С. Б. Балшыкеев
жүктеу/скачать 1.13 Mb. Pdf көрінісі
|
| Кадариттер олардың қарсыластары, олар тағдырды алдын-ала
анықтауды соншалықты жоққа шығармаған, алайда, олар негізгі екпінде адамның Алладан дарыған жауапкершілігіне жасады, яғни, адам ӛз әрекеттері ҥшін ӛзі жауап береді және ӛзі анықтайды. Ортағасырлық исламның атақты «кҥпірлері» болып мутазилиттер болып саналды (жекеленген, алшақталған). Олар ортодоксальді дін іліміне қарама-қайшы келесідей «дҧрыс» исламның принциптерін ҧсынды: - адамның ақылы діннің ақиқаттығын сынауға қҧқылы; - Қҧранды талқылауды таңдау еркіндігі адамның ӛзіне беріледі; - Алла дҥниені әділ және мейірімді етіп жаратқан: адамдар оны әділетсіз және мейірімсіз етеді; - Қҧдайдың атрибуттары шексіз болмайды – Алла Мҧхаммедпен 22 жыл ашық айтысқан (онымен сӛйлескен); 103 -Алла адам тәрізді емес, антропоморфты қасиеттері болмайды – сондықтан да, Қҧранның тиісті сҥрелерін тура мағынада емес, аллегориялық мағынада талқылау қажет; - Қҧран мәңгілік ӛмір сҥрген жоқ, оны Алла ойы жоғары дәрежеде дамыған адамдар ҥшін жаралған; - аса ауыр қылмыс жасаған мҧсылман дінге сенушілер мен сенбейтіндердің арасындағы «аралықта ӛмір сҥрушілік» кҥйінде болады; - мҧсылманның кҥнәлары тек ислам діні мен кҥнәхардың ӛзінің беделін тҥсіріп қана қоймай, сонымен қатар, оның дҧшпандары ҥшін нәрлі азық болып табылады; - ислам қауымдастығының басшысын халық сайлауы тиіс; ал қауымдастық оны қажет болған жағдайда қызметтен алуға қҧқылы. Байқауымызша, мутазилиттер ислам дініне «шерік қатушылық» пен ең бастысы – рационализм мен ой толғау рухтарын енгізген. Олардың ілімдері және ӛздері кӛп жағдайда жеңімпаз ретінде қуанышты және жеңілгендердің ауыр халіне душар болды – мҧның барлығы олар ӛмір сҥрген мемлекет басшыларының дҥниетанымдық діни және саяси ҧстанымдарына байланысты болды. Ортағасырларда сопылықтың әсері зор болды, ол халық бҧқарасы арасынан қолдау тапқан: сопылар мансапты, байлықты, билеушілердің озбырлығын айыптады; әркімді Қҧдайды тануға және оған жақындасуға мҥмкіндік тудыруға ҥйретті; олар ӛздері тақуалық және жоғары адамгершілікке толы ӛмір сҥру салтын ҧстанды. Жоғарыда аталып кеткендей, сопылық бірыңғай болған жоқ – онда радикалдар да, бірыңғай және ерекше «рухани революционерлер» де болды. Алайда, барлық сопыларға билік басындағылардан тәуелсіз болу, Қҧдайды дәстҥрлі емес, сонымен қатар, арнайы тәсілдермен тану сияқты қасиеттер тән болды. VIII ғасырда исмаилиттер қозғалысы Бағдат халифатына қарсы туындайды. Бҧл қозғалыстың себебі алтыншы имам Джафар Садықтың ӛзінің ӛлімінен кейін имаматты тҧңғыш ҧлы Ысмайылға аманат етуден бас тартумен ҧласты. Ысмайылдың жақтастары оның ӛліміне сенбей, соңында «жасырын» жетінші имам деп жариялап, қажет болған жағдайда оның адамдарға кӛрінетінін айтты. Алайда, кейбір исмаилиттер жасырын жетінші имам ретінде Ысмайылдың ӛзін емес, оның ҧлы Мҧхаммедті санайды. Исмаилизмнің сипаттамалық ерекшелігі - эзотериялық болып табылады. Қатаң тәртіппен байланысты қауымдастықтың мҥшелері ҧсынуды жеті (басқа деректерге қарағанда тоғыз) дәрежеге бӛлді. Бірінші дәрежеде қатардағы аз қамтылған мҧсылмандар болды, келесіде – ол азая бастады, жоғары дәреженің тек аз бӛлігі ғана ҥлестірілген. Осыған сәйкес, ислам плебейлері оның сыртқы діни жақтарын ҧстанды, ал оның ақсҥйектері ҧсынылмағандардың мәнін иеленді. Мҧндай ақсҥйектікке Қҧранның аллегориялық тҥсініктемесі, жалпы әдет-ғҧрыппен бекітілген жоққа шығарулар мен пантеизм тән. 104 IX ғасырда исмаилизмнің жаңа қанаты, жаңа бағыты пайда болды, оның ізбасарлары ӛздерін Хамдан Кармат уағызшының есімімен байланысты карматтар деп атаған. Карматтар ортодоксальді суннизм мен оның салттарына бірден қарсы шықты. Х ғасырда олар жеке мемлекеттерін қҧрды (Шығыс Арабия), онда карматтардың жақсы тҧрмысы кӛршілес мҧсылман мемлекеттерін тонау және тҧтқынға алынған қҧлдарды аяусыз қанаумен қамтамасыз етілді. Карматтар мемлекеті 150 жыл ӛмір сҥрді және 1029 жылы ӛмір сҥруін тоқтатты. XI ғасырда исмаилизмде Оңтҥстік Ливан аумағында друздар қозғалысы пайда болды. Бҧл кезде тау халықтары тҥрік басқыншыларымен, сонымен қатар, ӛздерінің феодалдарымен соғысты. Сондықтан да, Даразидің жасырын имамның тәртіп орнату мақсатында келуі жӛнінде уағыздары зор қолдау тапты. Ортағасырлық мҧсылман мемлекеттерінде қауіпті кҥш ретінде жүктеу/скачать 1.13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|