С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат

Сізге орамал сыйлаймыз. Риза болыңыз!

• 
  Thanks! — Рақмет!
  
• 
  Сау болыңыз! — Будьте здоровы!
  
• 
  Келесі кездескенше! До скорой встречи!
  
• 
  Көріскенше аман сау болыңыздар! До свидания!
  

1. 
   Қонаққа кел демек бар, кет демек жоқ.
   

2. 
   Қонақ келсе, құт келер.
   

3. 
   Қонағыңның алғысын ал.
   

4. 
   Шақырғанға бармасаң, шақыруға зар боласың.
   

5. 
   Өле жегенше, бөле же.
   

Сабақтың тақырыбы: Қазақтың ұлттық киімдері.

Сабақтың мақсаттары:

Білімдік: оқушылардың ой-өрісін кеңіту, қазақ халқының салт-дәстүрін басқа ұлттар арасында кеңінен таратып дәріптеу.

Тәрбиелік: қазақ тілін үйренуге баулу, қазақ ұлттық киімдерімен таныстыра отырып әсемдікке, әдептілікке тәрбиелеу.

Дамытушылық: оқушылардың ауызекі сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, сөздік қорын байыту, өз ойын тұжырымдап айта білуге дағдыландыру.

Сабақтың түрі – саяхат сабағы

Сабақтың әдісі: түсіндірме, сұрақ-жауап, әңгімелеу, сөйлесу, ЖБЖ (жоғары белсенділікті дамыту әдісі (интерактив)

Көрнекіліктері: қазақ ұлттық киімдер көрмесі, тіл дамытуға арналған суреттер көрмесі, “Сымбат” сән үйінің сәнді киім үлгілері көрмесі, кітап көрмесі.

Оқыту түрлері: (формы)

1. 
   жекеше
   
2. 
   топтық
   

Оқыту құралдары:

1. 
   Оқулық. Күлпәш Сариева “Қазақ тілі және Елтану” 1997
   
2. 
   тірек конспектілер
   
3. 
   “Мир казахов” Ақселеу Сейдімбек, Рауан 2001
   
4. 
   Сен білесің бе? Кіташасы, 2001
   
5. 
   энциклопедия
   
6. 
   Сән журналы.
   

Пәнаралық сабақтастық “тарих пәнімен байланыстыру шетел тілі пәнімен байланыстыру)

Сабақтың барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Кіріспе сөз: “Жеті атасын білген ұл

Жеті жұрттың қамын жер

Өзін ғана білген ұл

Құлағы мен жағын жер” – деген

Қазақ мақалында айтылғандай, қазақ халқының тарихын білу – біздің парызымыз.

Балалар, тарих пәнімен пәнаралық байланыс өткізейік.

Ежелден қазақ елі үш жүзге бөлінген. Олар: ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз.

Жүз дегеніміз – ру, тайпалардың бірлесіп отыруы.

Әр жүздің мекендеген жері болған.

Әр жүздің өз ұраны, таңбасы, биі болған.

Бүгін сабақта сынып оқушылары 3 топқа бөлініп отыр

1-ші топ – Ұлы жүз

2-ші топ – Орта жүз

3-ші топ – Кіші жүз

№ 1. Саяхат сабағымыздың бірінші кезеңі – командаларды бір-бірімен таныстыру рәсімі.

Ұлы жүз – “үйсін”. Жетісу, Сыр бойын мекендеген.

Ұраны: “Қауға беріп, қойға қой!”

Таңбасы: Нәл таңбасы “Л”. Биі: Төле би.

Орта жүз – “арғын”. Сарыарқа атырабын мекендеген.

Ұраны: “Қалам беріп, дауға қой!” Таңбасы Босаға “П”

Биі: Қаз дауысты Қазыбек би.

Кіші жүз – “алшын” Арал, Каспий өңірін мекендеген

Ұраны: “Найза беріп жауға қой!”

Таңбасы: Жебе таңбасы

Би: Әйтеке би.

3 сұрақ

1. 
   (XVIII) үш жүзді біріктірген ханның шын аты кім? – Абылай хан.
   
2. 
   Абылай ханды қолдаған батырларды атап шығыңыз.
   
3. 
   Абылай ханның ту ұстаушы бас батыры кім болған? – Қабанбай батыр
   

Сөздіктеріңді ашыңдар. “Қазақтың ұлттық киімдері” тақырыбына арналған сөздікпен жұмыс өткізейік.

Сөздік

1. 
   Бағалы ескерткіштер – ценные памятники
   
2. 
   халықтың рухани мәдениеті – духовная культура народа
   
3. 
   ұлттық ерекшеліктері – национальные особенности
   
4. 
   мәдени дәстүрлері – культурные традиции
   
5. 
   ғасырлық тәжірибе – вековой опыт
   
6. 
   эстетикалық талғамы – эстетич. Вкус
   
7. 
   халық шеберлері – народные мастера
   
8. 
   өлмес туындылар – бессмертные произведение
   
9. 
   әшекей заттар – красивые украшения
   
10. 
    рухани байлық – духовное богатство
    
11. 
    мемлекеттік мұражай – государственный музей
    
12. 
    сұлулыққа құштарлығы – стремление к красоте
    
13. 
    өнер туындылары – произведения исскуства
    
14. 
    киім үлгілері – образцы одежды
    
15. 
    қолтума – оригинал, исконный
    
16. 
    киім-кешек – одежда
    

3 топпен фонетикалық жаттығу өткізу.

№2. Саяхат сабағымыздың 2-ші кезеңі – Сөзсайыс.

Әр топтан 1 оқушы шығады.

Қазақ халқының киім-кешегі туралы кім әңгімелеп береді?

1-ші топқа сұрақтар:

1. 
   Қазақ халқының киім-кешегі қандай мәдениеттің бағалы ескерткіштерінің бірі?
   
2. 
   Қазақтың ұлттық киімдерінен не байқалады?
   

1. 
   Халықтың сұлулыққа құштарлығының дәлелі не?
   
2. 
   Халық шеберлерінің қолтумалары неге айналды?
   

1. 
   Нелер қазақ халқының мәдени қазынасы деп саналады?
   
2. 
   Киім үлгілерін қайда көруге болады?
   

Көрменің демеушілері (спонсоры) – ата-аналар, мектеп мұғалімдері, мектеп оқушылары.

№ 4. Саяхат сабағымыздың 4-ші кезеңі – Сурет көрмесіне саяхат.

Біздің мектептің 10 “Е” сыныбында Жүнісова Анита деген оқушы бар. Ол – жас суретші. Жас таланттың суретіне назар аударыңыздар.

1. 
   жейде
   
2. 
   шалбар “Жарғақ шалбар” – брюки из кожи
   
3. 
   жеңсіз қамзол – безрукавки
   
4. 
   шапан – верхняя одежда
   
5. 
   ішік (қасқыр, түлкі ішік) – меховая шуба
   
6. 
   тон – тулуп
   
7. 
   белдік – пояс
   
8. 
   кісе белдік – пояс ножнами
   

1. 
   киіз қалпақ – войлочная шляпа
   
2. 
   айыр қалпақ = хан қалмақ – ханский калпак
   
3. 
   тымақ – ушанка (треух. С остроночным вехом)
   

1. 
   мәсі – ичиги (сапоги без каблуков)
   
2. 
   саптама етік – сапоги с высокими голенищами и войлочными чулками внутри – байпақ.
   

Әйелдер киімдеріне назар аударыңыздар:

2. 
   Үкілі тақия (бойжеткен)
   
3. 
   сәукеле (қалыңдық, келін)
   
4. 
   ақ жаулық (жас келіншек)
   
5. 
   кимешек (жас келіншектер, егде әйелдер)
   
6. 
   үкі қауырсыны – перья филина
   
7. 
   көз тию – сглаз
   
8. 
   кемер белдік – пояс с бляшками
   
9. 
   жібек көйлек
   
10. 
    қамзол
    
11. 
    шапан
    

1. 
   мәсі – игичи
   
2. 
   былғары етік – кож. Сапоги
   
3. 
   кебіс – кожаные калоши
   
4. 
   “Көк сауыр етік” – сапоги с голубыми голенищами Названия идет от цвета сапог, подчеркивая их изящество.
   

Әйелдердің ұлттық киімдері ерекше сәнділігімен көзге түседі. Бойжеткендер мен келіншктердің киімдері әсем өрнектеліп, оюланып тігіледі. Ақ, сары, қызыл, жасыл жібек көйлектер қамзолмен киіледі.

Әйелдер бас киімі: үкілі тақия, сәукеле, бөрік, кимешек (самай шашын көрсетпеу үшін өз жасына лайықты кимешек киген).
Әйелдер аяқ киімі: мәсі, кебіс, етік.

Сөз кезегін көрме жетекшісіне берейік.

Сәукеле

Сәукеле – қалыңдықтың бас киімі.

Көз тиюден сақтайтын киелі құс-үкінің қауырсыны сәукеленің төбесне тігіледі.

Сәукелеге міндетті түрде жұқа ақ желек (вуаль) ілетін болған. Ол беташар айтылғанда қалыңдықтың жүзін, бүкіл денесін жауып тұратындықтан, қыздың дене пішімін өте нәзік, сымбатты етіп көрсетеді.

Баяғыда сәукеленің құны 100 жылқыға тең болған.

Кимешек

Сөз келесі көрме жетекшісіне беріледі.

Қазақ әйелдерінің бас киімі-кимешек.

Кимешекті жас келіншектерден бастап егде жастағы әйелдерге дейін киген. Ол көбінесе ақ матадан тігілген, ал жастау келіншектерге үлбіреген ақ жібектен жасалған. Кимешек басты, мойынды, кеудені, иықты және жауырынды жауып тұрады. Көбінесе жас келіншектерге арналған кимешектердің бет жақтаулары алуан түрлі ою-өрнектермен кестеленіп, кейде алтын, күміс, асыл тастармен, моншақтармен әшекейленеді.

№ 5. Саяхат сабағымыздың келесі кезеңі.

“Ұлттық киім дүкеніне саяхат” Б II 78 бет.

Өткенмен қошатаса отырып, дәстүрге қайта ораламыз.

Бұл әсіресе соңғы жылдары айқын байқалады.

Біз ұлттық киімдерге назар аудара бастадық.

Өйткені әсемдік - мәңгілік. Ол ешқашан қартаймады.

№6. “Сымбат” сән үйіне саяхат.

“Сымбат” сән Академиясы дәстүрді қайта жаңғыртуға өз үлесін қосып келеді. Италияндықтар мен Француздарды қайран қалдырған ұлттық киімдердің тамаша жиынтықтарын Сән театрының көрсетілімдерінде қызықтауға болады.

Ежелгі ұмыт бола бастаған талай мүліктер

Бірінде өмірге қайта келіп, жаңғыра түсуде.

Мына бір киіз үйдің бағзы заманғы әшекейі

Бүгінгі сәнмен үйлесім табаны деп Кім ойлаған?

Қолдан жасаған әшекейлер. Самодельные аксессуары

Өз қолымен өзгелерде жоқты жасап алған адам шын шебер. Шығыстың дәстүрі мен қазіргі заманның талғамы тамаша үйлесіп тұрған мына бір былғарыдан істелген сәнді әшекеілерді “Сымбат” сән Академиясының суретші-үлгішілері жасаған.

№ 7. Соңғы аялдамамыз. Сұхбат – Интервью.

• 
  Ерлердің қандай қандай киімдерін білесіз?
  
• 
  Олардың қайсысы бүгінгі күнде пайдаланылады?
  
• 
  Әйелдердің киімдері қандай?
  
• 
  Әйелдердің қандай бас киімін білесіз?
  
• 
  Ұлттық киімдер әдемі ме?
  
• 
  Ұлттық киімдерді осы заманда киюге ыңғайлы ма?
  
• 
  Сіздер оны қандай кезде киесіздер? (тойға, той-думанға, Наурыз тойына).
  
• 
  Қазақ халқының киім-кешегінің бүгінгі күн үшін қандай мәні бар. (олар қазақ халқының мәдени қазынасы).
  
• 
  Оны көріп отырып біз қандай әсер аламыз? (оны көріп отырып мақтаныш сезімі сезіледі)
  
• 
  “Сымбат” сән үйінің киім үлгілерін көргендегі алған әсерімізді 3 тілде жеткізейік:
  

Қандай сәнді! Как модно!

Өте әдемі! Очень красиво!

Сондай жарасады! Так идет!

Сондай ыңғайлы! Так удобно в нем!

Әсемдік мәңгілік! Красота вечно!

Адам көркі – киім. Человека украшает одежда.

“Адамның бойындағысының бәрі де: жүзі де, киген киімі де, жаны да, ойлары да әсем болуы керек”. А.П. Чехов.

Сабақтың түрі: дәстүрлі емес сабақ (саяхат сабағы)

Сабақтың тақырыбы: Киіз үй

Сабақтың мақсаттары:

Білімдік: оқушылардың ой-өрісін кеңіту, қазақ халқының салт-дәстүрін басқа ұлттар арасында кеңінен таратып дәріптеу.

Тәрбиелік: еліміздің дәстүрін насихаттай отырып, оқушыларды тез ойлауға және жүйелі сөйлей білуге баулу.

Дамытушылық: ауызекі сөйлеу тілін қалыптастыру.

Көрнекі қүралдар: киіз үй, ұлттық өрнектер, киіз үй көрмесі, кітап көрмесі, мақал-мәтелдер, видео, жұмбақтар, қазақша әуендер.

Оқыту әдістері:

1. 
   көрнекілік
   
2. 
   әңгімелесу
   

1. 
   жекеше
   
2. 
   жалпы сыныптық
   

1. 
   оқулық (Бейсембаева Н.Н. II- ші бөлім)
   
2. 
   тірек – конспектілер (Сариева Күлпәш “Елтану”)
   
3. 
   Көрнекілік (киіз үйдің бөлшектері)
   

Сабақтың барысы:

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі
   
2. 
   Тіл жаттықтыру кезеңі (речевая зарядка) Ж № 331; 71-72 б. Бейсенбаева Н.Н. № 333; 74 б.
   

3. 
   Тірек – конспектілермен жұмыс
   

Сөздік

1. 
   негіз-основа
   
2. 
   кереге – решетка, остов юрты
   
3. 
   уық – купольные жерди
   
4. 
   шаңырақ – купол юрты
   
5. 
   есік (сықырлауы) дверь со створками. Ол арасынан ашылып – жабылатын жарма есіктерге ұқсас
   
6. 
   тал – ива
   
7. 
   қайың – береза
   
8. 
   терек – тополь
   
9. 
   құрал-сайман – инструменты
   
10. 
    мор – печь для расправки дереви
    
11. 
    үскі – станок для просверливания отверстий
    
12. 
    тез – станок для выпрямления гриба деревянных частей
    

Киіз үйдің ағаш бөлшектерін жасау үшін үйшілер мор, тез, үскі деген ұлттық құрал-саймандарды пайдаланған.

Сұрақтар:

1. 
   Киіз үй неше бөлшектен тұрады? Олар қалай аталады?
   
2. 
   Киіз үйдің бөлшектері неден жасалады?
   
3. 
   Үйшілер қандай ұлттық құрал-саймандарын пайдаланған?
   

Сөздік

1. 
   қанат-кереге Кереге қанаттардан тұрады
   
2. 
   сағанақ-жердб Қанат сағанақтан құралады
   
3. 
   тор-сетка Керегенің екі түрі болады:
   
4. 
   қиғаш-по дагонали желкөз, торкөз.
   
5. 
   қайыс-тонкая полочка из кожи Желкөз қатты желге төзімді
   
6. 
   түйе-верблюд Торкөз жаңбырда су жібермейді
   
7. 
   өгіз-бык Сағанақтар қиғаш орналасады
   
8. 
   жылқы-лошадь Бір қанатта 20 сағанақ болады
   
9. 
   тері-кожа Олардың ұзындығы 2 метр
   
10. 
    тесік-отверстие Сағанақтарды бір-біріне қиғаштап
    
11. 
    байлау-заязать қайыспен байлайды.
    
12. 
    желкөз-от от ветра (қатты желге төзімді) Қайыстар түйе, өгіз, жылқы
    
13. 
    торкөз-от дождя (су, жаңбыр жібермейді) терісінен жасалады. Қайысты сағанақтардың тесігінен өткізіп, екі жағын байлайды. Киіз үйлер көбінесе алты қанатты болады.
    

1. 
   Кереге неден тұрады?
   
2. 
   Керегенің неше түрі болады?
   
3. 
   Бір қанатта неше сағанақ болады?
   
4. 
   Сағанақтарды немен байлайды?
   
5. 
   Қайыс неден жасалады?
   
6. 
   Көбінесе киіз үйлер неше қанатты болады?
   

Сөздік

1. 
   ию-гнуть
   
2. 
   кесу-срезать
   
3. 
   қаламдық-отверстие
   
4. 
   шыбық-прутья
   
5. 
   “қошқар мүйіз” –бараньи рога
   
6. 
   бедерлену-наносить узор
   
7. 
   маңызы зор –большое значение
   
8. 
   мұра-наследие
   
9. 
   ата-баба-предои
   
10. 
    рух-дух
    
11. 
    ие-хозяин
    
12. 
    кенже ұл-младший сын
    
13. 
    сақтау-сохранять
    
14. 
    ошақ-очаг
    

1. 
   Шаңырақ неден жасалады?
   
2. 
   Түтін неден шығады?
   
3. 
   Шаңырақ қандай оюмен безендіріледі? (“қошқар мүйіз” оюмен)
   

Қазақтың өмірінде шаңырақтың маңызы зор. Ол атадан балаға мұраға қалдырылып отырған. Шаңырақ арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ата-бабалар рухы жалғасады.

Шаңырақ – үй, әулет мағынасында да пайдаланылады. Әулет дәстүрі бойынша тұңғыш ұл әкенің үйінен бөлініп, жеке отау тіккен. Кенже ұл – шаңырақтың иесі, мұрагері болып саналады.

Егер де киіз үйдің басқа бөлшектері тозса, оларды жаңалайды, ал шаңырақты сақтайды. Ошақ түтінінен ол қараяды, сондықтан оны “қара шаңырақ” деп атайды.

Сұрақтар:

1. 
   Шаңырақтың маңызы қандай?
   
2. 
   Шаңырақ кімнен кімге қалдырылады?
   
3. 
   Шаңырақ иесі кім? Шаңырақты не істейді?
   
4. 
   Неліктен оны “қара шаңырақ” деп атайды?
   
5. 
   Шаңырақ деген сөздің екінші мағынасы?
   
6. 
   Әулет дәстүрі бойынша тұңғыш ұл не тіккен? (жеке отау)
   

Ақ бата

1. 
   Босағаларың берік болсын!
   

Бусть будет высоким шаңырақ

И крепким босаға!

2. 
   Отауларың той-думанға толсын
   

3. 
   Үбірлі-шүбірлі болыңдар! Да множатся ваши потомки!
   
4. 
   Шаңырақты шайқалтпа! Не тревожь семейный покой!
   
5. 
   Шаңырақты сыйла! Относись с уважением к семье!
   
6. 
   Ошағыңның отын сөндірме! Не госи огонь в очаге! (Да не остановится жизнь в твоем очаге!)
   
7. 
   Ата салтын, дәстүрін ұмытпаңдар! Не забывайте традиции дедов!
   
8. 
   Отауларыңнан қуаныш, бақыт үзілмесін! Радости и счастья Вам!
   
9. 
   Өмірлерің ұзақ болсын! Долгой жизни!
   
10. 
    Көп тілеуі – көл (озеро)
    
11. 
    “Жаңбырменен жер көгереді, Батаменен ер көгереді”
    

Сөздік:

1. 
   көшпенділер-кочевники
   
2. 
   баспана-жилье
   
3. 
   ыңғайлы-удобный
   
4. 
   көшіп-қону – кочевать
   
5. 
   қола дәуір-бронзовая эпоха
   
6. 
   пайда болу-появиться
   
7. 
   киіз басу-кошмоделание
   
8. 
   заман-эра,время
   
9. 
   бұрын-раньше
   

Киіз үй қола дәуірінде пайда болған. (біздің заманымыздан бұрынғы 3 мың жыл). Киіз басу белгілі бір еңбек кәсібіне айналады. Киіз үйді сол заманда тасқа түсірілген суреттерден айқын байқауға болады. Ол суреттер Гоби Алтайынан, Сібірдегі Баярқия тасынан, Қырымнан табылған. Көшпелі скифтердің киіз үйде тұратынын алғаш рет ертедегі грек тарихшылары Геродот, Страбон, т.б. жазды.

Киіз үйдің суреттері Алтайдағы Пазырық қорғанына, Ноинулинде (Монголияда) табылған.

Киіз үйдің тарихын зерттеген ғалымдар Гильом Рубрук (1253ж.), қазіргі заманда академик Гумилев, академик Марғұлан, тарихшы Абылғазы Бахадұр зерттеген.

“Киіз үйдің қаңқасы”

“қаңқа” – 2 ғаш дөңгелекті арба. Скифтердің алғашқы киіз үйлері арбаға артылатын. Гильом Рубруктың айтуынша ол арбаны 22 өгіз тартқан. Көне киіз үй үлкен кемеге ұқсас болған. (“Путешествия в восточные страны ...

Киіз үй көрмелері Ресейде, Францияда (1861),

Жапонияда, т.б. елдерде болды.

Жәңгір хан Николай 1-ші патшаға алтын киіз үйді сыйға берген. Шебер үйшілер 2 жыл бойы киіз үйдің бөлшектерін, жиhазын, жабдықтарын алтынмен, күміспен әшекейлеген. 1903 жылы “Торғай газетінде” осы киіз үй туралы мақала шыққан.

Киіз үйдің 3 түрі болған:

1. 
   жай түрі
   
2. 
   салтанатты түрі /қонақтарға арналған/
   
3. 
   жорық түрі /походная/
   

1. 
   қара үй – 3-х крылая юрта, простая, черная
   
2. 
   қоңыр үй – 4-х крылая юрта, коричневая
   
3. 
   боз үй - 5-х крылая юрта, серая
   
4. 
   ақ үй - 6-х крылая юрта,белая
   
5. 
   ақ шаңқан - 8-х крылая юрта,белоснежная
   
6. 
   алтынорда - 12-х крылая юрта,
   
7. 
   алтын үзік - 30-х крылая юрта (юрты снаружи покрываю золотистой кошмой)
   
8. 
   қос – юрта для временного проживания
   
9. 
   жарық үй – походная
   
10. 
    жоламай “жол амалы” для для похода, орысша “джуламайка”
    

1. 
   туырлық (керегеге жабылады)
   
2. 
   үзік (уықтарды жабады)
   
3. 
   түндік (шаңырақты, сықырлауықты жабады, түндік арнаулы бау арқылы оңай ашылып-жабылады).
   

Сөздік:

1. 
   адамзат тарихында
   
2. 
   құрылыс-сооружение
   
3. 
   жер сілкініс-землетрясение
   
4. 
   дәлел-доказательство
   

Бұл киіз үйдің біздің заманымызда да пайдалы екендігінің дәлелі.

“Киіз үйдің ішкі құрылысы, оның жиhазы”

“Киіз үй тігу” тақырыбын біз XI сыныпта өтеміз.

Бүгінгі әңгімеміз киіз үйдің бөлшектері туралы, киіз үйдің тарихы туралы болды.

Жұмбақтар:

1. 
   Қабырғасы тор көз
   

2. Аяғы жер тіреп

Таяғы көк тіреп тұр (киіз үй)

3. Отыз омыртқа, 40 қабырға,

бәрін ұстап тұрған ауыз омыртқа.

30 позвонков, 40 ребер, скрепленных тазабедренной костью

(киіз үй)

Мақалдар:

1. “Өз үйім кең сарайдай боз үйім”. Каждому свой дом кажется дворцом. В гостях хорошо, дома лучше.

2. 
   “Сұлуынан жылуы” . Достоинство вещи в добротности, а не в блеске.
   
3. 
   Ошағыңның отын сөндірме. – Да не приостановиться жизнь в твоем доме!