МЕТОДЫ ИЗУЧЕНИЯ РОДИТЕЛЬСКИХ ПОЗИЦИЙ И МОТИВОВ СЕМЕЙНОГО ВОСПИТАНИЯ

В процессе работы с семьей психолога или социального пе­дагога возникает необходимость выявить и проанализировать истинные поведения по отношению к собственным де­тям, а также основное содержание родительской позиции. Часто применяются такие методы исследования мотивов вос­питания и родительских позиций, как метод “Сочинение” и метод “Незаконченный рассказ”.

• 
  общий эмоциональный фон текстов (формальный, не­выраженный, позитивный или негативный);
  
• 
  наличие позитивных или негативных оценок облика ре­бенка;
  
• 
  выделение временных планов в общении и взаимодей­ствии с ребенком.
  

Инструкция для детей: “Я прочту тебе рассказ, он написан одним автором для детей, который хотел, чтобы рассказ закончили сами дети. Слушай, а потом я тебе задам вопросы”.

Вопросы родителям:

- Как бы поступил в этой ситуации ваш ребенок?

- Что бы он чувствовал?

- Почему вы считаете, что. он поступил бы именно так?

- А что ответил бы сам ребенок?

- Что. бы вы посоветовали сделать ребенку?

- Как вы отнесетесь к такому выбору ребенка?

- Как бы вы сами поступили?

Вопросы детям:

- Как бы ты повел себя на месте героя в этой ситуации?

- Ты бы стал советоваться с мамой (папой)?

- А что бы мама (папа) посоветовал(а)?

- А как бы мама (папа) повел(а) себя на месте героя?

При интерпретации сравниваются ответы родителей и ре­бенка. В результате предметом анализа психолога является следующее: адекватность предсказания родителями ответов ребенка (степень совпадения); отношение к недостат­кам ребенка, преобладающий эмоциональный оттенок в от­ношении к ребенку; форма подачи совета; способы решения конфликта.

Ответы и поведение родителей из гармоничных и дисгар­моничных семей существенным образом отличаются друг от друга и могут рассматриваться как диагностические призна­ки для определения типа семьи.

Гармоничная семья. В такой семье родители чаще всего адекватно и реалистично оценивают своего ребенка. Они не просто хорошо знают его, но и могут поставить себя на место ребенка в значимых для него ситуациях, идентифицировав­шись с ребенком. Все их советы основаны на знании особен­ностях личности ребенка. Родители могут сомневаться в том, что знают о своем ребенке все.

Дисгармоничная семья. В подобной семье родители очень редко правильно предсказывают поведение ребенка. Для них характерно приписывание ребенку несуществующих у него качеств. Детям даются жесткие указания и директивы отно­сительно принятия решения в ситуации выбора. Родители мало учитывают личные особенности ребенка, при этом они уверены, что очень хорошо знают своего ребенка. Недостатки ребенка воспринимаются.

Одним из значимых факторов, определяющих отношения между детьми и родителями в семье, является родительская позиция. Родительская позиция - это целостное образова­ние, которое характеризует реальную направленность воспи­тательной деятельности родителей, возникающую под влия­нием мотивов воспитания. Содержание позиции зависит от осознаваемых и неосознаваемых мотивов воспитания. Особен­ности и содержание родительской позиции могут быть выяв­лены в результате анализа и интерпретаций текстов родитель­ских сочинений.

- Адекватность - неадекватность. Степень ориентиров­ки родителей в восприятии индивидуальных особенностей ре­бенка. Неадекватность проявляется в иллюзиях, приписыванию ребенку несуществующих качеств (дисгармоничная семья).

- Прогностичность. Характеристика способности родите­лей к предвидению перспектив дальнейшего развития ребен­ка. Способность планировать способы взаимодействия с ре­бенком с учетом его развития.

Родительская позиция определяется доминирующим моти­вом воспитания, который может и не осознаваться родителем. Традиционно выделяются следующие мотивы воспитания.

- Воспитание как реализация потребности обретения смысла жизни. Для многих родителей воспитание ребенка является смыслом жизни. Для таких родителей характерно стремление удерживать очень близкую личностную дистан­цию с ребенком. Однако в процессе взросления ребенок начи­нает устанавливать эмоционально значимые отношения и с другими (кроме матери и отца) людьми. Такого рода привя­занности могут, например, бессознательно восприниматься матерью как угроза неудовлетворения ее собственных потреб­ностей, поэтому все контакты ребенка вне семьи начинают вызывать чувство ревности и настороженности. Такой мотив проявляется в характерных высказываниях следующего типа: “Когда первый ребенок вырос, мы потеряли смысл жизни и родили второго”. Мать проживает полноту жизни лишь в том случае, если она максимально востребована ребенком.

- Воспитание как реализация потребности достижения.

Воспитание сводится к достижению определенных, четко фор­мулируемых целей, поставленных родителями перед ребен­ком. Следует отметить, что причина выбора именно этих, а не иных целей не осознается родителями до конца. Выбор мо­жет быть связан с достижением целей самих родителей, как по сходству (“Я достиг, И ты тоже должен”), так и по контра­сту (“Я не достиг, а ты должен”). У таких родителей дети с раннего детства приобщаются к разным видам деятельнос­ти. Склонности и желания самого ребенка родителями не учи­тываются. Общение с детьми теряет спонтанность. Материн­ская любовь из безусловной становиться условной (“Я только тогда буду любить тебя, если ты ...”).

• Воспитание как реализация сверхценных идей. Напри­мер, в роли сверхценных идеи могут выступать: идея актив­ного образа жизни, вегетарианство как здоровый образ жиз­ни, жизнь в соответствии с новомодными религиозными идеями и т. п. Внедряя в жизнь семьи эту идею, родители пол­ностью игнорируют истинные, природные склонности и ха­рактеристики ребенка. Реализуя данный мотив в воспитании, родители невольно внушают ребенку: “Какой ты есть - ты нам не нужен, а нужен такой, как нам хочется”.

• Воспитание как реализация определенной воспита­тельной системы. В данном случае вся семья как система ори­ентирована на раз и навсегда выбранную воспитательную си­стему, без учета особенностей ребенка. В сочинении на тему “Портрет моего ребенка” у таких родителей главной едини­цей содержания являются способы воспитания, а не описа­ние внутреннего мира ребенка.

• Воспитание как реализация потребности в эмоциональ­ном контакте. У родителей есть потребность в глубоком эмо­циональном контакте с ребенком, они хорошо ориентируют­ся в эмоциональном настрое ребенка. Им хочется, чтобы и ребенок интересовался их чувствами. В том случае, если эта потребность родителей не является для них самой значимой, в семье складываются доверительные и теплые отношения. В противном случае, ребенок становится единственным объек­том в удовлетворении потребности в эмоциональной близос­ти, ребенок заменяет родителям весь мир. В будущем у самого ребенка могут возникнуть проблемы при установлении близких контактов с другими людьми.

Наряду с мотивами воспитания, могут быть выделены основные мотивы, с которыми родители обращаются за помо­щью к психологу. Чаще всего данные мотивы могут быть не до конца ими осознаны.

• “У меня неблагоприятный ребенок, потому что я неуме­лый родитель”. Данный мотив сопровождается страхом того, что “я плохой родитель”. Психолог воспринимается как специалист, способный научить быть хорошим родителем.

• “Наш ребенок также неблагоприятен, как и наши суп­ружеские отношения”. Данный мотив проявляется, когда клиент начинает рассказывать о супружеских отношениях.

• “Наш ребенок неблагоприятен, потому что я плохая (плохой) мать (отец), так как у меня плохой (плохая) муж (жена)”. Об этом свидетельствуют определенные высказыва­ния в процессе консультирования о супруге (“Вы же пони­маете, что дело не в ребенке”.)

• Манипуляционный мотив. За обращением родителя к психологу может стоять скрытое желание изменить что-то в своей собственной жизни. Психолог воспринимается как средство изменения жизненной ситуации. Однако при этом сам клиент связывает свои надежды с изменением поведения чле­нов семьи, на которых психолог должен оказать воздействие.

Отбасылық тәрбие жүйесінің және «ана-бала» қарым-қатынасы үйлесімділігінің бұзылуы-балаларда невроз ауруының пайда болуына себепші негізгі патогенетикалық фактор деген көзқарасқа кейбір авторлар ерекше көңіл бөледі. Мысалы, А.Е. Личко мен Э.Г. Эйдемиллер ерекше мінезді және психопатия белгілері бар балаларға отбасылық тәрбие берудің 6 түрін атап көрсетеді.

Дұрыс тәрбиелемеу бала мінезінің одан сайын бұзылуына әсер ететін фактор болып табылады.

Мінездің ерекшеленуі дегеніміз–мінездің нормаға сәйкес келмейтін жеке бір ерекшелігінің тым айқын көрінуі. Ерекше мінезді балалар психикасын зақымдауы мүмкін кейбір әсерлерге тым осал болады.

Отбасылық психология саласының мамандарымен соңғы он жылда «бала-ересек адам» қарым-қатынасының әртүрлі варианттары атап көрсетілген. Мысалы, А.Я. Варганың еңбегінде ата-ана қарым-қатынасының балаға жағымсыз 3 түрі сипатталған: симбиотикалық, авторитарлық, эмоционалды шеттетушілік. Эмоционалды шеттетуді (Э.Эйдемиллера мен А. Личкодан өзгеше) ғалым ата-анасының баланы аурушаң, әлсіз, дәрменсіз есептеу үрдісінен деп сипаттайды. Тәрбиенің мұндай түрін автор «балаға сәтсіз, жолы болмағыш кішкентай адам ретінде қарап тәрбиелеу» деп атаған.

• 
  Е.Т. Соколованың зерттеулерінде ата-ана мен бала қарым-қатынасының негізгі стилі проблемаларды бірлесіп шешу кезіндегі ана мен баланың өзара әрекетін талдау негізінде көрсетілген:
  
• 
  Ынтымақтастық;
  
• 
  Жалған ынтымақтастық;
  
• 
  Жекешелеу;
  
• 
  Бақталастық.
  

В.И. Гарбузовтың пікірінше, тәрбиенің 3 патогенді түрі бар.

Ата-анасының қамқорынсыз өскен балалардың ерекшелігін зерттеуші ағылшын психотерапевті Д. Боулби, патогенді тәрбиенің мынадай түрлерін атап көрсетеді:

• Ата-ананың біреуі не екеуі де баланың махаббатқа деген мұқтаждығын қанағаттандырмайды немесе толығымен оны жоққа шығарады.

• Бала жұбайлар арасындағы дау-дамайды шешу құралы болып табылады.

• Тәртіпке шқыру шарасы ретінде баланы «жек көріп кетумен» немесе отбасынан «кетіп қалумен» қорқыту.

• Балаға болатын (немесе орын алған) барлық пәленің, яғни аурудың, айырылысудың, өлімнің себепкері сенсің деп иландыру.

• Баланың айналасында оның уайым-қайғыларын бөлісетін немесе «жаман» ата-анасын алмастыратын адамның болмауы.
2. АТА-АНА НҰСҚАУЛАРЫ.

Баланың жеке тұлғасының отбасында қалыптасуы ата-ананың балаға қарым-қатынасы мен әртүрлі тәрбиеден басқа ата-анасының нұсқауларымен де анықталады. Олар баланың көптеген эмоциялық проблемаларының бастауы болуы мүмкін. Ата-ананың жанама оқытып-үйретуі (бағдарлауы) ретінде нұсқаулық алғаш рет амери­калық мамандар Роберт пен Мэри Гоулдингтердің трансактілі талдау жұмыстарында суреттелген.

Бұл нұсқаулар, мүмкін, нақты тарихи жағдайларда отбасының бірнеше ұрпағының өсіп-өркендеуі үшін жинақтаған тәжірибесі ретінде қажет болған шығар. Тарихи жағдай өзгерді, бірақ нұсқаулар әлдебір инертті білім ретінде келесі ұрпаққа берілуде.

«Роль» туралы түсінік ата-ана мен бала қарым-қатынасындағы негізгі сұрақтардың бірі. Бала ролі отбасы қарым-қатынасы жүйесінде әртүрлі болуы мүмкін.Оның мазмұны ата-ана қажеттілігін бала қаншалықты қанағаттандыратынымен анықталады, атап айтқанда:

• 
  Бала қанағаттанғысыз жұбайлық қарым-қатынастың өтемі болуы мүмкін. Ондай кезде бала құрал ролін атқарады, яғни баланы жұбайлардың бірі отбасындағы өзінің көзқарасын күшейту үшін пайдаланады. Егер осындай өтемақы және көзқарасын күшейту қажеттілігі қанағаттандырылса, онда бала отбасы табынатын еркеге айналады.
  
• 
  Бала отбасының әлеуметтік мәртебесінің белгісі ролін атқаруы мүмкін, яғни әлеуметтік саулығының символы болуы мүмкін (Бізде бәрі елдегідей). Бала әлеуметтік тұсаукесер нысанының ролінде, отбасының ыдырауына жол бермейтін байланыстырғыш элемент болады (Біз тек сен үшін айырылыспай жүрміз). Мұндай жағдайда балаға үлкен психологиялық жүктеме артылады да, ол эмоционалдық ширығуға әкеліп соғады. Бала ата-анасының айырылысуына, егер ондай жағдай болып жатса, өзі себепкер болған шығармын деп есептей бастайды.
  

Баланың психикалық дамуына бүліндіргіш әсер ететін нәрсе – депривация. Депривация ата-анасы (негізінен анасы) қажетті күтімді қамтамасыз ете алмағанда және баланың басты қажеттілігін мойындамағанда немесе оның күтімін басқалардың мойнына артып тастап кеткенде пайда болады. Әдетте депривацияның 3 түрін айырады: сенсорлық, қимылдық, эмоционалдық.

Баланы анасынан толық ажыратқан жағдайда ерекше аналық депривация байқалады. Аналық депривация баланың психикалық дамуына ең күшті бүліндіргіш әсер етеді. Балалар үйі мен мектеп-интернаттарда тәрбиеленуші жетім балалардың өзіндік ерекшеліктері мен тәртіптері «депривациясы бар баланың» айқын үлгісі. Көптеген зертеулер балалардың жаппай аналық депривация жағдайында өмір сүруі (бала анасымен толық ажыратылғанда), олардың психопатия, депрессия, фобия ауруларына ұшырауына әкеліп соғатынын анықтады. Ата-анасының қамқорынан айырылған балалар өмір бойы әлеуметтік және жас мөлшері жағынан едәуір кейіндеп қалады. Олардың өзіндік ерекшеліктері:

• 
  Сезім үстірттігі;
  

• 
  Қиялдау қабілетінің төмендігі;
  
• 
  « Жабысқақтығы»;
  
• 
  Тым агрессивтілігі;
  
• 
  Мейірімсіздігі;
  
• 
  Бейқам жауапсыздығы.
  

Баланың қолайсыз отбасында өмір сүруі оның невротикалық тұлғаға айналып, саналы және өмірден өз орнын табатын тұлға болу мүмкіндігінен айыратыны бесенеден белгілі.

• Сензитивтілік.

• Қобалжығыштық.

• Гиперәлеуметтік.

К. Хорни негізгі өзіндік невротикалық қажеттіліктерді былай деп бөліп көрсетеді:

• Сүю және мақұлдау қажеттілігі.

• Қолдау қажеттілігі.

• Басқару, үстем болу, бірінші болу қажеттілігі.

• Жұрт алдында мадақтау, құрметтеу қажеттілігі.

К. Хорни невротикалық қажеттілік қанағатсыз яғни оны қанағаттандыру мүмкін емес екеніне баса көңіл аударады. Мұндай адам қаншама сүйінпеншілік пен қолдауға ие болса да, оған ол аз болып көрінеді.

Отбасында баланың дамуына екі фактордың өзара әрекеті әсер етеді: балаға деген көзқарас (сүйетін не сүймейтін) және бала тәрбиесін жеңілдететін немесе қиындататын бала темпераментінің түрі. Теріс көзқарасқа «қиын» темперамент сай келсе, баланың дамуына ең тиімсіз жағдай туады.

Бала тұлғасындағы психопатия түріндегі ауытқушылықтың түбірінде айналасындаѓы ең жақын отбасы мүшелерімен сезімдік қарым-қатынастың дамымауы жатыр. Бұл қатынастардың бұзылуы невротика түріндегі ауытқушылықтың тетігі ретінде қарастырылуы мүмкін. Ауытқушылықтың осы екі түрі де, кейбір феноменологиялық өзгешеліктеріне қарамастан, тұлғалар арасындағы қарым-қатынасты бұзуға және дұрыс бағаламауға әкеліп соғуы мүмкін.
6. Отбасылық тәрбиедегі ата-аналардың ұстанымы мен уәждерін

оқып-үйренудің әдістері.

Психологтың немесе әлеуметтік педагогтың отбасымен жұмыс істеген кезде өз балаларына байланысты шынайы қарым-қатынасты, сондай-ақ ата-ана ұстанымының негізгі мазмұнын анықтау және зерттеу қажеттілігі туады. Тәрбиелеу мен ата-ана ұстанымын зерттеуде «Мазмұндама», «Аяқталмаған әңгіме» тәрізді әдістер жиі қолданылады.

• 
  Мәтіннің жалпы эмоционалдық жағдайы (немқұрайды, айқындалмаған, жағымды немесе жағымсыз) ;
  
• 
  Бала бейнесінің жағымды немесе жағымсыз бағалануы;
  
• 
  Баламен араласқан және өзара әрекет жасаған кездегі уақытша жоспарлардың көрсетілуі.
  

Түсіндіру кезінде ата-ана мен баланың жауаптары салыстырылады. Қорытындысында психолог талдауының тақырыбына мыналар жатады: ата-ана болжамының бала жауаптарына сєйкес келуі (дәл келу дәрежесі); баланың кемшіліктеріне көзқарасы, балаға қатысты эмоционалдық реңкінің басым болуы; кеңес берудің тәсілдері; қақтығыстарды шешу жолдары.