Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

189 
жҥйеленіп орнықтағандығы. Эриксонныың тҧжырымына келіссек, баланың 
адамдарға, ӛмірге деген сенімі мен сезімі оның анасының берген 
қамқорлығының қҧндылығына байланысты. Мектепке дейінгі жастағы 
инициатива аралық конфликті, психоәлеуметтік конфликті Эриксон «жасына 
қарай ойын» деп атады [2]. 
Қазіргі кездегі бала агрессиясы біздің ӛмір жағдайымыздың бҥгінгі ӛзекті 
мәселесі, ол нақты психологиялық ерекшеліктерді қозғайды, ол баланы 
қоршаған адамдарға ғана тиесілі болмай (ата-аналары, тәрбиешілер, 
мҧғалімдер, қҧрбылары), баланың ӛзіне және қоршаған ортамен қарым- 
қатынасында елеулі қиыншылықтар тудырады. Агрессия бала дамуында 
сәтсіздіктерге әкеліп соқтырады. Лонгитюдің зерттеу нәтижесінің кӛрсеткіші 
бойынша агрессивтілік қажетінше нақты, уақытына қарай мҥмкіндіктері мол, 
бала кезіндегі агрессия біртіндеп орта буындағы жасӛспірім кезінде бекем 
әлеуметтік немесе антиәлеуметтік әрекетке ауысуы мҥмкін. 8 жасар балалардың 
ӛзгешілігі агрессиялы әрекеттердің жоғары деңгейде болуы және әлеуметтік 
байланыстан қашқақтауы, ары қарай оқу іс-әрекетінде қиыншылықтарға 
кездеседі, мектепте ҥлгерімі тӛмен, интелектуалды дамуы тӛмен деңгейде, 
бейімделуі нашар болуы мҥмкін. Бала жастағы агрессивтілік оның ӛзін 
қоршаған шындықпен қатынасынан емес, оның бҥкіл жан-жақты тҧлғалық 
дамуын анықтайды. Бала агрессиясын зерттеуге арналған, алғашқы зерттеу 
біздің елімізде 20-30 жылдары ӛткізілді, бҧл проблема сол кҥйі бҥтіндей 
ашылмай, бала дамуы педагогикалық зерттеу негізінде ӛткізіледі. Осы кездерде 
бала психологиясы ӛзінің алдына қойған міндеті: бала психикасына әсер ететін 
әдістер ӛңдеу, балаға тәрбие және тәрбиенің артықтығы жайында. Бала тәрбиесі 
мен дамуына жағымды тәсілдер ізденуге, жеке тҧлғаның қасиеттеріне 
диагностика жасауына, интеллектің даму деңгейіне кӛбірек кӛңіл бӛлінді, 
сондай-ақ тҧлға дамуында ауытқу қиындықтары , агрессивтілікпен ішкі қаупін 
зерттеу мҥмкіндіктеріне де кӛңіл бӛлінді[3]. 
Балаларда агрессивтіліктің негізгі себептері: балалар ҥшін әлеуметтік 
қоршаған орта мәнді роль атқарады, ендеше балалардың агрессивті мінез-қҧлық 
себептерін олардың қҧрбылары мен тҧлғааралық қатынастарында, сонымен 
қатар ол ҥшін референтті болып саналатын топта қабылданған әлеуметтік 
нормалар типтерінен іздеу керек. 
Бала кездегі мінез-қҧлықтың бҧзылуы және агрессиялықтың негізгі 
себептері, психикалық зақымданулар, отбасы тәрбиесіндегі кемшіліктер, 
мінездің акцентуациясы, әр тҥрлі конфликтілермен байланысты болады. 
Балалардағы жаңа бағыттағы қалыптасулар, қарым-қатынас деңгейінің ӛсуіне 
байланысты ӛзіндік сананың ӛсуі, ата-анамен, ересектермен, қҧрбы-
қҧрдастарымен қатынастарын кҥрделендіреді. Балалық шақтың ішкі қарама-
қайшық аумағы және оның ҥлкендерге қарсы сипаттары, ӛзара әрекеттері 
балаларға қатты әсер етеді. Бала ҥшін барынша тезірек ересек адамның 
статусын жаулап алуға тырысу, ӛз бетінше тез тәуелсіздікке жету жағдайы 
ерекше болады. Ӛзінің даму кезеңін басынан кешіріп жҥрген кӛп бӛлігінде, 
мінез-қҧлықтың екі тҥрі қалыптасады:

190 
1. Бірінші типтегі балада ӛзінің жеке позициясын сақтау ҥшін қоршаған 
ортамен ӛзара әрекетін (қалыптастыруға) ӛзгертуге тырысады. Мысалы: 
олардағы негативизмді, карсылық мінезді, қарсыласуды және шектен шығу 
сияқты сапаларды айтуға болады. 
2. Екінші типтегі бала микроортаның кері әсерімен ерекшеленеді, себебі 
қоршаған ортамен мінез-қҧлықтың қатынас эталоны, әлі қалыптаспайды. 
Осының нәтижесінде ӛзіне, басқаларға деген қатынастарда сарапшыл емес, 
ӛзара қарым-қатынастың жағымсыз жағын норма ретінде қабылдайды. 
Нәтижесінде мінез-қҧлық бағдардың қалыптасуынан балалар ӛзінің дамуын 
ӛзгертуге тырысады, алайда мінез-қҧлықтық бағдардың жеткіліксіз даму 
себебінен мақсатқа жетудің адекватты қҧралын таба алмайды. Сондықтан 
олардың динамикалық тенденциялары негізінен мазмҧнды, мағыналылығынан 
басым болады. Балалардың бейімділігі немесе соларға тән мінез-қҧлықта 
мағына қҧрастыру процесінің мотивтерімен байланысы, қоғамдық жағымды 
мақсаттары мен баланың әлеуметтік мәнді мінез-қҧлықтың идеологияларының 
арасындағы арақатынастардың бҧзылуына әкеліп соғады. Бала кезде мінездің 
кейбір бітістері ӛмір тәжірибесімен ҥйлеспейді, сауатты басқару ҥшін әр 
баланың тәрбиесін және жеке тҧлғалық ерекшелігін, эмоциялық-мотивациялық 
сферасындағы қажеттіліктің қалыптасу деңгейінің бағыттылығын ескеру керек. 
«Қиын» балаларда жалған қҧндылық, қоғамға қарсылық кӛрсететін терең 
тҧлғалық ӛзгерістер байқалады. Бала-бҧл сананың ӛзіне бағытталу кезеңі, ӛзін тану 
психологиялық қҧнды қҧрылым ретінде ӛзіндік жетілуге жағдай жасайды [4]. 
Бала кезде тҧлғаның қарқынды мінез-қҧлықтық санасының қалыптасуы, 
моральдық-этикалық мінез-қҧлық нормаларын игеру,ӛзінің мінез қҧлқында 
пайда болған бағалық пайымдау жҥйесіне жетекшілік ете бастайды. Міне, 
сондықтанда мінез-қҧлықтың қалыптасу процесінде пайда болған ӛзіндік 
бағалау жағдайлары баланың тҧлғалық қҧрылымына тәуелді болады. Бала кезде 
ӛзіндік сананың ерекшеліктері, яғни тҧлғаның ӛзіндік бағалауды басқарудың 
негізгі жетекшісі компоненттері, ӛзбеттілік дәрежесі, әртҥрлі және қоғамдағы 
кҥрделі ӛзара байланыстар жҥйесіндегі адамдармен қарым-қатынастағы 
тҧлғаның тәуелсіздігін анықтайды. 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: