С. А. Козлова, Т. А. Куликова

150 
мемлекет болуға тырмысып жатқан біздің мемлекетте 
тіршіліктің жағдайлары, өкінішке орай, ерікті, демократтық, 
тәуелсіз тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік туғыздырмайды. 
Бірақта бұл факт, жоғарыда аталған құжаттарды бекіткен біздің 
мемлекет, жағымды тенденциялар туралы айтады және 
мектекалды жастан бастап балалардың бастауыш құқықтық 
тәрбие мәселелердің педагогикалық жайын ойластыру негізін 
береді. 
Құқықтық тәрбиелеу бойынша ересектерді көздерін ашу 
жағынан және баланы өз құқықтарын мен міндеттерін сезінуін 
ағартушылық жағынан жұмысты бір уақытта бастау қажет. 
Ересектерді ағартушылық ата-аналарды, тәрбиешілерді – ең 
алдымен осы маңызды сұраққа олардың назарларын тартудан 
басталады. Мектепалды балада қандай болса да құқықтары бар, 
оларды сақтауды тиіс екендігін барлық емес ересектер түсінеді
Біз, ересектер, бала үшін, оның игілігі үшін барлығын жасаймыз. 
Сондықтан, оның құқықтарын ол үшін де бұзуға болады. 
Өткізілген зерттеулер бойынша, ересектер баланың құқықтары 
туралы Декларация мен Конвенцияның бар екендігінің білмейді, 
бұл маңызды құжаттардың мазмұның білмейді. Балалардың 
тәрбиесімен айналысатын ересектердің тек 10-15% баланың 
құқығы туралы Конвенциямен таныс, ерекше маңызды, бұл 
маңызды құжат екендігі туралы білсе де, мектепалды жастағы 
балаларға қолдану керек екенің және оның үстіне – балалардың 
өзіңде 
олардың 
құқықтары 
туралы 
қалыптастыруды 
есептемейді. «Осындай білімдерге олар әлі кішкентай» 
ұстанымсы – құқықтар саласында ересек жұрттың білімсізгі ғана 
емес, сонымен қатар баланың жеке тұлғасы қалыптасуына 
зиянды. 
Ересектерді бұл құжаттармен таныстыру қажет және баланы 
тұлға ретінде дамуына арналған мағынансын ашу керек. 
Балаларға жеке қатынасын талдауға және нақты мысалдарда 
олар қалай, қашан, қандай нақты жағдайларда бітти адамның 
құқықтарын бұзғаның көру үшін ересектердің назарларың 
тартуға маңызды. Ересектердің құқықтары бұзылған өмірдегі 
жағдайларды, өз өкпесің, реніштерін және соған ұқсас басқа да 
жағымсыз нәтижелерін талдауға және еске түсіруге кедергі 
болмас еді. Ересектерге арналған білім беру процесі әрбір 
адамның соның ішінде баланың құқықтарын сақтаудың 
мағынасын сезінуге келтіру, әділетті заңдар негізінде ғана емес, 

151 
сонымен қатар адам құқықтарын сақтаудың маңыздылығын 
қоғамның әр мүшесімен түсіну негізінде, әділетті заңдар 
негізінде құқықтық мемлекетті құруға ұмтылу керек. Тек
осындай нәтижелік үйретуде ересектер баланы өз құқықтарын 
сезінуге тиімді қатыстыруын үміттенуге болады. Сондықтан, 
қалаулы нәтижеге жету арналған ересектермен жұмыс істеудің 
сапалы әдістемесін зерттеп дайындау керек. Бұнда тікелей 
ақпаратпен бірге, дәл сондай мәселелелік жағдайларды 
құрастыру, жағдайлардан дұрыс шығуды іздеу арқылы жеке 
оқиғаны тергеу, Декларацияның баптарын оқу, оларды талдау, 
іске асыру әдістерін құрастыру және т.б. Ата-аналармен және 
мұғалімдер ұжымымен жұмыс ұзақ уақытта өтуге тиісті және 
балалардың құқықтарын бұзуға емес, керісінше қорғауға және 
сақтауға бағытталған ересектердің өз тәртіптерін өздері 
байқаумен үйлесу керек. 
Балаларды өз құқықтарымен таныстыру қажеттілігі туралы 
мәселеде бүгінгі таңда мәндес жауап жоқ. Кейбір ғалымдардың 
пікірінше, мұны жасаудың керегі жоқ, баланың құқықтары 
ересектермен сақталғаны жеткілікті. 
Педагогика тарихындағы мәселені талдау (Конфуций, 
Платон, Аристотель, Квинтиллиан, Ж. А. Коменьюс, Дж.Руссо, 
Л.Н. Толстой, К.Н. Вентльель, Р.Штайнер, М. Монтессори, Н. 
К.Крупская, А.М. Макаренко) авторлардың шығармашылық, 
еркін, жеке абырой сезімі дамығанымен адам идеалын 
құрастыруын көрсетті. Э.Кайдың бекітуі бойынша, «бүкіл 
адамзатта келешек ұрпақ киелі екен санасы оянғанда» қоғамда 
өзгерістер болады, ол оның құқықтарын құрметтейтін еркін 
тұлға ретінде адамға көзқарас ұстанымынан мемлекеттегі 
барлық сұрақтар шешілетіне әкеледі. Еркін тұлғанытәрбиелеу 
туралы Л. Н.Толстойдың, К. Н. Вентцельдің ойлары қызықты. 
«Бала құқықтары туралы декларацияда» (1917) К.Н.Вентцель 
осылай белгіледі: «оған еңгізілген күштерді, зеректікті, 
қабілеттіліктерді еркін дамуына әрбір баланың құқығы... әрбір 
бала өзінің пікірлері мен ойларын еркін білдіре алады... әрбір 
баланың өмір сүруге құқығы бар. Барлық авторлар, ересектер 
баланың құқықтарын білу мен сақтауды ғана емес, бала өз 
құқықтарын білу керек екендігін айтады. Балаға қатысты 
құқықтар сақталатыны, құқықтары мен міндеттерін білетін бала 
– өз адамгершілік сезімі бар, адам ретінде өзінің маңызды екен
және басқа адамдарды құрметтеу түсінігі бар нағыз тұлға. Басқа

152 
сұрақ: балаға оның құқықтары туралы, құқықтар мен 
міндеттерді сақтау жағдайларда оған өмірдің дәмің қалай 
әдеттендіру керек? Педагогикада әдістің сұрағы әрқашанда берік 
және оның әдіснамасымен тікелей байланысты. Ең алдымен, 
мектепкеалды жастағы балаларға қолданар болсақ, таза 
құқықтық емес, балалардың адамгершілік-құқықтық тәрбиесі 
туралы айту керек, себебі балаларды құқықтық тәрбиелеуге 
арналған базасы болып олармен игерілген және қабылданған 
тәртіп пен қарым-қатынастардың адамгершілік номалары 
болады. Құқықтық және адамгершілік тәрбиені, құқықтық және 
адамгершілік нормаларды салыстыру өткізейік. 
Құқықтық тәрбиенің мақсаты – құқықтық өзіндік сана сезімді 
қалыптастыруда және соның негізінде саналы және қоғамның әр 
мүшесіне құқықтары мен міндеттеріне сәйкес белсенді тәртіпті 
қамтамасыз ету. Құқықтық тәрбиелеуде құқықтық сауаттылық 
маңызды: мемлекеттің құқықтық негіздері, заң негізінде адамдар 
арасындағы қатынастарды реттейтін құқықтың түрлері және 
нормалар. Құқықтық тәрбиелеу бір жағынан құқықтық 
білімдерін игеруде, ал басқа жағынан – тәртіпте, заңмен 
белгіленген тәртіптерге сәйкес адамның әрекеті тұрады. 
Реттейтін құқықтық нормалар қоғамдық қатынастар мен 
адамдардың тәртіптерін белгілі бір амалмен бірыңғайлауға 
арналған. Құқықтық норманың ерекшелігі эмоционалдық 
бояудың жоқтығы және қоғамның әрбір мүшесі оларды сақтауға 
қатаң талаптар болады. 
Адамгершілік нормалар адамдар арасындағы қарым-
қатынасты реттеуге бағытталған. Бірақ адамгершілік нормалар 
жеке тұлғадан оларға ресми түрде еру ғана емес, сонымен бірге 
бұл нормалар әдетті және жеке пікір болғаның талап етеді. 
Мысалға, адамға басқа адамды сүйуге, бірге мазасыздануға және 
аяушылуға мәжбүр етуге болмайды. Бірақ, басқа біреудің 
денсаулығына зиян келтірмеуге, өлтірмеуге және т.б. мәжбүр 
етуге болады. 
Құқықтық 
нормалардың 
адамгершілік 
нормалардан 
ерекшеленуі, 
оларды 
орындамаудың 
нәтижесі 
болады. 
Құқықтық норманы бұзу мемлекеттің заңдары бойынша 
жазаланады.
Бұл құқық пен адамгершілік нормаларының арасындағы 
айырмашылық 
балаларда 
құқықтық 
сана-сезімін 
қалыптастыруға және құқықтық нормаларды сақтамаудың 

153 
нәтижесі туралы айту керек екендігін ойға түрткі болады. Бірақ, 
осы құбылыстың табиғатын, мектепалды балаға оның әсер ету 
қүшін ең алдымен реттеу керек. Арнайы зерттеулерде 
(Р.Кэмпбэлл, Ф.Джоунз, В.Л.Леви, С.В.Федотова, Н.В.Рюгина 
және т.б.) жазалардың атқарымдары белгіленген (сана-сезімді 
және тәртіпті реттеушілік, мобилдіретін, ынталандыратын, 
кедергі жасайтын, ұжымда қарым-қатынасты қалыптастыратын 
функция), адамгершілік тәрбиедегі жазалар ересек адамның 
әлсіздігін, баланың үстінен билігін қүшейгенің растап көрсетті. 
Бала, әдеттегідей, жазаларды ауыр түрде қабылдайды, 
жазаланған бала өзің қабыл алмайтын, сүйкімсіз сезінеді, оның 
барлығы әлемге және басқа адмдарға еркін тұлға ретінде 
қалыптасуға жағымсыз көрінеді. Егер балаларға құқық 
бұзушылық туралы және олардың нәтижелері туралы айтса – 
алдын-ала 
қорқынышты 
шақырады, 
белгілі 
болғандай, 
адамгершілік нормаларға сәйкес саналы тәртіпке мүмкіндік 
жасамайды. 
Құқықтық нормалар мектепалды балаға аса қатысы жоқ. 
Сонымен қатар, оған қатысты болатын өмірдің сол кезеңге 
дайындаудың керексіздігін көрсетпейді. Жаза құқықтық 
тәрбиенің мәнді құрамы болғанымен, мектепалды балалық 
шақта басты кезеңде тұлғаның құқықтық дамуында тежеуіш 
болуы мүмкін. Жаза қорқынышты туғызады, жазадан қорқу 
құқықтарды бұзуды тоқтатады, бірақта нормаларды сақтайтын 
жеке қабылдаған қатынастың дамуына кедергі жасау мүмкін. 
Құқықтық нормаларды сақтау адам үшін жаратылыс болуы 
керек, қоғамда адамдардың қатар өмір сүруді қамтамасыз ететін 
түрі ретінде (тек биологиялық емес, бірақта әлеуметтік 
мағынада) тұлғамен саналған және қабылданған. Алғашқы 
құқықтық (және адамгершілік) тәрбиелеу кезенінде, жаза 
қозғайтын күш ретінде, құқықтық және адамгершілік 
нормаларды игеруге түрткісі ретінде қарастырылмау керек. 
Тағы бір қайшылықты шешу керек: мектепалды жаста 
құқықтық білімнің қиындығымен оны игеру мүмкіншіліктер 
аралықтары. Осы көзқарас жерінен балалар құқығы туралы 
білімдерді іріктеу балаға түсінікті принципі бойынша құрылады: 
балалар өз өмірінде тұрақты түрде кездесетін құқықтар 
мазмұны; ең көп бұзылатын құқықтар;құқықтарды білу 
жалпылау деңгейде тану қолайлығы әлеуметтік құбылыстарға 
балаларда қызығушылықты дамытуға мүмкіндік береді. 

154 
Осы құқықтардың үш топтың әрқайсысы балаларды олармен 
таныстырудың өздерінің ерекше мазмұны мен нақты әдістемесі 
бар. Осылайша, бірінші топ - балалар әрқашанда кездесетін 
құқықтар: есімге құқық, махаббат пен еркелеуге құқық, білім 
алуға құқық, ойнауға құқық, өзіне қатысты құрметпен қарауды 
және қатал қарауды тыйым салу құқығы және біршама 
басқалары. 
Балаларда, адамгершілік нормаларға сәйкес құрдастар 
тобында жағымды қарым-қатынастарды орнатқан кезде 
балаларға қолжетімді ойларды және тәртіп тәжірибесін 
қалыптастыру бойынша жұмыстын маңызды бөлігін алу керек.
Бұл жұмыстың нәтижесінде, топта «жақсы», қызықты өмірге 
арналған, балалар мінез-құлқы тәртіптерін біліп және сақтап, әр-
біреуідің құқықтары бар екендігіне құрметпен қарауды, 
балаларда ойларды қалыптастыру маңызды.
Топтағы мінез-құлқы тәртіптерін танысудан адамгершілік-
құқықтық тәрбие басталады. Балалармен бірге тәрбиеші, 
ұжымда барлық балаларға тату тұруға көмектесетін ережелерді 
талқылайды. Балалар білетін және орындауға міндетті өздерінің 
«ережелер жинағын» құрастырылады. Демек бір уақытта 
ережемен бірге міндеттерге қажеттілік пайда болады: саған 
байланысты құқықтардың сақталғаның қаласан, онда басқа 
балаларға қатысты оларды сақтау міндеттісін.
Мысалы, біздің топта ешкім ешкімді ренжітпеу керек – 
балалармен тәрбиеші талқылаған және әрекетке қабылдаған 
тәртіп естіледі. Бірақ бұл дегеніміз, мен нақты нәресте, ешкімді 
ренжітпеу екендігін білдіреді.
«Әр нәрсенің орны бар» деген бейтарап ереже, әрбіреуіне 
қатысы бар: орынына қойылмаған нәрсе, сосың көп ізделеді 
және басқа балалардың әрекеттеріне бөгет жасайды. Өзіңді де, 
басқаны да ойлағанда, сен әр затты тиісті орнына әрқашанда 
қою керексің. Өз ережелер жинағында өмірсүре отырып, балалар 
әр қоғамда дұрыс және өзара қатынастар реттейтін ережелер бар 
екендігіне үйренеді. Басқалар туралы ойлауды және басқаларға 
қатысты саналы түрде қабылданған ережелерді сақтауды 
үйрететін балаларда ұстап тұратын орталықтар тәрбиеленеді.
Декларация немесе Конвенция туралы әңгіме емес, бірақта 
тәртіптегі 
бұзушылықтарда 
тірбиеші 
барлықтар 
бірге 
қабылдаған ережелерді балалармен орындауға әдейі жүгінеді. 
Бірте – бірте балалар өзінің құқықтық «мемлекетіндегі» өмірге 

155 
үйренеді және де ережелерді сақтау арқылы, өз құқықтарын 
қорғауға үйренеді. «Мен әр баланың есімің білемін және оларды 
атымен атаймын, бірақта мені де есімімен атағаның қалаймын». 
Балалармен әртүрлі ережелер туралы әңгіме өткізудің әдістемесі 
(«Сенің атын қалай?», «Маған керек затты қайдан табамын?», 
«Мен ренжітпеймін, мені ренжітпейді», «Бірге қызықты 
өмірсүреміз», «Досыма сыйлық» және т.б.) топтағы барлық 
балалар осы ережелерді орындауды байқау мазмұны, 
диагностикалық әдістер - осылардың барлығы мектепалды 
әртүрлі жастағы балаларға қолайлы деңгейде жаратылыс 
педагогикалық процессте балалармен жұмыс жасауға ерік 
береді. 
Бірінші кезенде (ол өмір бойы жалғасады) ережелер жеке бас 
ережесі ретінде игерілгендері өте маңызды, бірақ басқа 
балаларға қатысты міндеттемелер ретінде ғана еместігін 
белгілеу керек. 
Құқықтар мен міндеттердің екінші тобы – ең жиі бұзылатын 
құқықтар. Бұл балалардың өз ойларын, өз көзқарастарын 
білдіретін құқықы, меншікке, жалғыздыққа, сүйкімді кәсіпті 
таңдауға құқығы. Балалардың бұл құқықтары жиі түрде 
ересектермен бұзылады. Оларды, ересектер өз әрекеттерін 
ойланбастаң бүзады: «Өз ойынды өзіңде қалтыр, менің 
айтқанымды тыңда», «Сен неге жалғыз отырсын, бар 
балалармен ойна», «Сен істегенің аз еді, барлығы істегенің 
жаса» және басқа сөлемшелерді, бағынуды талаптану арқылы 
ересектер мектепалды балалармен сөйлескенде өте жиі 
пайданалады. 
Осындай құқықтармен жұмыс істеу ересектің ұстанымсы 
алғашқыға өзгеруіне сүйену керек, ол өз-өзіне мұқият қарау 
керек, кішкентай адамның құқықтары бұзбауын қарау керек. 
Сонымен қатар, балалармен бірге олардың өз ойларын бөлісуге 
үйрету, өз айқындасының пайдасына қарай дәлелдерді табуды 
үйрету (тек «жұдырықты» жою арқылы), өз көзқарастарын басқа 
адам айтқанымен салыстыру, бақа біреудің айқындамасымен 
келісуді үйрету. Оның пікірін тыңдайтынына, онымен 
есептесетініне, ақылдасатынына баланың білгені маңызды. 
«Бұны істеу қажет пе? қалай ойлайсын?», «Бұл есепті қалай 
шығардың?», «Сен неге бұны дегеніне көндіресін, түсіндір» 
және сондай басқа сөйлемдер балалармен сөйлескенде әдетті 
болу керек. Оқу барысында, және күнделікті оларды қолдану 

156 
керек. 
Мектепалды балалармен таныстыруға болатын құқықтардың 
үшінші тобы – әлеуметтік құбылыстарға балалардың 
қызығушылықтарын дамытуға мүмкіншілік беретін және 
жалпылау деңгейде тануға қолайлы құқықтар. Бұл білім алуға, 
тұрғын үйге және жанұяға, құнарлы тамақтандыруға және т.б. 
құқықтар.
Үшінші кезеңде осы құқықтармен балаларды таныстыру 
ерекшілігі балаларды жалпылау деңгейге шығару болады: 
бұндай құқық менде бар, бірақта бұндай құқық Жердің барлық 
балаларда бар. Сонымен қатар, кейбір мемлекеттерде олар 
бұзылады: балалалар ашығады, мектепте оқымайды, баспанасыз, 
ата-аналарынан 
айырады. 
Бірақта, 
бұндай 
құқықтарды 
сақтайтын мемлекеттер бар. Әлемдегі әртүрлі мемлекеттерде 
балалардың құқықтары туралы балаларға оұып айтады. Басқа 
мемлекеттің 
балаларымен 
хат 
жазысуға, 
суреттермен, 
ойыншықтармен айырбастауға және т.б. мүмкіншілік бар. 
Үшінші топтың құқықтарын таныстыру мақсаты - балалардың 
құқықтары туралы ұғымдарды кеңейту, өзін «бейбітшілік 
мәселелеріне» тарту. Балалармен жұмыс жасаудың осы 
кезенінде, балаларды қорғауға арналған әлемдегі көптеген елдер 
қабылдаған сәбидің құқықтарының Декларациясы туралы 
балаларға айтуға болады. 
Адамгершілік-құқықтық тәрбие бойынша жұмыс - өте нәзік 
педагогикалық процесс болып табылады. Мұнда балаларды өз 
құқықтарымен және олардың міндеттерімен таныстыруда 
мұғалім сақтайтын қанағатшылдық сезімі маңызды. 
Алдағы психологиялық және педагогикалық зерттеулер 
қажет, онда бірнеше сұрақтарға жауаптарды табу керек: оның 
құқықтарын сақтау жағдайында баланың тұлғасы қалай 
өзгереді? ересектер мен басқа балалармен қарым-қатынастарда 
қандай жағымсыз көріністер көрінеді? білім беру мен тәрбиелеу 
технологиясын қалай қайта құру керек? және т.б. Баланың құқық 
мәселесі - мектепке дейінгі педагогика үшін жаңа болып 
табылады, сондықтан ғалымдардың мен тәжірибешілдердің 
ерекше назарларын талап етеді. 

жүктеу/скачать 4.62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: