм годым тушкен кодымо шинчымаш денак серлагаш тыршат. Санденак, очыни, ни марийже, ни рушыжо йöршеш огыт öрмалге: кузе тыге национальный республикыште, кугыжаныш йылме семын палемдыме йылмым палыде, калык дене вуйлаташ лиеш. Вес элыште гын тыгай сÿрет шукым öрыктара ыле. Вет тушто йылмым палыде тыглай пашашкат огыт нал, судья, прокурор, министр-влак нергенже ойлыманат огыл. А ме тидым але шотыш налаш тунемын шуын огынал. Тидлан, очыни, эше ятыр жап эртышаш.

Иктешлен каласаш гын, марий йылме кеч-мыняр гынат кугыжаныш йылме лияшлан келыштаралтын, тудын шке шотан вийжат изи огыл. Но марий йылме шуко вере руш йылме дене алмашталтеш. Тÿҥ амалже – марий калыкна шке илышыжым шочмо йылме негызеш вораҥдарышаш верч огеш тырше. Российысе шуко чотан руш калык семынак руш йылмылан утларак мелын улмыжым ончыкташ тырша. Незер калык шке поянлыкшым шотлыдымо лийын.

Тыгай годым мом ме, калыкнан ончыл еҥже-влак, ыштен кертына, кузе марий-влакым шочмо йылме деке утларак шÿмаҥден сеҥена? Очыни, тÿнямбал опытым лончылен налде ок лий. Пример шотеш Бельгийын илышыжым ончалына. Шÿдo ий жапыште нуно йылме шотышто ятыр законым пеҥгыдемденыт. Фламандец-влак шотышто лу утла закон возалтын да эркын-эркын илышыш пурталтын. Эн ончыч шочмо йылме дене судышто аралалташ правам пуышо законым пеҥгыдемденыт. Вара йылмым кугыжаныш учрежденийлашке шыҥдареныт. Кумло ий гыч вуйлатыше-влак, судья, нотариус фламанд калык йылмым палышаш манын пунчалыныт. Тыгай корнымак мыланнат, очыни, ойырен налман.

Кугыжаныш кучем органлаште, предприятий да учрежденийлаште марий йылмын вержым кугемдаш келшыше правана ятыр палемдыме. Но тиде правам илышыш пурташлан, очыни, предприятийым вуйлаташлан марий еҥым ойырыман. Тидыжым ышташ кызыт пеш йöсö.

Республикыштына йылме шотышто политикым кажне районышто ойыртемын, илыш условийым шотыш налын вÿдаш кÿлеш. Волжский, Курык марий, Звенигово, Куженер, Морко, Шернур, У Торъял районласе яллаште кандашле процент утла еҥже марий улыт. Тыгеже тÿнямбал нормо почеш нуным марий район манаш лиеш. Нине районлаште молан эркын-эркын марий йылмым тÿҥ йылме семын аклаш тÿҥалаш огыл? Тидыже марий йылмым мер илышыш шыҥдараш кугун полшен кертеш ыле.

Тыгай корно дене каена гын, марий йылме шуко районласе предприятий, организаций да учрежденийлаште пеҥгыде верым налаш амалым муэш. Тунам поликлинике, банк, моло управленческий структурылаште марий йылме дене ойлымаш гына огыл, тыгак деловой перепискыжат вияҥаш тÿҥал кертеш. Районлаште эркын-эркын кусарыме шотышто службо, марла кутырымо культурым эскерыше комиссий, вуйлатыше-влакым марий йылме дене ойлаш туныктымо курс-влак да йылмым вияҥдыме, шыҥдарыме пашам умбакыже наҥгайше организаций-влак кугу пашам ышташ тÿҥал кертыт ыле. “Марий ушемат” тиде пашашке шке надыржым пыштен сеҥа. Тыге ыштыде ме ончыкыжым шочмо йылмынам арален коден огына керт, мер илышыште тудын верже тыгак эре изи лиеш.

Ю.И.Соловьев

"Кугарня" газетын тÿҥ редакторжо