Режа: Болалар психологияси фанининг предмети, вазифалари


Илк ёшдаги болаларнинг психологик хусусиятлари



бет3/5
Дата18.06.2022
өлшемі82.65 Kb.
#459322
1   2   3   4   5
Болалар психологияси

Илк ёшдаги болаларнинг психологик хусусиятлари.
Режа:

  1. Илк ёш даврининг узига хос хусусиятлари.

  2. Илк ёши даврида психик жараёнларнинг тараккиёти.

  3. Бола шахсининг шакилланиши.

Мустахкамлаш учун саволлар:



  1. Илк ёши даврига таъриф беринг.

  2. Илк ёши болаларнинг аклий ривожланишини тавсифлаб беринг.

  3. Бола шахсини шаклланишига таъсир этувчи омиллар нималардан иборат?

Таянч тушунчалар:


Анализаторларнинг такомиллашуви; харакат доирасини кенгайиши, нуткнинг усиши, муносабатларнинг ортиши, «суз яслиш» ходисаси; идрокнинг таъсирчанлиги; диккатнинг бекарорлиги; хотиранинг ихтиёрсизлиги; харакатли тафаккур.

Богчага тарбия ёши (ясли) тарбияга келиб, боланинг психик жихатдан тараккиёти тез суратлар билан уса бошлайди. Ясли ёшидаги бола теварак атрофдаги дунёни билиш иштиёкини кондириш учун бенихоя катта имкониятларга эга булади. Биринчидан (сезги органларининг ) такомиллашуви уларнинг узаро уйгун ишлаши шунга олиб келадики, гудак теварак-атрофдаги дунё хакида таркок таассурот олган булса, энди бу таассуротлар нарсаларнинг бутун образларига идрокка айланади. Иккинчидан боланинг харакатлари янада усишига караб унинг билиш имкониятлари кенгаяди. Ясли ёшидаги бола факат юриб эмаклабгина колмасдан югуради нарвонга тирмалашиб чикади уйинчокларга кул узатиб олади, мустакил равишда овкат ейди, ечинишга катталарнинг оддий юмишларини адо этишга урганади, буюрилган нарсани олиб келади. бола стол тортмасидан нима борлигини кизикиб очиб куради, калам, сиёх, мих, тош, чуп ва бошка нарсаларни кулига олиб огзига солади. Хаммасини «текшириб» теварак-атрофдаги баряа янгиликларни билиб олади. Шу иш жараёнида боланинг идроки уйгунлашиб тажрибаси ортади. Икки ёшга кадам куйганида боланинг идрокида бир кадар дифференциаллаш намоён булади. Бола суратда тасвирланган ит, айик, коплонни танийди.


Бола «катта » ва «кичик» сузлар билан аташни билмаслигига карамай бу тушунчалар бир-биридан фарк килади. Ясли боланинг идрокида муайян масадни кузлаш сезилмайди. Бола теварак-атрофдаги нарсаларни билишда купинча чалгиб кетади. Ташки дунё болани мафтун этади, хар гал унга хаёлий янги тухфалар тортик килинади. Ясли ёши даврида боланинг диккати хам тараккий этиб боради. Боланинг диккати узига хос хусусиятга эга булади. Боланинг диккатида тажрибанинг чекланганлиги асосий мухим белгини ажрата олмаслик ута таъсирчанлик ва хиссий узгарувчанлик яккол куринади. Бу ясли даврига хос хусусиятлардир.Ясли ёшидаги бола учун ихтиёрсиз диккат харакат .Бу диккат асосан таварак атрофдаги дунё обектларини кучига богликдир.Янги ранг –баранг фавкулотда нарсаларнинг хаммаси диккатни жалб этади.Бола турли хил ялтирок ,овоз чикадиган харакатдаги нарсаларга диккатини жалб килади. Ясли ёшидаги бола диккатни нихоятда бекарок булишига характерли нарсалар билан юзани топишади.Уйин билан шугулланаётган бола 12-минут ичида 8марта уйинчокларни узгартирган.Демак бола хар бир обект(уйинчок) устида 2 минутдан уз диккатини туплай олган холос.
Диккатнинг бундай бекарорлиги физологик нуктаи назардан куйидагича тушунтирилади. Ясли ёшидаги бола миясидаги тормозланиши жараёнларининг кучсизлиги билан ажралиб туради.Худди шунинг учун хам боланинг осонгинат бир нарсадан иккисига чалгитади.Нарсалар болага жуда кизик туюлганда хам унинг диккати чалгиб туради.Психологик Н.М Менгискаянинг хикоя килишига кура 1ёшу 8 ойлик Саша исмлик бола экан
ва у болалар хакида эртакнингзур кизикиш билан тинглайди.Бури келиб эшикни таккилатганни хикоя килинаётганда Саша бурининг кандай таккилатганини курсатмокчи булиб деворга так-так уради, лекин таккиллашига шу кадар махлиё булиб кетадики, эртакни тамомила унутиб куяди. Ясли ёшдаги болага дикатнинг бир неча объектга такомиллай билмаслик хос хусусиятдир. М: 3 ёш болага бир неча кичкина каптокларни олиб келишни буюрилса, бола кулига бараварига бир неча каптокни олади. Лекин етиб келгунча факат битта капток колади. Бола уз диккатини бир вакитнинг узида кулидаги каптокларга оёгининг остида юришга таксимлай олмасдан каптокларни тушуриб келади. боланинг ёши усиб борган сари унинг диккати баркароррок булиб колади. Ясли ёшидаги боланинг хотираси гудакларники сингари ихтиёрсиз хотирадир , яни бола нарсаларни атайлаб онгли равишда эсида саклаб колмайди ва тушура олмайди. Лекин ясли ёшдаги боланинг хотирасида анча силжиш сезилади. Бу энг аввало эсга тушуриш ва таниш просесига таълуклидир. Бола куп нарса эсда саклаб колади ва уни аниклаб олади, 2 ёшга кадам куйгандаёк бола илгари курган нарсаларни суратдан таний олади. М: бола ота –онасини, ака- укаларини ва якинларинисуратида танийди. Купинча отини хам айтиб беради. Н.М.Менченискаянинг ёзишига 1 ёшу 7 ойлик угили дарвозасини таниб олган. Онаси дарвозасига кирмай утиб кетаётганида, бола «ховлига кирамиз» деб хархаша килган.
Бош мия пустининг янада таракий килиши , нерв толаларининг миэлик пардаси билан тез копланиш жараёни латент даврини узайтиради. Бола бир ёшдан ошганда латент даври 9 хафтагача 2 ёшдан ошганда бир неча ойга етади. Латент даврининг узайиши бола хотирасини янада мустахкамлайди. Ясли ёшида боланинг хотираси хали такомиллашмаган булади. Унинг тажрибаси камлиги теварак атрофдаги вокеа ва ходисаларга етарлича тушуниб бир – бирига боглай олмаслиги сабабли боланинг хотираси узук-юлук системасиз булади. Ясли ёши даврида болада эмоционал хотира кучли намоён булади. Бола хиссиёти жуда эгулувчан булади. Унда кучли кечинма ва жуда ёркин образ тугдирган нарса узок вакитгача эсида колади. М: Боланинг тугилган куни нишонланса , яслида утказиладиган байрам эртаклари унинг эсида узок вакт сакланиб колади, тез-тез эсига тушуриб туради. Бола шу тарика таассуротдга берилувчан булганидан купинча уз хотираларида эшитган вокеаларини ,курган вокеаларига алмаштириб юборадилар.
М: 2 ёшу 6 ойлик бола парадга бориб, унда куп одамларни ва байрокларни курдим , деб хикоя килади. Хакийкатда эса у байрам куни уйда колган номоиш хакидаги хикояни ота-онасидан эшитган . Болалар «ёлгончилигини» юзага чикишига тарбиячи эътибор бериши боланинг хотирасини ойдинлаштириши лозим. Ясли ёшида боланинг кокрет образли хотираси анча усган булади.
Ясли ёши даврида боланинг харакат хотираси хам анча токомиллашади. Харакат хотирасининг усиши янги харакатларни , харакат куникмаларини эгаллашга ёрдам беради. Бола харакат хотираси туфайли бемалол юрадиган , сакрайдиган булади. Бола катталарнинг имо- ишорасини урганиб олади. Опасига ухшаб хат ёзмокчи булади, онасига ухшаб хамир коригиси келади, отасига ухшаб болга уриб мих кокиш харакатларини килади. Боланинг бу харакатларига куз-кулок булиб туриш керак. Бола харакат хотираси туфайли чапак чалишни, музикага караб уйнашни урганиб олади, бу эса болага завк багишлайди. Бола нерв системасининг юкмак даражада пластик ва узгарувчан булиши туфайли унинг механик хотираси жуда усган булади. Бола бир неча марта такрорлагандан кейин сузларни бемалол эсида тутиб олади. 2 ёшга етганда бутун жумлаларни ва 2 ёшдан утиб 3 ёшга якинлашганда 4 сатр шеърларни айтиб бера олади. Ясли ёшининг охирига келиб бола кичик-кичик шеърларни ёд ола бошлайди. Лекин боланинг механик хотираси жуда кучли деган сузлардан, баъзи буржуа психологлари таъкидлаганларидек, у факат механик равишда эслаб колар экан, деган хулоса чикармаслик керак. Боланинг тили чикиши билан, у сузларни маъносига тушуниб, бошидан кечган вокеа ходисаларни сузлаб бера олиши унда мантикий хотиранинг таркиб топаётганлигидан далолат беради. Лекин боланинг уз маъно хотираси хали мукаммал булмай уни узгартиришга тарбиячилар олдида турган мухим вазифадир. Ясли ёши даврида боланинг нутки нихоятда тез усади. Бу даврда нутк катта тараккиёт йулини босиб утади. Боланинг нуткка эга булиши унинг психик жараёнларининг тараккий этишига айникса тафаккурнинг усишига жуда кучли таъсир этади. Ясли ёши даврида боланинг нуткининг усишини 2 даврга ажратади. 1. 1 ёшдан I-6 ёшгача булган давр. Бу даврда бола 20-30 сузни билади, «ойи», «буви» сузлари билан бир каторда боланинг эхтиёжини билдирадиган «бер», «ма» каби сузларни билади. Бу даврнинг характерли белгиси, боланинг айтаётган сузлари микдори жуда кам булади. Боланинг пассив лугати бойиб боради. Яъни узи гапира олмайди, бошкаларнинг сузини купрок эшитади. Нутк материалларини узига запас килиб сингдириб боради. Бола бу даврда сузларни узик-юлик килиб, имо-ишора билан айтиб беради. Бу ситуатив нутк (вазият нутки) деб аталади. Бола билан вазиятда, бир оилада турган кишигина унинг «гапларини» тушуна олади холос, яъни бола айтган сузидан нимани ифода этганини тушуна олади. Бола биладиган сузлар микдори турлича булиб асосан болани ураб олган нутк вазиятига боглик Узбекистондаги куп оилаларда бир неча тилда сузлашишни айтиб утмок керак. Бу оилаларда турли тилларда баб-баравар сузлашиши боланинг яна тилини билиб олишига салбий таъсир курсатади. Бундай пайтда бола она тилини узок вактгача уйгонолмай колади. Шунинг учун бола атрофида аввало она тилининг «нутк вазияти» булиши керак. Демак бу даврда

Тарбиячининг вазифаси бола билан купрок муносабатда булиб, унинг идрокини нутк материаллари билан тулдиришдан иборатдир.


2. 1.6 ёшдан-3 ёшгача булган даврдир. Бу даврнинг энг мухим белгиси бола фаол лугатининг нихоятда тез устиришдир. Боланинг айтадиган сузларини микдори бирданига ошиб кетади. Бола эндиликда катталарнинг нуткига фаол таклид килади, у теварак-атрофдаги кишилар нуткидан янги сузларни кийинчилик билан узлаштирган булса, энди у уз лугатини бойитиб боради. 2 ёшдан ошганда боланинг суз бойлиги айникса тез ортади. М: 1ёшли бола 10-20 ача суз запасига эга булади. 1 ёшу 6 ойлик 20-30 гача, 2 ёшли бола 300-350 сузга; 3 ёшли 900-1000 суз запасига эга булади. Албатта бу машгулотлар турли болаларда турлича булади. Боланинг канчалик суз запасига эга булиши, у яшаётган оиладаги нутк маданиятига куп жихатдан боглик. Бола 2 ёшдан утгандан сун унинг нутки маъноли була бошлайди. Илгари боланинг сузлари унинг эхтиёжини ифодалаган булса, энди бола нуткида нарсаларнинг уз номи борлигини билиб олади ва хар бир нарсани уз номи билан атай бошлайди. Буни биз боланинг катталарга мурожаат килиб «Бу нима?», «Бунинг оти нима?» деган саволларидан куришимиз мумкин. Лекин бола нарсаларнинг номини билибгина колмасдан, нарсалар хакида янги билимлар олишга интилади. М: 2 ёш 4 ойлик Карим исмли бола узининг фамилияси ни билиб олгач, бошка нарсаларнинг «кутичанинг», «машинанинг», «столнинг» фамилияси нима? Деб сурайди. Бола суз туркумлари энг аввал отни урганиб олади. Чунки бола хар куни хаётида нарсаларни номини узи нуткида куплаб ишлатади. Демак, бола нуткининг грамматик томони анчагина узгариб унинг нуткида нарсаларнинг номини билдирадиган отлар купрок буларкан. Бола ясли ёшининг охирида феълларни куп ишлата бошлайди. М: «Кугирчок ухлаяпти », «овкат ейман», «машинамни олиб бер» ва х.к. Сунгра боланинг нуткида иккинчи даражали булаклар пайдо булади. М: баъзи равишлар «оркада», «юкорида», «пастга» деган сузларни билиб олади. Сифатлар купаяди «чиройли уйинчок », «ширин конфет», «оппок кор», «кизил гул» кабилар.
Ясли ёшининг охирига келиб, нуткнинг синтаксис тузилиши хам узгаради. Ясли бир суздан иборат гап, яъни бола уз фикрини битти суз билан ифодалайди. 2 ёшдан ошгандан сунг унинг нуткида жуда оддий сузлар пайдо булиб, икки, учта суздан тузилган дастлабки гаплар пайдо булади. 3 ёшга якинлашганда узаро богланган бир неча сузли гаплар пайдо булади. 2 ёшдан сунг бош гап билан эргаш гапдан тузилган дастлабки кушма гаплар хам пайдо булади. Лекин боланинг гапларида, тузилишлар, гапларни тугритуза олмаслик холлари мавжуд булади. Шунинг учун тарбиячилар бунга эътибор бкришлари зарур. Ясли ёшининг охирига келиб, бола катталар билан купрок муносабатда була бошлайди, улар айтиб берган хикояларни, кичкина шеърларни, ашула ва эртакларни жон-жон килиб тинглайди, узига берилган саволларга жавоб кайтаради, узи хам катталарга саволлар беради. Шу тарика, боланинг нутки усиб тараккий этади. Болада тафаккурнинг усишига нутк айникса катта таъсир курсатади.
Ясли ёшида тафаккур анча узгариб, мураккаблашади. Буржуа психологлари гудак тафаккурини маймун тафаккурига ухшатадилар. Аммо, маймун тафаккури хакидаги бу назария хакикатга келмайди.
Бола тугилиши биланок инсондир, у кишилар орасида яшайди, улар билан муносабатда булади, уларнинг таъсрида усади. Бола тафаккури катталарникидан фарк килади, лекин шу билан бирга бола тафаккури инсон тафаккуридир.
Ясли ёшининг бошида боланинг тафаккури харакатли тафаккур булади. Унинг тафаккури иш харакатлари билан бевосита богланган булади. Унинг тафаккури иш харакатлари билан бевосита богланган булади. Бола хали тили чикмаган уз фикрини ифодалашга урганмаган булади. Шунинг учун унинг фикри бевосита харакатларига богланган холда мавжудбулади. Бола нарсалар билан уйнаб, уз хатти-харакатларини планлаштирмайди, харакатларининг боришига караб фикр юритади. Бола бирор нарсани ясамокчи ёки чизмокчи булади, унинг нима эканлигига факат узи тушунади. Ясли ёши болаларининг тафаккури конкрет образли ттафаккурдир. Бола бевосита идрок килган, курган нарсалари устида фикр юритади, шу нарсалар уртасидаги энг оддий бошланишларни аниклайди .
Бола 3 ёшга кадам куйганда нуткга эа булиши унинг тафаккурини усишига катта таъсир курсатади. Бола нуткга эга булгандан сунг, асосий фикрлаш операцияларининг оддий куринишлари: анализ килиш, таккослаш, обстракзиялаш (нарсанинг асосий мухим белгиларини ажратиш) умумлаштириш хосил булади. Бола бир-бирига ухшамайдиган нарсаларни умумлаштиради, уйинчогини куздан кечириб, булак-булак килиб, ажратиб ёки синдириб нарсаларни анализ килади. Нарсаларни бир-бирига таккослаб улар уртасидаги богланишларни топишга нарсаларнинг бир-бирига ухшашлигини ва фаркини топишга уринади. М: бола «стол» сузини билиб олар экан , бир-бирига ухшаш нарсаларни шу суз билан айтадиган булади. Квадрат, стул ва бошка шунга ухшаш нарсаларни «стол» дейди. Бирок булар хали хам том маънодаги фикрлаш операцияларининг дастлабки куртакларидир холос. Бола сузларни грамматик жихатдан боглашни урганган сайин,теварак-атрофдагилар учун тушунарли килиб, бурро сузлашни урганган сайин, унинг тафаккури хам тараккий этиб боради. Бола нуткига эга булган уз фикрларини тушунарли килиб ифодалаб бера олади.
Нутк билан тафаккурнинг чамбарчас богликлиги ва узаро таъсири суз ясаш ходисасида куриш мумкин.бола сузларни бир-бирига таккослаб, уларнинг фаркини ва ухшашлигини аниклагандан сунг узи суз ясайди, була эса боланинг кузатувчанлигидан, шу сузларнинг маъносини тушуна бошлаганлигидан далолат беради. Ясли ёшининг охирларига келиб, бола мантикий фикр юрита бошлаганидан сунг, тушунчаларни узлаштира бошлайди. Айникса, бола тушунчаларнинг бир неча мухим белгиларини билиб олади. М: бола купинча катта ёшли кишилар билан болалар уртасидаги фаркни билишга кизикади. У кузатиб, таккослаб, купгина саволларга жавоб топади ва натижада тегишли тушунчаларни билиб олади.
2 ёшу 9 ойлик Нафисага ойиси айтади: «аданг энди барвакт кетмайдилар»Нафиса хайрон булади: «адам катталарку ?»Нафиса хамма «катталар» ишга барвакт кетишни билади.У «катта» тушинчасининг асосий белгисини билиб олган.Кизча узига карата айтилган «нега билмайсан?»деган саволга мен кичкинаман,катта булганимда билиб оламан деб жавоб кайтаради.Бу ерда хам бола катта тушинчасининг муайян белгисини билиб олганлиги куриниб турибди.Бола бу даврда сон тушинчаларини хам билиб олади. «бир,икки,уч»каби сон тушинчаларини узлаштиради.Бола учта нарсани санаб турганида ундан нечта деб суралса, «учта»деб жавоб беради.Бола тушунчаларини бирлаштириб хукмлар чикаради,хукмлардан хулоса чикаради.
Богчага тарбия ёшидаги болаларида мураккаб психик жараёнлардан булмиш хаёл хам анчагина ривожланади.Аммо,ясли ёшининг бошида боланинг тажрибаси хали кам,тассавурлар запаси гоятда чекланган булади.Тасаввурларни равшан,аник булмай гира-шира,узук-юлук булади.Баланини теварак- атрофида янгилиги билан тонг колдирувчи нотаниш нарсалар куп булади.Бола шу вазиятнинг асири булиб колади.Болада хаёл жараёнлари тула маънода икки ёшга тулиб уч ёшга кадам куйганда кайд килинади.Ясли ёшининг охирига келиб,боланинг турмиш тажрибаси усиши ва нутк ривожланиши натижасида юксак хиссиётлар,яъни интелектуал,эстетик ва ахлокий хислар юзага кела бошлайди. Бола янги нарсага дуч келганда хайронлик ва ажабланиш хиссини кунглидан кечиради «нима экан?»деб билишга интилади.Катталарга саволлар беради.Яъни аклий туйгулар намоён булади.Бола икки ёшга тулганда хайвонларнинг товушларига таклид килади.Агар бу ёшдаги болалар чиройли кийим кийгизилса узини мамнун сезади,кувонади.Бола музикага нисбатан ижобий муносабатда булади.Бола ашулла айтади,уйинга тушади.Мусикага истеъдодли болалар чиройли куйларга эътибор билан кулок солади.Бу куйни нохуш шовкунлардан ажратади.Богчага тарбия ёши даврида боланинг иродавий жараёнлари хам ривожланади.Бола уз эхтиёжларини англайди,унда орзу- тилаклар пайдо булади.Бола истак-орзуларини хали босиб тура билмайди,катталар эса боланинг орзу- истакларини чеклаб куйишади. Боланинг истак-орзулари билан шу чекловлар уртасидаги зиддиятлар,конфлект келиб чикади.Агар болага хеч кандай талаб куйилмаса боланинг хамма истаклари бажо келтирилса, бола тантик, эрка, худбин, иродаси буш булади. Агар талаблар жуда хам каттик булса пассив,ожиз булиб усади, доимо юрак ховучлаб хавфсираб юради,айёр ва ёлгончи булиб усади. Шунинг учун болаларга куйиладиган талаблар окилона булиши, улар болаларнинг ёш хусусиятларини ва эхтиёжларини хисобга олинган холда куйилиши зарур. Болалар хадеб «мумкин эмас» деб унинг меъдасига тегмаслик керак. Унинг харакатланиши, юуриш ва уйнаш эхтиёжини кондириши учун имкон бериши зарур.
Окилона талаблар системали равишда ва доимо утказиб туриши лозим, агар болага ён берилса, бола дархол инжиклик кила бошлайди. Ясли ёшининг охирида боладан «узим» деган апни тобора куп эшитасиз, у катталарни ёрдамидан воз кечиб, узига бир нима килишга, бирор юмушни бажаришга интилади, айни вактда кийинчиликларни купинча енгиб утади. Шу тарика, ясли ёшида бола тарбияси тугри йулга куйилган шароитда унинг иродавий харакатлари усиб боради.

Мустахкамлаш учун саволлар.



  1. Илк ёши даврига таъриф беринг?

  2. Илк ёши болаларнинг аклий ривожланишини тавсифлаб беринг?

  3. Бола шахсининг шаклланишига таъсир этувчи омиллар нималардан иборат?

Таянч тушунчалар.


Анализаторларнинг такомиллашуви; харакат доирасини кенгайиши; нуткнинг усиши; муносабатларнинг ортиши; суз ясалиши ходисаси; идрокнинг таъсирчанлиги; диккатнинг бекарорлиги; хотиранинг ихтиёрсизлиги; харакатли тафаккур.

Мавзу: 5 Богча ёши болалар уйин фаолиятининг психологик хусусиятлари.




Режа:

  1. Уйин богча ёшидаги бола фаолиятининг етакчи тури.

  2. Боланинг уйин фаолияти хакида таълимот.

  3. Уйиннинг бола психик тараккиётига таъсири.

  4. Уйин турлари ва уларни психологик хусусиятлари.

Богча ёшидаги болаларнинг энг асосий фаолиятларидан бири уйин фаолиятидир. Асосий фаолият деб боланинг Айни шу ёшдаги тез-тез кузга ташланиб турадиган хатти-харакатларига айтамиз Асосий фаолият шундан иборатки, бу фаолият туфайли боланинг психик жихатдан усишда жиддий узгаришлар юз беради. Уйин бола хаётида мана шундай асосий фаолиятлардан биридир. Боланинг асосий фаолияти булган уйинда психик жихатдан ривожланишида жиддий узгаришлар юз беради. Уйин шу кадар универсал, шу кадар куп киррали ва нихоятда кудратли фаолиятдирки, богча ёшидаги болаларни уйиндан бошка йул билан камолга етказишни тасаввур этиш кийин. Болаларни уйин фаолияти рус психологларидан Л.С.Выготский, Е.А.Аркин, Д.Б.Эльконин ва бошкалар асрларида болалар уйин фаолиятини мохиятини илмий нуктаи назардан тушунтириб берганлар. Маълумки, боланинг ёши улгайиб мустакил харакат килиш имконияти ошган сари унинг атрофидаги нарсалар ва ходисалар дунёси хам кенгайиб боради. Боланинг богча ёшидаги даврида унинг фаолият доирасидаги кучи етадиган хадди сигадиган нарсалардан ташкари катталарни фаолиятлари яъни уларни хол мутлоко хаддилари сигмайдиган , жисмоний жихатдан кучлари етмайдиган нарсалархам бор. Психик тараккиётнинг мана шу боскичида болалар учун мавхум назарий фаолият, яъни назарий йул билан билиш фаолиятининг булиши мумкин эмас. Бу ёшдаги болаларнинг атрофидаги нарсаларни билиш фаолиятининг факат бевосита харакат килиш шаклида булади. Богча болаларини хаддан ташкари фаол эканликларининг сабаби хам ана шундандир. Богча ёшидаги бола аторофидаги нарсалар билан бевосита Амалий муносабатда булишга интилади.Бу уринда шу нарса характерлики бола билишга ташналигидан атрофдаги узининг хадди сигадиган нарсалар билангина эмас балки катталар учун мансуб булган узининг кучи хам етмайдиган нарсалар билан хам Амалий муносабатда булишга интилади. Буни натижасида болаларда хаддан ташкари тез ортиб бораётган турли эхтиёжлари билан уларнинг тор имкониятлари уртасида кескин карама-каршилик юзага келади. Болаларни тобора ортиб бораётган турли эхтиёжлари билан уларнинг тор имкониятлари уртасида карама-каршилик кандай йул билан хал килинади?- Бу карма-каршилик факат биргина фаолият оркали, яъни боланинг уйин фаолияти оркалигина хал килиниши мумкин. Буни шу билан изохлаб бериш мумкинки биринчидан боланинг уйинфаолияти кандайдир моддий махсулот ишлаб чикаришга каратилган фаолият эмас, чунки болаларни уйинга ундовчи сабаб уйиндан келиб чикадиган натижа билан эмас балки шу уйин жараёнидаги турли харакатларнинг мазмуни билан богликдир. Иккинчидан эса болалар уйин жараёнида уз ихтиёрларидаги нарсаларни уларни кизиктирган, аммо катталаргагина мансуб булган нарсаларга айлантириб, эркин фаолиятда буладилар. Шундай килиб болалар атрофидаги катталар учунгина мансуб булган хали узларини кучлари хам етмайдиган жуда куп нарсаларни уйин оркали узлаштирадилар. Уйиннинг болалар психик тараккиётидаги кудратли роли машхур педагог ва психологлардан ташкари мутафаккир ёзувчиларни хам диккат эътиборини жалб этган. Масалан рус ёзувчиларидан бири М.Горький болалар уйин ва унинг мохияти хакида шундай деган эди. «Уйин болалар учун узлари яшаб турган дунёни билиш хамда уни узгартириш куролидир».
Уйин болалар хаётида шундай куп киррали фаолиятки унда болаларга мансуб булган мехнат хам, нарсалар хакида фикр юритиш хам, хаёл килиш, дам олиш ва хушчакчаклик манбалари хам мужассамлашган. Манна шу жараёнларнинг барчаси уйин фаолиятида намоён булади. Уйин факат ташки мухитдаги нарса ва ходисаларни билиш воситаси булибгина колмай балки, кудратли тарбия воситаси хамдир. Ижодий ва сюжетли уйинларда болаларни барча психологик хусусиятлари шаклланади. Мана шу нуктаи назардан уйин богчадаги таълим-тарбия ишларини йулга куйишда марказий уринда туради. Уйин жараёнида боланинг барча психик жараёнлари таркиб топишида имкон булади. Чунки уйин фаолияти болаларни диккат ва хотираси, нутки, хаёли, хиссиёти, мехнатга оид малакалари ва кобилиятларинамоён булади. Богча ёши болаларни уйини хилма-хилдир. Уларни уйин турларини асосан куйидаги классификация килиш мумкин.
1) сюжетли ва ролларга булиб уйналадиган уйинлар;
2) Дилактик уйинлар;
3) Харакатли ёки коидали уйинлар;
4) Аралаштирилган уйинлар;
5) Кури шва ясаш уйинлари.
Сюжетли ва ролларга булиб уйналадиган богча ёши болаларни энг асосий уйин формасидир.
Масалан: «богча-богча», «поезд-поезд» каби кизикарли булган уйинлар уйнайди. Лекин турли ёшдаги болаларнинг уйинлари бир хил булса хам сюжети хар хил булади. Масалан: кичик группа болалари «богча-богча» уйинини уйнар экан улар пешинга овкат пиширадилар, нонни кесадилар, идишни ювадилар.Амма кесилган нон кугирчокларга берилмайди, пиширилган овкат тарелкага сузилмайди.
Болаларга сенсор тарбия беришда дидактик уйинларни роли ката.Дидактик уйинлар богчада махсус программа асосида олиб бориладиган машгулотларни муваффакиятли утказишга ёрдам,ката группа болаларини мактабдаги укиш фаолиятига ката ёрдам беради.
Богча ёши даврида болалар уйинлари ичида харакатли ёки коидали уйинлар хам мухимдир.Чунки харакли уйинлар болаларни жисмоний жихатдан чиниктиради,уларни дадил,куркмас, эпчил булишга ундайди.
Болаларга ташаббускорлик,коллективизм,бурч хисларини устиради.Бунга «Ким биринчи », «копток», «ок куёнча »утирибди «етиб ол»уйинлари киради.
Харакатли уйинлар асосан сайр ва жисмоний тарбия машгулотларида утказилади.Драммалаштирилган уйинларни хам болалар севиб уйнайдилар.Бу уйинлар турли хил эртак ва хикоялар сахнага куйилади,ролларни эса бевосита болаларни узлари ижро этадилар. Масалан: «кизил шапкача», «Тормок», «Шолгом» драммали уйинлар болаларни нутки хаёл ва кобилиятларини таркиб топтиради. Богча ёши болалари уйинлари орасида куриш, ясаш уйинлари хаммага маълум бир максадга каратилган булади.
Уйин фаолияти болаларни индивидуал равишда урганиш имконини беради. Айрим болалар коллектив булиб уйнашни ёктирадилар бу психологик болани умумий тараккиётига таъсир этади. Шунинг учун тарбиячилар коллектив уйинларга тортишлари керак. Бу ёшдаги болалар уйинлари куйидаги психологик хусусиятга эга.

  1. Болалар уйинлари мазмуни хаддан ташкари бойлигидадир. Болалар хаётининг сермазмунлиги бунинг асосий сабабидир.

  2. Боларлар уйинларини доимо жамоа тусда эканлиги.

  3. Хусусият уйин жараёнида ватанпарварлик туйгуларини намоён булганлигидадир. Урта ва ката богча ёшидаги болалар Узбекистоннинг пойтахтини жуда яхши биладилар ва уни севадилар, шу туфайли уйинчоклардан зур марок ва гурур ясайдилар. Бундан ташкари турли миллат болалари учун ясалган кугирчокларни севадилар ва узлари хам пластилиндан шундай кугирчокларни ясашга интиладилар.

  4. Хусусияти – уйин жараёнида кишиларни мехнатга муносабатларини акс эттирадилар. Урта ва катта группа болалари уйинларида катталар мехнатининг узларига маълум булган турларини таклидан акс эттирадилар. Улар бир-бирлари билан доимо дуст ва иттифок булиб уйнайдилар. Бир-бирларига уртокларига ёрдамлашадилар.

  5. Хусусияти-инсонпарвар ва хаётбахш булишидир. Болалар узларини уинларида халкимиз кишиларини келажакка булган ишончини кутаринки рухини ва юксак максад сари интилишларини акс эттирадилар. Шундай килиб, богча ёшидаги болалар узларининг уйин фаолиятларида илдам кадамлар билан олга суриб бораётган сермахсул хаётимизнинг хама томонларини акс эттирадилар.

Мустахкамлаш учун саволлар.



  1. Уйин – богча ёшидаги болаларнинг асосий фаолиятидир.

  2. Болани уйин фаолияти хакидаги карашларини айтиб утинг.

  3. Уйинни кандай турлари бор?

Таянч тушунчалар.


Асосий фаолият; роли-сюжетли уйинлар; дидактик уйинлар; характерли-коидали уйинлар; интеллектуал уйинлар.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет