Сабақ барысында беріллген ақпатарттарды белсенді қабылдау
жүктеу/скачать 1.15 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 5 апта. Ауызша сауалнама, Тест 2,0 балл
- №16. Қазақстанның XVIII ғасырдағы саяси -экономикалық дамуы.
- 5 апта.
Орыс, Қытай деректеріне және батырлар жырларына қарағанда Хақназар, Тәуекел, Есім, (Салқам Жәңгір) хандар тұсында қазақтар қалмақтарды жеңіп отырған Мысалы, Тәуекел өзінді Мәскеуге жолдаған грамматасында өзін “қазақтар мен қалмақтардың патшасымын” деп атады. Есім хан да ойраттарға соққылар берген. Оның соққыларының күшті болғаны соншалық, 1627 ж ойрат одағы ыдыраған: торғауыттар яғни қалмақтар батысқа (олар 30 ж Еділдің соғысына келіп, қалмақ хандығын құрады) көшеуттер Тибетке жер ауып, жоңғарлар (шорыстар) жоңғарияда қалған.Себебі ол кезде қазақтар біріккен жоңғарлар бытыраңқы болатын. XVIIIғ. 30жж шорыс тайпасының басшысы Харақұлай батыраңқы ойрат тайфпаларын біріктіріп, жағдайын оңалта бастайды. Шығыстан жаңадан көшпелі тайпалар келіп қосылып молая ттүседі. Оның Ұлы Эрдэнэ Батұр 1635ж (1635-1653) ойрат тайпаларының одағын қалыптастырып, біріктіріп, Жоңғария мемлекетін құрды. Оның тұсында қазақ – жоңғар соғысының 3 ірі шайқасы сақталған. 1. 1635 2. 1643-44ж 3. 1652ж Жоңғарлар XVIIғ. 2 жарт мен XVIIІ ғ. басында әскерін жорықтап, Сібірдегі орыс қамалдарын көптеп қару –жарақтар сатып алып, әден күшейді. Ал қазақтар 1652-ж салқам Жәңгір өлген соң ішкі батыраңқылық, өзара таққа талас, қырқыс күшейіп әлсірей береді. Әр сұлтан өз ұлысын дербес басқарып, батыраңқылық күшейген заманда хадыққа келген Әз-Тәуке (1680-1718) бұлардың бәрін тыйып , береке – бірлікті барынша күшейтуге тырысты. Сұлтандар емес, 3 жүзге 3 биді басқарып , ел болу мәселесін талқылаған, “Күлтөбенің басында күнде кеңес ”ашып жету жеті жарғыны жасап, береке бірлікті ішкі берекесіздікті бәрін тыю оны даңқа бөледі. Сондықтан сол кезде жоңғарлардың қазақ еліне шапқыншылығы барынша күшейіп кетсе де (Жоңғарлар қазан жеріне 7 жүрпін басып кірді: 1698-1711-1712-1714-1718-1723-1725-1723) оларға батыл тойтарыс беріп, елді қорғап қалы. Мысалы, 1710 ж Тәуке жан елді жаудан қорғау жөнінде Қарақұмда үш жүздің басын қосып, бүкіл қазақтың құрылтай өткізед. Халық жасақтары құрылып, оның бас ққолбасшылығына қанжығалы қар Бөгенбай батыр сайланады. Нәтижеде қазақтар жоңғарлармен соғыста біраз табысқа жетіп, бұрын айрылған біраз жерлерін қайтарып алады. 1718 ж тәуке хан қайтыс болған соң ішкі қырқыс, таққа талас қайта өршіді, сыртқы жау шапрқыншылығы да үдеді. 1718 ж көктемде Аягөз өзінінің бойында 3 күндік қан төгіс болды. қазақ жасақтары алғашқы 2 күнде басымдылық көрсеткенімен Әбілхайыр мен Қайып сұлтандардың бас араздығынан, соғысты келісіп, жүргізбей бірі соғысқа 2-сі қарап тұоғандықтан 3 – ші күні жеңіліске ұшырады. Сөйтіп сол жау анталап тұрған кезде өзінде де билеушілер алауыздағы үзілмеді. Қазақ халқының басына ауыр күн туды. Қазақ едінің халықаралық жағдайда ауыр болды. жоңғарлардан өзге батыста – қалмақтар, башқұрттар және орыстар – қазақтар да қазан еліне жиі – жиі шапқыншылықтар жасап отырды. Оңтүстікте - Орта Азия хандықтары көз аларды. Қазақ айналу 4 құбыласы түгел жау болып, оларды бәрімен соғысып отыруға тура келді. Оладың артына екі алып империя Ресей мен Қытай тұрды. Ресей империясы болашақта Қазақстанды отарлауды мақсат еткендіктен, оның ішкі және сыртқы халықтарды өз қол астында бағындырып ұстап отыру үшін, оларды әдейі бір – бірімен соғыстырып отырды. 1723 ж Ресей мен Қытай келісім шарттары жасалды қарауымызда болуы тиіс. Бұл жолда миллиондаған шығынға қарамай, ол ед өзімізге бағындыру қажет деген 1723 ж Ресей мен Қытай келісім шарттары жасалды. Екі империя да Жоңғар жеріне қауіп туғызбайтын мәлімдеген. Жоңғар хандығы қазақпен соғысуына итермелей отырып әр империя өз мақсатын көздеген. Олардың ойы: екі жыртқыш бірін – бірі қыра берсін, соғысып екеуі де әлсірейді, одан соң оларды оңай отарға айналдыруға болады. Осы дылы Қытай – Жоңғар бітім жасалып шыңғыстағы жоңғар шекарасы қоныстанды.
№13. Жоңғарлармен күресі. Бақылау сұрақтары.
4 апта. Тест 2,0 балл №14. Әбілхайыр хандығы. Тест. 1.Әбілқайыр ханның Ресей қоластына кіру жөніндегі С.Қойдағұлов пен Қ.Қоштаев бастаған елшілігі Петербургке қашан жіберілді? А) 1718 ж. В) 1720 ж. С) 1721 ж. Д) 1730 ж. Е) 1731 ж. 2.Ресей императрицасы Анна Иоановна Кішің жүзді Ресей қоластына қабылдайтыны туралы жарлыққа қашан қол қойды? А) 1731 ж. 9 ақпан В) 1731 ж. 19 ақпан С) 1731 ж. 9 қазан Д) 1731 ж. 19 қазан Е) 1731 ж. 29 қазан 3.Қазақ жерлерінің Ресей империясының қол астына кіруі қандай шарттар негізінде құжаттарда белгіленген? А) Паритет В) Қазақстан Ресейдің доминоны С) Ресейдің Қазақстанға протектораты Д) Қазақстанның Ресейне протектораты Е) Үшінші тарапты бақылаушы ретінде тартумен вассалитет орнату 4.А.И.Тевкелеевтің Қазақстандағы дипломатилық миссиясы қашан өтті? А) 1730-1733 жж В) 1731-1732 жж С) 1731-1733 жж Д) 1732-1733 жж Е)1733-1734 жж 5.Кіші жүз ханы Әбілқайыр өзін қолдайтын ағамандармен бірге Ресей қоластына кіруі туралы қашан ант берді? А) 1731 ж. 10 ақпан В) 1731 ж. 19 ақпан С) 1731 ж. 10 маусым Д) 1731 ж. 10 қазан Е) 1731 ж. 19 қазан 6.Әбілқайыр бастап Ресейдің қол астына қарау жөніндегі актіге қол қойған қазақ ағамандарының тобы неше адамнен тұрдв? А) 27 адам В) 29 адам С) 35 адам Д) 37 адам Е) 45 адам 7.Тастөбе шайқасы қашан болды? А) 1835 ж. 15 қарашада В) 1836 ж. 15 қарашада С) 1837 ж. 15 қарашада Д) 1838 ж. 15 қарашада Е) 1839 ж. 15 қарашада 8.Ақбұлақ шайқасы қашан болды? А) 1834 ж. 12 шілде В) 1835 ж. 12 шілде С) 1836 ж. 12 шілде Д) 1837 ж. 12 шілде Е) 1838 ж. 12 шілде 9.И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс барысындағы оқиға? А) Нұралы ханды тақтан тайдырды В) Жәңгір хан Ордасын қоршау С) Сатқын сұлтан А.Жантөриннің отрядын талқандау Д) Подполковник Рудкиннің отрядын талқандау 10.Махамбеттің өлеңінен көтерілістің себептері мен мақсаттарын көре аламыз? А) “Еділ үшін егестік”, ”Мен мен едім” В) “Мұнар күн”, ”Қызғыш құс” С) “Мінгені Исатайдың ақтабан-ай” Д) “Әй, Махамбет жолдасым” немесе “Исатайдың сөзі” Е) Махамбеттің Жәңгір ханға айтқаны 11.Кенесары Қасымұлы қай жылдары хандық құрды? А) 1837-1847 ж.ж. В) 1838-1847 ж.ж. С) 1839-1847 ж.ж. Д) 1840-1847 ж.ж. Е) 1841-1847 ж.ж. 12. “Қазақ Ордасы бүкіл азиаттық еледер мен жерлердің кілті мен қақпасы, сондықтан ол Орда біздің қарауымызда болуға тиіс Бұл жолда миллиондаған шығынға қарамай ол елді өзімізге бағындыру қажет”. Бұл кімнің сөзі? А) Борис Годунов; В) I. Петр; С) I Александр; Д) II Екатерина; Е) Анна Иооновна. 13. Әбілхайыр ханның Ресей қоластына кіру себептері. (Қате жауапты табыңыз) А) Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, жайық қазақтарының, Сібір әскерлерінің қазақ ауылдарына жиі-жиі шапқыншылықтар жасап отыруы; В) Жоңғарлар сұрапыл шабуылдары; С) Орта Азия хандақтарының Оңтүстік Қазақстан жерлеріне сұтануы; Д) Ресейдің көмегімен бақталастарының сағын сындырып, бүкіл қазақтың ұлы ханы болуға ұмтылуы; Е) Ресйе қаласына кіру арқылы қазақ халқына оқу-білім таратып, оның мәдениетін көтеру. 14. Анна Иооновна Сәмеке хан мен оның жақтастарының Ресей қоластына кіру туралы өтінішін қашан қанағаттандырды?
15. Анна Иооновнаның 1734ж. 10 маусымдағы жарлығымен Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдағанмен, іс жүзінде ұолы жүз неге Ресей құрамына кірмеді? (қате жауапты табыңыз). Ұлы жүздің Ресей ден өте шалғайлығы; Ұлы жүздің жоңғар езгісінде болуы, онымен шиелденіскен, қауіпті қарым-қатынас; Ұлы жүздің Қоқан қолатында, езгісінде болуы; 1740 ж Россиялық бағдар ұстаған Жолбарыс ханның өлтірілуі; 16. Семей қаласы қашан салынды? 1708ж; 1710ж;
1718ж; 1720ж;
1728ж; 17. Өскемен қаласы қашан салынды? 1710ж; 1720ж;
1718ж; 1728ж;
1730ж, 18. Үш жүздің басын біріктіріп, Отанды жаудан қорғап қалған және Ресей мен Қытай империялары арасында өзінің кемеңгер саясатымен елдің амандығын, тәуелсіздігін сақтап қалған хан?
19. И. Кириллов бастаған Орынбор экспедициясы өз қызметін қашан бастады.
20. Патша өкіметі қазақтардың Жайықтың оң жағалауында мал айдап өтпеуі үшін Каспийге дейін Жайықтың бір беткейіндегі далаларға қашан өрт қойды А) 1747жВ) 1749 эж С) 1752ж
Д) 1757ж Е) 1759ж
5 апта. №15. Әбілхайыр хан. Жоспары:
Мәтіні: Қазақтың оңтүстік жерлері мен даланың орталық аймақтарында жоғарыда аталған хандар мен сұлтандардың билік басына келуімен бір мезгілде Батыс Қазақстан аумағында Әбілхайыр хан өз жағдайын тез арада нығайтып алды, сол кездің өзінде – ақ Кіші жүз руларының көпшілігі соның билігінде болатын. Оның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазақтардың жоңғарлармен, еділ қалмақтарымен және башқұрттармен әскери тайталасы тез өршіген жағдайда болған еді. Жоңғарларға қарсы соғыс қимылдарында Әбілқайыр хан өз жағдайын тез арада нығайтып алды, сол кездің өзінде – ақ Кіші жүз руларының көпшілігі соның билігінде болатын. Оның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазақтардың жоңғарлармен, еділ қалмақтарымен және башқұрттармен әскери тайталасы тез өршіген жағдайда болған еді. Жоңғарларға қарсы соғыс қимылдарында Әбілқайыр өзінің талантты қолбасшы, жауға бүкіл халық болып тойтарыс беруді ұйымдастырушы екенін көрсетті. Ол аз уақыттың ішінде Кіші жүз бен Орта жүздің Бөкенбай (1741 ж. өлген), Есет және Жәнібек (1751 ж. өлген) сияқты күшті әрі ықпалды батырларын өз жағына тарта білді және Қазақстандағы ең беделді хан жағдайына ие болды. Сондықтан Жоңғар хандығының әскери күштері тарапынан ойранға азырақ ұшыраған Кіші жүздің билеушісі ретінде бұдан әрі XVIII ғасырдың 20 – 30 жылдарында жоңғарларға жалпы қазақ болып қарысласуда басшылық рөлді, әлбетте, нақ сол атқаратын еді. Тәуке қайтыс болғаннан кейін алғашқы үш жыл ішінде Жәдіктің немесе қазақтардағы Шыңғыс әулетінің үлкен тармағының ұрпақтарына жататын Қайып хан қазақтың ақсүйек бетке ұстарларының саяси көшбасшысы рөлінен ресми түрде үміттенді. Өзінің алдындағы Тәуке хан сияқты ол қазақ билеушілерінің ежелгі ордасы – Түркістанда тұрды. Алайда қазақ рулары мен әлеуметтік құрылымдарының біршама топтасқан және саны көп топтары түрінде азды – көпті қомақты әлеуметтік тірегі болмаған бұл ханның нақты жағдайы өте тұрлауысз болып шықты, сөйтіп билік жолындағы күресте 1718 жылы оны Орта жүзден шыққан бақталастары өлтірді. 1723 – 1729 жылдардағы ойрат – қазақ соғысы кезеңінде Әбілқайыр Қазақстан ауамғына өзінің саяси ықпалынан шекарасын едәуір кеңейтіп, қазақ қауымдарының әскери – саяси өмірінде жетекші рөлге қол жеткізе білді. 1730 – 1731 жылдары Әбілқайырдың қазақ жүздеріндегі нақты әлеуметтік мәртебесі «үлкен хан» немесе «ең басты хан» атағына сәйкес келді, мұның өзі, негізінен алғанда, оған көптеген жылдар бойы қазақ батырларының үлкен тобы және ықпалды билер мен сұлтандардың бір бөлігі көрсеткен қолдаудың арқасында мүмкін болды. Атақты батыр және табын руының басшысы Бөкенбайдың айтуынша, «Тәуке ханнан кейін Әбілқайыр басты хан болды және ешкімнен кедергі көрмей, өз еркімен көп нәрсе істеген». Ресейдің Кіші жүзге жіберген елшісі А.И.Тевкелев Әбілқайырдың саяси рөлін шамамен нақ солай сипаттаған, 1731 жылы ол орыс императрицасына бірінші рапортында өзі қазақ даласына келгенде Әбілқайыр қазақтар арасында «басқа хандардан гөрі... зор құрметке» бөленген деп жазған. Бір жыл өткен соң, 1733 жылдың көктемінде жазған басқа бір рапортында ол тағы да былай дейді: барлық қазақ шонжарлары ішінде «жоғарыда аталған Әбілқайыр хан бірінші орында тұр», ол сонымен бірге «басқа хандар мен сұлтандардың келісімінсіз» ешқандай іс-қимыл жасай алмайды. Аталған оқиғалардан кейін он бес жыл өткен соң, Кіші жүз бен Орта жүздің халық өкілдері жиналысында белгілі Жәнібек батыр мен атақты Қазыбек би, шөмекей руынан Жайылхан би және алшын одағының бірқатар билері мен батырлары және Қазақстанның басқа да көптеген ықпалды адамдары «бүкіл жеті жұртқа әмірі бірдей жүрген және бүкіл ордаға көші – қон жерін бөліп берген ең басты және атақты хан» деп айтқан. Замандастарының осындай барлық дәлелдеулері XVIII ғасырдың 20 – жылдарының аяғы – 30 – жылдарының басында Қазақстанда Кіші жүз ханы Әбілқайырдың ең ірі және ықпалды саяси тұлға болғанына кө жеткізеді, сондай – ақ жекелеген деректі материалдарға қарағанда, қазақтың өзге хандары мен сұлтандарының бәрі оның пікірімен және әрекеттерімен белгілі бір дәрежеде санасуға мәжбүр болған. Әбілқайыр сол кезге қарай Қазақстанда қалыптасқан билік пен басқару жүйесінің тарихи келешекте халықтың жекелеген топтарына ханның саяси ықпалын қамтамасыз етуге, қазақ бөлімшелері жетекшілерінің әскери, оның үстіне саяси іс – қимылдарын үнемі үйлестіріп ұстап отыруға және хан тарапынан қазақтардың әлеуметтік ұйымдарының әр түрлі буындарын басқарудың жоғары деңгейіне кепілдік беруге қабілетсіз болғанын дер кезінде ұғынды. Жүздер ішіндегі бірлікті нығайту проблемаларының бұрын да ең беделді және тереңнен ойлайтын қазақ хандарының (Қасым, Еділ, Тәуке) рубасы ақсақалдар мен ықпалды сұлтандарының оқшаулануға құмарлығын жеңуге ұмтылысын туғызғаны мәлім. Кейіннен қазақ халқының тарихи есінде «Қасым ханның қасқа жолы» және «Есім ханның ескі жолы», ал Тәуке кезі жөнінде – «Қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» деген белгілі сөздердің пайда болуы сондықтан, ол сөздер аталған хандар билік еткен жылдарда халықтың жайлы өміріне және қазақтардың соғыстағы табыстарына қол жеткізуге жәрдемдескен жағдайлар жасау мағынасында түсінілді. Өзінің атақты ізашарлары сияқты, Әбілқайырдың да алдында дәстүрлі екінің бірін таңдау тұрды – не өмірлік мән – жайлар қисынына мойынсұнып, қантөгісті айқастарда алынған нақты билікті амалсыз жоғалту, не оны сақтап қалу үшін табандылықпен күресу керек болды. №15. Әбілхайыр. Ауызша сауалнама.
5 апта. Ауызша сауалнама, Тест 2,0 балл№16. Қазақстанның XVIII ғасырдағы саяси -экономикалық дамуы.Ауызша сауалнама.
№16. Қазақстанның XVIII ғасырдағы саяси -экономикалық дамуы.Тест.1. ХҮІІІ ғ. Қазақ хандығына солтүстіктен қауіп төндірген кімдер А) Башқұрттар В) Сібір казактары С) Қоқан хандығы Д) Жоңғария Е) Қытай
2. 1723 ж. Жоңғардың 70 мың әскерін қазақ жеріне бастап әкелген қоңтайшы: А) Цеван-Рабдан В) Галдан-Церен С) Әмірсана Д) Лама Доржы Е) Даваци 3. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама ақ мешін» қайғылы оқиғасының жылдары: А) 1723-1725 ж.ж. В) 1722-1725 ж.ж. С) 1724-1725 ж.ж. Д) 1723-1727 ж.ж. Е) 1724-1726 ж.ж. 4. Кіші жүз билеушілерінің бірі Әбілқайыр қай жылы жетекші хан болып танылды. А) 1723 ж. В) 1724 ж С) 1725 ж Д) 1726 ж Е) 1727 ж 5. А.И.Тевкелев деген кім. А) Ресей сыртқы істер колегиясының тілмәші В) Сенат хатшысы С) Қалмақ елшісі Д) Жоңғар елшісі Е) Қарапайым адам 6.1731 ж. 10 қазанда Кіші Жүздің неше старшинасы Ресейдің қол астына кіруге ант берді. А) 15
В) 25 С) 31
Д) 27 Е) 37
7. Әбілқайыр ханның Кіші жүзді Ресейге қосуын «Жеке бас мүддесін ойлағаннан туындаған іс-әрекет» деп бағалаған орыс тарихшысы: А) АК.Левшин В) М.Макшеев С) В.Бартольд Д) В.Радлов Е) Л.Гумилев 8. Императрица Анна Иоанновнаның Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдауға келісімі жөніндегі жарлдығы қашан қабылданды. А) 1733 ж. 15 мамыр В) 1734 ж. 12 мамыр С) 1734 ж. 10 маусым Д) 1734 ж. 13 қырқүйек Е) 1735 ж. 13 қырқүйек 9. 1734 ж И.Кириллов экспедициясының мақсаттары ішінен қатесін табыңыз: А) Ор өзені бойында бекініс тұрғызу В) Қазақ өлкесіндегі табиғат байлықтарын игеру С) Орта Азиямене керуен саудасын кеңейту Д) Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін жақсарту Е) Өзен флотилиясын ұйымдастыру 10. 1738 ж. Тамызда Орынборда қазақ сұлтандарының съезін өткізген орыстың тарихшы –ғалымы, Орынбор комиссиясының басшысы: А) В.Н.Татищев В) И.К.Кириллев С) А.Добромыслов Д) А.И.Левшин Е) Я.Е.Мейендорф 11. 1742 ж. 20 мамырда Ресей сенаты қандай жарлық шығарды. А) Қазақтаорға малды Жайықтың оң жағалауына өткізуіне тыйым салу В) Орта жүзде әскери бекіністер салу С) Қазақтарды және Ертіс шебін қорғау Д) Айшуақ сұлтанды Кіші жүз ханы етіп бекіту Е) Жантөре сұлтанды Кіші жүз ханы етіп бекіту 12. Жоңғар мемлекеті толық талқандалып, жойылған жыл: А) 1756 ж В) 1757 ж С) 1758 ж Д) 1759 ж Е) 1760 ж 13. Жайық бойында қазақтарға мал жаюға патша өкіметі қай жылы алғаш рет шек қойды. А) 1756 ж В) 1757 ж С) 1758 ж Д) 1759 ж Е) 1760 ж 14. Ресей өкіметі Каспий теңізі мен Жайық өңіріндегі шұрайлы жерлерді отарлауда қандай жағдайды пайдаланды. А) Қазақ халқының жуастығы, көнбістігі В) Әскери күшінің басымдылығы С) Қазақ жеріунің бос жатқан бөліктерінің көптігі. Д) Нұралы хан мен Батыр сұлтан арасындағы араздық Е) Қазақтардың әлсіздігі. 15. 1766 ж. Екатерина патшайымнан Түркістан арқылы өтетін ірі керуенді Семей, Жәміш бекіністерінде қабылдауға рұқсат алған қазақтың ханы: А) Әбілпайыз В) Әбілмәмбет С) Нұралы Д) Жолбарыс Е) Қайып
5 апта.№17. Қазақстанның XVIII ғасырдағы саяси -экономикалық дамуы.Жоспары:1. Қазақ – орыс қатынастары Ресейдің отарлау саясаты. 1.Абылайдың хандық құруы.(1771-1781 жж. .Абыйлайханның қазақ жерінің шекарасын қалпына келтіру. Мәтіні: 1771 жылы Әбiлмәмбет хан дүние салуына байланысты дәстүр бойынша оның балаларының бiрi хан сайлануы тиiстi. Алайда үш жүздiң өкiлдерi жиылып, Түркiстанда Ахмет Яссауи мешiтiнде Абылайды ақ киiзге салып, ақ боз ат сойып, Орта жүздiң ханы етiп көтердi. Бiрақ Абылай өзiн үш жүздiң ханымын деп есептедi. Абылай билiгi сонымен бiрге Ұлы жүзбен, Кiшi жүздiң бiраз жерiне жүрдi. Өз халқының қолдауына сүйенген Абылай хан өзiн Ресей үкiметiнiң хан етiп бекiтуiн қажетсiнген жоқ және де сый-сияпатын алудан бас тартты. Қазақтар арасындағы беделдi тұлғаның өз жағында болуын қалаған патша үкiметi араға 7 жыл салып барып, 1778 жылы Абылайды хан деген атаққа ие деп жариялады. Орыс тарихшысы Левшиннiң айтуына қарағанда, орыс патша үкiметi Абылайды хан деп таныған. 1778 жылы 22 қазанда Ресей патшасының Абылайды хандыққа бекiткен куәлiк хаты, бұған қоса ханға арналған тон, тәжi және әскери қылыш дайындалады. Сонымен бiрге бұл заттарды Орынборға келiп алуға және Орынбор, Тройцк яки Сiбiр шекара шебiне келiп, Ресейге ант беруге Абылайды шақырады. Абылай бұл ұсныстан бас тартады. “Менi үш жүздiң ханы етiп халқым сайлады, ендеше бұған қоса айырықша куәлiк алудың қажетi жоқ”-деп дайындалған куәлiкпен шен-шекпендердi алмады. Бұдан соң орыс патша үкiметi Абылайдың бұларды өз арасында қарсы алып, Ресей елшiсiнiң алдында ант беруiн ұсыныс етедi. Абылай бұл ұсынысқа да тойтарыс бередi. Бұл жөнiнде Ш.Уәлиханов былай дейдi: Абылай орыс шекарасына барып, ант бергiсi келмедi. Сөйтiп ол өзiн халық қалап, баяғыда-ақ бұл дәрежеге лайықтап қойғанын, кектiң ұлының және өкiметтiң қағазы барын желеу еттi... Абылай пiкiрiнше Қытайлар хан билiгi үшiн ешқашан қатерлi емес, ал, орыс үкiметi болса жергiлiктi билiкке ең күштi бәсекелес. Әбден амалы таусылған соң патша үкiметi Абылайдың хан ордасына әдейiлеп елшi жәберiп, сөз етiлген Грамотаны және көптеген сыйлықтар тапсырды. Хан ордасында болып қайтқан капитан Г.Лингрейн өзiнiң сапары жөнiнде есеп бергенде Абылайдың Түркiстанда тұратынын айта келiп, ендi ол Ресей шекарасына жақындап келмейтiнiн жазады. Ресеймен қарым-қатынасында Абылай бейбiт, тату көршiлестiк өмiр сүру қажеттiгiн еске ала отырып, тағы да ресми түрде өзiн оның боданы екенiн мойындап, патшаның Граматосын алғанды. Бiрақ iс жүзiнде өз елiнiң дербестiгiне дақ салған жоқ, беделiн түсiрмедi. Абылайды ықпалына көндiре алмаған патша ендi Қазақстанды отарлаудың басқа жолдарын қарастырды, оның бiрi қазақ жерiнiң шекарасына қалашықтар, бекiнiс салу, оларды келiмсектермен, әсiресе казактармен толтырып жайғастыру едi. Әсiресе халық үшiн қиын жағдай туғызған мәселе - Жайықтың, Ертiстiң т.б. өзендердiң жағасына қазақтар малын жаюына тиым салу жөнiндегi патша өкiметiнiң жарлықтары. Патшаның бұл әрекеттерi, әрине, Абылайдың наразылығын тудырды, бiрақ ол Ресеймен үзiлдi-кесiлдi қатынасты тоқтатуға, жағдайды шиеленiстiруге бармады, мәселенi дипломатиялық тұрғыдан шешудi ойластырды[15]. Абылай бiр мезгiлде екi алып империяға ресми түрде бодан болғанын аса тиiмдi пайдаланды. Ресей патшалығынан қысым көрсе, патша үкiметiмен жақындаса түскен. Сөйтiп билiк тiзгiнiн ешкiмге ұстатпай, өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын дербес жүргiзе алды. Шындығына келсек Абылайдың жоңғар хандығының жаулап алуына қарсы iс-қимылы Орта Азия халықтарының дербестiгiн сақтап қалуға ықпал еттi. Бiрақ жау жағадан алған кезде, бөрi етектен алатын әдетi ғой, оңтүстiктегi сол дәуiрдегi хандықтар халқымызға зорлық-зомбылық жасауды, жерiмiзге көз алартуды қоймаған. Абылай хан олармен де соғысып, жеңiске жеткенi жөнiнде бiраз құжаттар бар. Бiрақ осы мәселемен айналысып, iзденген кiсiлер көршi туысқан халықтардың ар-ожданына дақ келтiрмеудi, ел арасында наразылық тудырмауды көздеген тәрiздi. Бұл туралы Шоқан Уәлихановтың, Левшиннiң, Веткиннiң т.б. еңбектерiнде деректер келтiрiлген. Түркiстан аймағында тұратын қазақ елдерiн қырғыз жылма-жыл шауып, мал-жандарын айдап әкетудi кәсiпке айналдырған көрiнедi. Соған байланысты қазақтар Абылайдан өздерiн қорлықта құтқаруын талап еткен екен. Сондықтан Абылай iрiктiрiп алынған 4000 әскерiмен Қырғыз хандығының шебiне кiрген. Бұл жөнiнде Көкшетаулық Дәдет Шахановтың айтуынша (ел аузынан жазылынып алыпты) талай шайқасқа қатысқан батырларымыз бар, тәжiрибелi Абылай әскерi Қырғыз елiн билеушi Садырбаланың жасақтарын талқандап, оның өзiн тұтқынға алады. Ендi Сарыбала айыбын мойындап, Абылайдан келiсiмге келiп, бiтiм жасауды өтiне отырып: “Абылай хан, дәл осы кезде сiздiң күшiңiзде, қарауыңызда, менен артық емес едi. Сiзде ерекше қасиет бар екен, маған не iстесеңiзде ризамын. Кiнә менен, өзiңiз бiлiңiз қандай бiтiм айтсаңызда барлық мал-жанымды, халқымды қолыңа бердiм” дептi. Сонда Абылай тұрып: “Бұрын қазақ ауылын шауып алған мал-мүлiк, адамдарды қайтарасың, онда дау жоқ. Сонан соң айыбыңа елiңнен таңдап 40 жiгiт аламын. Өз балаңды алсам да, алдымнан шықпайсың. Сонан соң әлгi 40 жiгiт елiңнен таңдап 40 қыз алады. Өз қызыңды алсам да, алдымнан шықпайсың. Сол 40 қызды отаулап той жасап ұзатасың. Бұдан былайғы жерде жауласпауға анттасамыз, - дептi. Мұндағы Абылайдың ойы “Қырғыз басшы адамдарының балаларын алып, қан араластырсақ, жауласпаймыз”-деген. Садырбала риза болыпты. Жанына кiсi ертiп, елiне қайтартыпты. Садырбала елiне келген соң, халқын жинап, Абылайдың сөзiн айтып, бiтiмдерiн естiртiптi. Абылайды барлық қолымен шақырып, мал-мүлкiн, адамдарын қайтарып берiптi. Абылай Садырбаланың өз баласынан бастап, атақты манаптары мен батырларының балаларынан 40 жiгiт, 40 қыз алады. Бұдан былай екi жағы жауласпауға анттасады. Сонан соң Абылай Қырғыз отауды алып келiп, иелiгiндегi Бурабайдың күнгей тұсындағы шұрайлы жерлерге жайғастырады. Осыдан кейiн қазақ-қырғыз елдерiнiң арасында тұрақты бейбiтшiлiк орнаған екен. Сол қырғыз отаудан өрбiген ұрпақтар өздерiнiң ата-тегiн ұмытпай, өздерiн қырғызбыз деп санаған. Сөйтiп, қазақ даласының ортасында, жер шоқтығы Көкшетау өңiрiнде “Қазақтың қырғыз деген руы” пайда болыпты. Бұлардың ұрпағы туралы Ш.Уәлиханов: “Қазақ олардың ұрпағы жаңа және бай қырғыз деген екi болыс болып отыр”-деп жазады. Осы Қазақ-Қырғыз соғыстарын бiр деректерге 1770 жылы, ал кейбiр деректерге 1779 жылы деп жазады. Ш.Уәлихановтың дерегi бойынша, 1770 жылы Абылай жастары мен қырғыздар арасындағы соғыс Шуға келiп құятын Қызылсу мен Шамси өзендерiнiң бойында болады. бұл ұрыста Абылай iрi жеңiске жетiп, көп тұтқын алып, өзiнiң жайлауы Көкшетауға оралады. Менiңше, 1770 жылы деген дұрыс. Өйткенi, Үмбетей жыраудың Абылайханға Бөгенбай өлiмiн естiрткенде:
деп жырлағанда, осы қазақ-қырғыз соғысын айтса керек. Ал осы жырды жырлап отырған Үмбетейдiң өзi 1778 жылы қайтыс болады. Бөгенбай батыр өлген кезде бұл оқиғаға бiраз уақыт болғандығынан көрiнедi. Сонда 1770 жылғы тура келетiн сияқты[16]. М.Мағауиннiң “Үмбетейдiң Бөгенбай атына байланысты жырлары ХVIII ғасырдың 72 жылдарының орта шенiнде туған” деп шамалауға болады. Деректерге қарағанда Абылай ырғыздармен бiтiм жасаған соң Түркiстанды, Шымкенттi, Созақты азат етедi. Бұл туралы Ш.Уәлиханов: “Абылайдың Ташкенттен, Ходжентпен соғысы Жызаққа дейiн жеттi шаһарды алумен тынды. Олардың арасында Әзiрет-сұлтан Сайрам, Шамкент, Созақ т.б. қалалар бар. Ал, Ташкент алым-салық төлеп отыруға тиiстi болды.
6 апта. Ауызша сауалнама, Тест 1,5 балл №18. Абылай хан. Ауызша сауалнама.
№18. Абылай хан. Тест. 1.Абылай ханның Төле би қойған бала кезіндегі лақап аты: А) Әбілмасұр В) «Алапай» С) «Сабалақ» Д) «Қожалақ» Е) Абылай 2. Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан Орынборда Ресей билігін қашан мойындады. А) 1740 ж. 28 тамыз В) 1740 ж. 7 қазан С) 1741 ж. 8 ақпан Д) 1742 ж. 28 тамыз Е) 1743 ж. 12 қырқүйек 3. Ұлытау құрылтайында Абылай көтерген мәселеленр ішінен қатесін табыңыз: А) Қазақ ақсүйектерін біріктіру В) Ресейге елшілік жіберу С) Жоңғарлар басып алған жерлерді қайтару Д) Әмірсананы қорғау Е) Қытаймен дипломатиялық байланыс орнату. 4. 1771 ж. Орта жүз ханы Әбілмәмбет қайтыс болған соң, дәстүр бойынша кім хан болу керек еді. А) Әбілмансұр В) Әбілпайыз С) Сәмеке Д) Уәли
Е) Қасым 5. Абылай хан билігіне қандай өзгеріс енгізді. А) Хан билігін шектеді. В) Билер кеңесін құрды. С) Құрылтай жиналысын шақы рды. Д) Билер қызметін күшейтті. Е) Хан билігін шектеусіз етті. 6. Абылай хан жер өңдеу шаруашылығын қай өңірлерде дамытты. А) Ертіс бойы В) Есіл бойы С) Көкшетау Е) Жоғарыда аталғандардың бәрі 7. «Қанішер» Абылай қай қаланың билеушісі болған. А) Ташкент В) Түркістан С) Сайрам Д) Созақ Е) Самарқанд 8. 1742 тж. Абылай сұлтан кімдердің ьұтқынында болды. А) Қытайдың В) Ресейдің С) Жоңғарлардың Д) Хиуаның Е) Қоқанның 9. 1761 ж. Абылай императрица Елизавета Петровнадан ағаш ұстасын және қанша пұт астық жіберуді сұрады. А) 150-200 пұт В) 200-300 пұт С) 400-500 пұт Д) 700-800 пұт Е) 900-1000 пұт 10. Ұлы жүз ханы Жолбарыс қашан қайтыс болды. А) 1711 ж В) 1731 ж С) 1771 ж Д) 1740 ж. Е) 1781 ж.
№19. XVIIIғ. Ұлт – азаттық көтерілістер. Қазақтардың Е.И.Пугачев басқарған шаруалар көтерілісі. (1773-1775 ж.ж.) Жоспары:
2. Көтерілістің жеңілу себептері, тарихи маңызы, нәтижесі. Мәтіні: XVIIIғ. 60 –жылдарында патша үкіметінің Ертістің оң жағасындағы шұрайлы өлкені қазақ шаруаларына тартып алып беруі, қазақтарға бекіністерге жақындауға тыйым салуы халықтың наразылығын туғызды. Еділмен Жайық бойындағы ЕПугачев басқарған 1773 – 1775 ж.ж. шаруалар соғысына орыс, башқұрт, татар, орта және кіші жүз қазақтары қатысты. Көтерілістің алғы шарттары.
Кіші жүз қазақтарынрың көтерлісі үш кезеңге бөлінді.
Орта жүз қазақтарының көтерілісінің үш кезеңі:
Кіші жүздің ірі ақсүйектері Ералы, Досалы, Айшуақ сұлтандар Нұралы хан көтерілісті қолдады.
Алайда Жайық бекінісін қоршауда Пугачевтың сәтсіздігі ханың көмек беруге асықпауына себеп болды. пугачев күштерінің Орынбор әскери шебіне жақындауы, осы өңірде көшіп – қонып жүрген қазақтарды рухтандырды. Қазақ жігіттері Пугачевты әскерімен бірлесіп шайқасты.
1773 жылдың қарашасында Пушачевтың манифесіне арқа сүйеген қазақтар Жайықтың оң жағасына өтіп малдарын жайды. Нұралы хан бастаған ақ сүйектер екі жақты бағыт ұстанды.
Орынборды қоршаудағы сәтсіздік Пугачев күшттерінің Троицк бекінісіне шегінуіне себеп болды. енді көтеріліс орта жүзді кеңірек шарпыды. Дәуітбай би Пугачевтың үндеуі қолдау білдіріп, старшындарымен бірігіп көтерілісті қолдайтын шешімге келді.
1775 жылы Пугачев көтеріліс әлсіреді. Суворов бастаған күш Пугачев көтерілісінің басты орталықтарын талқандағаннан кейін ғана, қазақ өлкесінде де көтерілісін әлсіреді. 1776 жылы сәуірде генерал Н.А. Рейнсдорф “Тыныштық” орнағаны туралы өкіметке хабарлады. Отаршылдық езгіге қарсы нәтижесіз аяқталды. 6 апта. №19. XVIIIғ. Ұлт – азаттық көтерілістер. Қазақтардың Е.И.Пугачев басқарған шаруалар көтерілісі. (1773-1775 ж.ж.) Бақылау сұрақтары:
7 апта. Тест 1,5 балл №20 ХХ ғ.Қазақстандағы ұлт – азаттық көтеріліс 1.1916ж. Ұлт-азаттық көтерілістің ауқымы. А) Торғай облысыннда болды. В) Ақмола және семей облыстарында болды. С) Сырдария және Жетісу облыстарын қамтыды. Д) Орал облысы мен Бөкей ордасында болды Е) Бүкіл Қазақстанды қамтыды. 2. 1913ж. өзінде-ақ “Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды”-деп жазған қазақтың зиялы азаматы: А) А.Байтұрсынов В) Ә.Бөкейханов С) М. Дулатов Д) М.Шоқай Е) М. Тынышбаев. 3.1916ж. Ұлт-азаттық көтерілістің түпкі себептері: А) Қазақтардың 45 млн десятина шұрайлы жерлерін тартып алып,өздерінен құнарсыз, шөлейтті аймақтарға ығыстыру: В) 1-дүние жұзілік соғысқа байланысты салықтың күрт өсуі (3-4 есе, жекелеген жағдайда 15 еседей) С) Ұлттық езгінің күшеюі. Е)Бәрі дұрыс. 4.1916ж. Ұлт- азаттық көтерілістің басталуына түркі болған патша жарлығы. А) 1916ж. 25 наурыз. В) 1916ж. 25 мамыр. С) 1916ж. 25 маусым. Д) 1916ж. 25 шілде. Е) 1919ж. 25 тамыз. 5 .Патша өкіметінің 1916ж жарлығы бойынша қара жұмысқа кімдерді алу көзделді? А) 18 бен 45 жас аралығындағыларды: В) 19 бен 43 жас аралығындағыларды С) 19бен 45 жас аралығындағыларды Д) 18 бен 43 жас аралығындағыларды Е) 19 бен 41 жас аралығындағыларды: 6 .1916ж. Патша жарлығы бойынша Дала өлкесі мен Түркістан қара жұмысқа қанша адам алу көзделді? А) 800000. В) 700000. С) 600000. Д) 500000. Е) 400000. 7. 1916ж. Торғай обылысындағы көтерілісті кімдер басқарды? А) С.Меңдешев, Ә. Әйтиев. В) Т. Бокин, Б. Әшекеев. С) А.Иманов, Ә. Жангелдин. Д) С.Сейфуллин. Ә.Майкөтов. Е) Т. Рысқұлов. Ж:Мыңбаев. 8. 1916ж. Жетісудағы көтерілісті кімдер басқарды? А) Т. Бокин. Б . Әшекеев. В) С. Меңдешеев. Ә. Әйтиев. С) А. Иманов. Ә. Жангелдин. Д) С.Сейфуллин. Ә.Майкөтов Е) Т. Рысқұлов. Ж:Мыңбаев 9. 1916ж. Көтеріліс кезінде Т. Рысқұлов қай облыста әрекет жасады? А) Жетісу облысында. В) Сырдария облысында С) Торғай облысында. Д) Ақмола облысында. Е) Семей облысында. 10. Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған қазақтардың демократиялық зиялы қайраткерлері 1916ж.көтеріліс кезінде парасатты ымырасластық тактикасын ұстануының басты себебі не? А) Олар елдің амандығын, босқа қарамуын ойлады. В) Олар қазақ елі де Ресей құрамында болғандықтан, оның оның соғыста жеңіп шығуна шын көңілден тілектес болды. С) Олар соғысқа қазақ жігіттерін де қатысрыру арқылы, болашақта қазақ ұлттық армиясын құруды басты бағдарда ұстады: Д) Олар Ресей патша үкіметіне жақсы көрінуге тырысты: Е) Ұлт аралық қатынастарға жол бермей, алдын алуға тырысты. 11.1916ж. Көтеріліске шыққан халық отарлауға дейінгі мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірді. Ол бойынша сот алқасы қалай аталды? А). Елбегі В). Қазынашы С). Сардарбек Д) Жасақшы Е) Жасауыл. 12.Т. Рысқұлов, С. Сейфуллин, Ә. Майкөтов, С. Меңдешев, сияқты халықтыңтөменгі тобынан шыққан зиялылар 1916ж. Ұлт-азаттық көтеріліс туралы қандай көзқараста болды? А) Көтеріліске қарсы болды. В) Көтерілісті толық қолдады. С) Патша әкімшілігімен келісімге келуді ұсынды. Д) Қазақтарды қара жұмысқа шақыруды кейінге қалдыруды ұсынды. Е) Бейтарптық тактика ұсында. 13. 1916ж. көтерілісшілер армиясының қолбасшысы қалай аталды? А) Бас қолбасшы. В) Әскер басы. С) Мухаддама лашкари. Д) Сюбашы. Е) Сардарбек. 14.Торғай уезінің қазақтары 1916ж. Ұлт-азаттық көтеріліс кезінде өздерінің ханы етіп кімді сайлады? А) А. Имановты В) Б. Әшекеевті С) Ә. Жанбосыновты. Д) Ә. Жангелдинді. Е) О. Шоңовты. 15.1916ж. Ұлт-азаттық көтеріліс кезінде Торғайда Сардарбек болып кім сайланды? А) Ә. Жангелдин В) Ә. Жанбосынов С) Б. Әшекеев Д) А. Иманов Е) Т. Бокин. 16.1916ж. Ұлт-азаттық көтеріліс кезінде Верный уезінің ханы болып кім сайланды? А)Оспан Шоңов. В)Нұрлан Қияшев. С)Әбдіғаппар Жанбосынов Д)Бекболат Әшекеев. Е)Ұзақ Саурықов. 17 .1916ж. Қарашада Торғай ошағындағы көтерілісшілердің саны қаншаға жетті? А)30мың. В) 40 мың С) 50 мың Д) 60 мың. Е) 70 мың. 18. С. Сейфуллин “Тар жол, тайғақ кешу” романында көрсетілген тақырып: А) 1905-1907 ж.ж. революция. В) 1916 ж. Ұлт-азаттық көтеріліс. С) 1917ж. Ақпан революциясы. Д) 1917ж. Қазан революциясы. Е) 1918-1920 ж.ж. азамат соғысы. 19. Жер мәселесі жөніндегі аса ірі ғалым- Ә.Бөкейханов. А. Байтұрсынов. М. Дулатов қызмет еткен “Қазақ” газеті аграрлық мәселеде қандай бағыт ұстанды? А) Жерге жеке меншікті жойып, оны қазақтардың меншігіне өткізу және жерді сатуға тыйым салу. В) Жерді мемлекет қармағына алу және оны жеке тұлғаларға жалға беру сату. С) Қазақ шаруаларын орыс мұжықтарынан кем қылмай 15 десятинадан жер беру. Д) Қазақтарға өз атамекені болғандықтан және шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты 35 десятинадан жер беру. Е) Қазақ еңбекшілерінен бұрын тартып алынған жерлердің бәрін қайтадан өздеріне қайтарып беру. 20. Ақ орда және Моғолстан мемлекеттері қандай оқиға нәтижесінде әлсіреді? А) Экологиялық жағдай Ә) Әмір Темір шапқыншылығы Б) Алтын Орда шапқыншылығы В) Экономикалық дағдарыс Г) Жоңғар шапқыншылығы
№21. ХХ ғ.Қазақстандағы ұлт – азаттық көтеріліс. Жоспары: 1. Көтерілістің себептері, (сипаты) және қозғаушы күштері. 2. Көтерілістің жалпы ұлттық сипаты.
Адамзат баласының ең асыл құндылығы болып табылатын тәуелсіздік үшін, азаттық үшін қазақ халқының күресі. Қазақстан тарихының отаршылдық дәуірінде бір сәтте толастаған емес. Сондай тәуелсіздік, азаттық үшін күрестердің бірі де білгені, ауқымы жөнінен Кенесары көтерілісімен тең, ұлт – азаттық көтерілістердің асөар биік шыңы болшып табылатын – 1916 жылы ұлт азаттық қозғалыстар сияқты 1916 жылғы көтеріліс те ішкі мемлекетке тпті аймақтық оқиғалардың қатарына жатқызып келеді. Ал шынында 1916 жылғы оқиға империясының бүкіл шығысында болды. Ол тіпті сонау орталық, оңтүстік-шығыс Азия, Африка, Оңтүстік Америкадағы ұлт – азаттық қозғалыстардың ешқайсысынан кем емес еді. Сондықтан, 1916 жылы ұлт –азаттық көтеріліс империясының отаршылдық жүйеннің дағдарысы, одан қалды әлемдік ұлт – азаттық қозғалыстың құрамды бөлігі есебінде қаралуы керек. 1914 жылдан бастап және оған патшалық Ресей де қатысқан 1 – дүние соғысы оның халықтарына аса – ауыр қайғы-қасіреттер әкелді: әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді, империяның шет аймақтарында патша шенеуліктерінің басынушылығы мен зорлық – зомбылығы өлшеусіз артты. Қазақтардың ең жақсы жайлымдық және егістік жерлері одан әрі көптеп тартып алынып, өздері құнарсыз, шөл, шөлоейт аудандарға ығыстырылды. Қазақтардан тартып алынған жерлер патша офицерлеріне, шенеуліктерге, дін басыларына, қазақ әскерлері мен Ресейден, Украинадан қоныс аударған шаруаларға үлестірілді. 1916 жылы ортасында таман қазақ халқынан тартып алынған жерлердің көлемі 45 мин. Дес жетті. Соғыс шикізаты, азық-түлікті, малдың және басқа да материалдық байлықтардың орасан зор мөлшерін жұтып жатты. Осыған байланысты қазақ халқаның иығына жаңадан ауыртпалықтар түсті: міндетті түрде ет тапсырылды, мемлекеттердің керегіне мал жаппай еріксіз алынды, әрбір үйден жаңа соғыс салығын алу енгізілді, земстволық салымдар мен болыс басқарушыларын бағып – қағуға арналған. Бай-болыстық адамдар, сондай-ақ жолкүресін төленетін және басқа да салықтар мөлшері артты. Жергілікті халыққа салынатын салықтар соғыстың басталуы мен байланысты 3-4 есе, ал жекелеген жағғайларда --15 есеге дейін өсті. 1916 жылы таптық және ұлттық езушіліктің, соғысқа деген өшпенділіктің күшеюі жаппай құбылысқа айналды. Соғыс елдегі жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп – жетілуін тездете түсті.
Патша жарлығына жауап ретінде орасан зор аймақ Қазақстан мен Түркістанның халқы шілденің дасында стихиялы түрде бас көтерілді. Халық қаһарының соққысын алдымен тылдық жұмыстарға баратындардың тізімін тікелей жасаушы болыс басқарушылары, ауыл ағамандары және басқа патша әкімшілігінің төменгі қызметкерлері алды. Қазақ арасында тууы туралық куәліктің жоқтығын пайдаланып, олар жасына қарама йкедей жігіттерді тізімге енгізіп, ал байлардың балаларын пара бергені үшін, жасын көбейтіп, не азайтып әскер қатарынан босатып отырады. Оның үстіне патша өкімет орындары лауазымды адамдарды жергілікті тұрғындардан шыққан полицейлік төменгі шенділерді, имамдарды, молдаларды, ұсақ несие мекемелерінің есепшілерін, үкіметтің, жекеше, жлғары және орта оқу орындары оқушыларын, үкіметтік мекемелер шенеуліктерін және дворяндық, құрметті азаматтық құқығы бар адамдарды армияға алудан босатты. Патшаның қатал жарлығына және жер-жерде оны орындаудағы әділетсіздік тәсілдерге қатты ашынған еңбекшілер қолдарына не түссе, сонымен қаруланып, патша өкіметінің өкілдеріне, болысқа, басқарушыларға, полицейлерге, қазақтарға қарсы шығып, олардың кеңселері мен үйлерін өртеді, әскерге шақырылғандардың тізімін жойды. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған қазақ демократиялық зиялы қайраткерлері қазақтарды тыл жұмысына шақыруды уақытша кейінге қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан кейін жүзеге асыруды ұсынды. Бұл орайда олар соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын жаңілдету мен ұлттық автономия құркға үміттенді. Олар қарусыз халық осы заманғы техникамен жарақтанған патша армиясына қарсыласуы мүмкін емес деп санады, қарусыз халық үкіметтің жазалау шараларының құрбаны болады деп қауіптенді. Сонымен жарлықтың орындалуна қарсылық көсетпеуге шақырды. Елдің амандығын ойлады. Көтерілістен кейінгі қанқұйлы жазалау, Қазақстан мен Орта Азияның жүз мыңдаған халқының қуғын-сүргінге ұшырауы (осы қауіптің) олардың ойының дұрыс болғанын дәлелдеді. Стихиялық қозғалыстар бірте-бірте ұйымдасқан сипаттала бастады. Көтеріліске шыққан халық 1-ші кезекте отарлауға дейінгі мемлеекттік басқату жүйелерін қалпына келтірді. Жер-жерде даладағы дәстүр ьойынша ақсүйектер өкілдерін хан сайлап жатты. Сонымен қатар әкімшілік, елдегі сот алқасы – жасақшы, қазына билеушісі – қазынашы, көтерілістенар миясының қолбасшысы – сардарбек тағайындалды. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтиды, цардмның әскери – отарлаушылық және кең көлемді орыстандыру саясатына қарсы әрі делгілі бір дәрежеде жергілікті бай-феодалдық басшы топтарға қарсы бағытталған ұлт – азаттық қозғалысына ұласты. Осымен бірге бұл көтеріліс халық шаруашылығының дағдарысына және халықтың қайыршылануының ең шеткі шегіне алып келген империялистік соғысқа қарсы бағытталды.
№22. ХХ ғ.Қазақстандағы ұлт – азаттық көтеріліс. Ауызша сауалнама.
№22. ХХ ғ.Қазақстандағы ұлт – азаттық көтеріліс Тест. 1. ХХ ғ. Басында Ресей империясынан көшіп келген әрбір қоныстанушыға қанша десятина жер берілді. А) 0,21 десятина В) 2,4 десятина С) 3,17 десятина Д) 3 десятина Е) 4,17 десятина 2. «Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды» деп кім жазды. А) Ә.Бөкейханов В) С.Сәдуақасов С) М.Жұмабаев Д) М.Дулатов Е) А.Байтұрсынов 3. Жетісудағы қарулы қақтығыс қай айларда бұқаралық сипат алды. А) Шілде-тамыз В) Қырқүйек-қазан С) Наурыз-сәуір Д) Мамыр-маусым Е) Қараша-желтоқсан 4. 1916 ж. Жетісуда революцияның ең ірі ошағы болған қала: А) Лепсі В) Жаркент С) Қарқара Д) Шамсы
Е) Қорам 5. Қарқара аймағындағы көтерілістің жетекшісі кім. А) Т.Бокин В) А.Қосақов С) К.Көкімбайұлы Д) Ұ.Саурықов Е) Б.Әшекеев 6. Торғайдағы А.Иманов басқарған көтерілістің басты ерекшелігі қандай. А) Табанды болып, ұзаққа созылды. В) Бекіністерді жойды. С) Қару өндіруді ұйымдастырды. Д) Мергендер жасақтарын құрды. Е) Көтеріліс жеңіске жетті. 7. 1916 ж. Қарашада Торғайдағы көтерілісшілердің саны қаншаға жетті. А) 15 мың В) 20 мың С) 34 мың Д) 45 мың Е) 50 мың 8. 1916 ж. Көтеріліс туралы жазылған шығарма: А) Ш.Құдайбердиев «Қалқаман - Мамыр» В) М.Жұмабаев «Батыр -Баян» С) М.Әуезов «Қилы заман» Д) С.Сейфуллин «Көкшетау» Е) Б.Майлин «Шұғаның белгісі» 9. Торғайдағы көтерілісті басу үшін патша кімнің басқаруындағы отрядты жіберді. А) Губернатор Фольбаум В) Генерал Лаврентьев С) Подполковник Базилевич Д) Есаул Бакуревия Е) Хорунжий Александров 10. Жетісу көтерілісін талқандау барысында шаруашылық қаншаға кеміді. А) 900 В) 45 мың С) 27 мың Д) 500
Е) 53 мың 11. 1916 ж. Патша үкіметі қанша млн.га жерді тартып алды. А) 25 млн. га В) 31 млн.га С) 38 млн.га Д) 40 млн.га Е) 47 млн.га 12. Жетісудағы 237 мыңнан астам қазақ жазалаушылардың қудалауымен қайда көшіп кетті. А) Қытай В) Монғолия С) Өзбекстан Д) Қырғызстан Е) Түркия 13. Патша жарлығына қарсы бағыттағы стихиялық бас көтерулер қашан басталды. А) 1916 ж. Маусым В) 1916 ж. Шілде С) 1916 ж. Қырқүйек Д) 1916 ж. Қараша Е) 1916 ж. Желтоқсан 14. Қарқара жәрмеңкесін қоршауға қанша көтерілісші қатысты. А) 10 мың В) 5 мың С) 15 мың Д) 20 мың Е) 25 мың 15. 1916 ж. Көтерілістің ең ауыр зардабы: А) Қазақтар саны 617,5 мыңға азайды. В) Мал санының үштен бірі қалды. С) 300 мыңнан астам халық Қытайға өтіп кетті. Д) Қазақтар құнарсыз жерлерге қуылды. Е) Көтерілісшілер қатал жазаланды.
№23. ХХ ғ.Қазақстандағы ұлт – азаттық көтеріліс. Жоспары: 1. Көтерілістің себептері, (сипаты) және қозғаушы күштері. 2. Көтерілістің жалпы ұлттық сипаты.
Адамзат баласының ең асыл құндылығы болып табылатын тәуелсіздік үшін, азаттық үшін қазақ халқының күресі. Қазақстан тарихының отаршылдық дәуірінде бір сәтте толастаған емес. Сондай тәуелсіздік, азаттық үшін күрестердің бірі де білгені, ауқымы жөнінен Кенесары көтерілісімен тең, ұлт – азаттық көтерілістердің асөар биік шыңы болшып табылатын – 1916 жылы ұлт азаттық қозғалыстар сияқты 1916 жылғы көтеріліс те ішкі мемлекетке тпті аймақтық оқиғалардың қатарына жатқызып келеді. Ал шынында 1916 жылғы оқиға империясының бүкіл шығысында болды. Ол тіпті сонау орталық, оңтүстік-шығыс Азия, Африка, Оңтүстік Америкадағы ұлт – азаттық қозғалыстардың ешқайсысынан кем емес еді. Сондықтан, 1916 жылы ұлт –азаттық көтеріліс империясының отаршылдық жүйеннің дағдарысы, одан қалды әлемдік ұлт – азаттық қозғалыстың құрамды бөлігі есебінде қаралуы керек. 1914 жылдан бастап және оған патшалық Ресей де қатысқан 1 – дүние соғысы оның халықтарына аса – ауыр қайғы-қасіреттер әкелді: әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді, империяның шет аймақтарында патша шенеуліктерінің басынушылығы мен зорлық – зомбылығы өлшеусіз артты. Қазақтардың ең жақсы жайлымдық және егістік жерлері одан әрі көптеп тартып алынып, өздері құнарсыз, шөл, шөлоейт аудандарға ығыстырылды. Қазақтардан тартып алынған жерлер патша офицерлеріне, шенеуліктерге, дін басыларына, қазақ әскерлері мен Ресейден, Украинадан қоныс аударған шаруаларға үлестірілді. 1916 жылы ортасында таман қазақ халқынан тартып алынған жерлердің көлемі 45 мин. Дес жетті. Соғыс шикізаты, азық-түлікті, малдың және басқа да материалдық байлықтардың орасан зор мөлшерін жұтып жатты. Осыған байланысты қазақ халқаның иығына жаңадан ауыртпалықтар түсті: міндетті түрде ет тапсырылды, мемлекеттердің керегіне мал жаппай еріксіз алынды, әрбір үйден жаңа соғыс салығын алу енгізілді, земстволық салымдар мен болыс басқарушыларын бағып – қағуға арналған. Бай-болыстық адамдар, сондай-ақ жолкүресін төленетін және басқа да салықтар мөлшері артты. Жергілікті халыққа салынатын салықтар соғыстың басталуы мен байланысты 3-4 есе, ал жекелеген жағғайларда --15 есеге дейін өсті. 1916 жылы таптық және ұлттық езушіліктің, соғысқа деген өшпенділіктің күшеюі жаппай құбылысқа айналды. Соғыс елдегі жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп – жетілуін тездете түсті.
Патша жарлығына жауап ретінде орасан зор аймақ Қазақстан мен Түркістанның халқы шілденің дасында стихиялы түрде бас көтерілді. Халық қаһарының соққысын алдымен тылдық жұмыстарға баратындардың тізімін тікелей жасаушы болыс басқарушылары, ауыл ағамандары және басқа патша әкімшілігінің төменгі қызметкерлері алды. Қазақ арасында тууы туралық куәліктің жоқтығын пайдаланып, олар жасына қарама йкедей жігіттерді тізімге енгізіп, ал байлардың балаларын пара бергені үшін, жасын көбейтіп, не азайтып әскер қатарынан босатып отырады. Оның үстіне патша өкімет орындары лауазымды адамдарды жергілікті тұрғындардан шыққан полицейлік төменгі шенділерді, имамдарды, молдаларды, ұсақ несие мекемелерінің есепшілерін, үкіметтің, жекеше, жлғары және орта оқу орындары оқушыларын, үкіметтік мекемелер шенеуліктерін және дворяндық, құрметті азаматтық құқығы бар адамдарды армияға алудан босатты. Патшаның қатал жарлығына және жер-жерде оны орындаудағы әділетсіздік тәсілдерге қатты ашынған еңбекшілер қолдарына не түссе, сонымен қаруланып, патша өкіметінің өкілдеріне, болысқа, басқарушыларға, полицейлерге, қазақтарға қарсы шығып, олардың кеңселері мен үйлерін өртеді, әскерге шақырылғандардың тізімін жойды. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған қазақ демократиялық зиялы қайраткерлері қазақтарды тыл жұмысына шақыруды уақытша кейінге қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан кейін жүзеге асыруды ұсынды. Бұл орайда олар соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын жаңілдету мен ұлттық автономия құркға үміттенді. Олар қарусыз халық осы заманғы техникамен жарақтанған патша армиясына қарсыласуы мүмкін емес деп санады, қарусыз халық үкіметтің жазалау шараларының құрбаны болады деп қауіптенді. Сонымен жарлықтың орындалуна қарсылық көсетпеуге шақырды. Елдің амандығын ойлады. Көтерілістен кейінгі қанқұйлы жазалау, Қазақстан мен Орта Азияның жүз мыңдаған халқының қуғын-сүргінге ұшырауы (осы қауіптің) олардың ойының дұрыс болғанын дәлелдеді. Стихиялық қозғалыстар бірте-бірте ұйымдасқан сипаттала бастады. Көтеріліске шыққан халық 1-ші кезекте отарлауға дейінгі мемлеекттік басқату жүйелерін қалпына келтірді. Жер-жерде даладағы дәстүр ьойынша ақсүйектер өкілдерін хан сайлап жатты. Сонымен қатар әкімшілік, елдегі сот алқасы – жасақшы, қазына билеушісі – қазынашы, көтерілістенар миясының қолбасшысы – сардарбек тағайындалды. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтиды, цардмның әскери – отарлаушылық және кең көлемді орыстандыру саясатына қарсы әрі делгілі бір дәрежеде жергілікті бай-феодалдық басшы топтарға қарсы бағытталған ұлт – азаттық қозғалысына ұласты. Екінші аралық бақылау
8 апта. Ауызша сауалнама, Тест 1,0 балл №24. Алаш партиясы және Алашорда үкіметі. Ауызша сауалнама. 1.Бірінші жалпықазақтық съездің өтуі. 2.Бірінші жалпықазақтық съезде қаралған мәселелер. 3.Бірінші жалпықазақтық съездің «Алаш » партиясына әсері. 4.«Алаш» партиясына ғылыми және шығармашылық интеллигенцияның өкілдерінің кіруі. 5.«Үш жүз» партиясының «Алаш» партиясына әсері. 6.«Алаш» партиясының жетекшілері. 7.«Алаш » партиясының қазақ халқы үшін істеген істері. 8.Ә.Бөкейхановтың қызметі. 9.А.Байтұрсыновтың әрекеттері. 10.«Алаш» партиясының қазақ тарихындағы орны. №24. Алаш партиясы және Алашорда үкіметі. Тест. 1. «Алаш» партиясының Жетісу облыстық съезі қашан болды. А) 1917 ақпан В) 1917 наурыз С) 1917 желтоқсан Д) 1917 сәуір Е) 1917 қырқүйек 2. Алаш партиясы қандай қоғамдық даму жолына бағыт алған зиялылардан тұрды. А) Феодалдық қоғам В) Капиталистік қоғам С) Социалистік қоғам Д) Демократиялық қоғам Е) Дамыған қоғам 3. 1917 ж. 27 сәуір-7 мамыр айында қазақтардың автономия құру туралы съезі қай жерде болды. А) Қостанай В) Орынбор С) Жетісу Д) Ақмола Е) Семей 4. «Үш жүз» партиясының мақсаты қандай. А) Қаз АКСР-ін құру В) Көп әйел алушылық пен қалың малға қарсылық С) Алашордашыларға қарсы күрес Д) 8 сағаттық еңбек күнін енгізу Е) Міндетті және жалпыға бірдей ана тілінде бастауыш білім беру 5. Семейдегі кадет ұйымы өз бағдарламасын тарату үшін қандай газет шығарды. А) «Свободная речь» В) «Қазақ» С) «Түркістан өлкесі» Д) «Омский вестник» Е) «Крестънская газета» 6. «Алаш» партиясының мүшелері: А) С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов В) С.Торайғыров, Ш.Құдайбердиев С) С.Сейфуллин, М.Жұмабаев Д) Б.Майлин, І.Жансүгіров Е) Абай, Ыбырай 7. «Үш жүз» партиясының жетекшісі: А) К.Тоғысов В) С.Асфендияров С) К.Мәденов Д) Д.Әлжанов Е) А.Алтынбеков 8. Уақытша үкімет қандай әлеуметтік топтың мүддесін қорғады. А) Шаруалар В) Жұмысшылар С) Солдаттар Д) Буржуазия Е) Халық
9. «Алаш» саяси партиясын құрып, оның бағдарламасын жасау туралы мәселе қашан көтерілді. А) 1905 ж. 5-7 қаңтар,Верный уездік съезі В) 1917 ж. Сәуір, Жетісу облыстық съезі С) 1917 ж.27 сәуір-7 мамыр, Семей облыстық съезі Д) 1917 ж. 21-26 шілде, Орынбор жалпы қазақ съезі Е) 1917 ж. 17-20 қырқүйек, Түркістан мұсылмандарының съезі. 10. «Қазақ жастарының революцияшыл одағы» қай жерде құрылды. А) Әулиеата мен Меркеде В) Верный мен Омбыда С) Перовск пен Қостанайда Д) Ақмола мен Қазалыда Е) Ақтөбе мен Оралда 11. «Түркістан федералистер партиясы» қашан құрылоды. А) 1917 ж. Сәуір В) 1917 ж. Мамыр С) 1917 ж. Қырқүйек Д) 1917 ж. Қараша Е) 1917 ж. Жаз 12. «Алаш» қозғалысы қашан ұйымдастырылды. А) 1905 ж. В) 1908 ж. С) 1910 ж. Д) 1913 ж. Е) 1917 ж. 13. «Алаш» партиясы бағдарламасындағы қаралған мәселелер: А)Әскери қызметті өз жерінде атқару В) Дінді мемлекеттен бөлектеу С) Жұмысшыларды заңмен қорғау Д) Сот ісін қазақ тілінде жүргізу Е) Барлығы дұрыс 14. «Алаш» партиясының басты мақсаты қандай болды. А) Монархияны қайта құру В) Кеңес үкіметін жою С) Қосөкіметті жою Д) Автономиялық ұлттық мемлекет құру Е) Уақытша үкіметті қолдау 15. Шыңғыс хан ұрпағы, Ресей либералдық-демократиялық қозғалысының қайраткері, бұрынғы кадет партиясының мүшесі болған қазавқ зиялысы кім. А) А.Байтұрсынов В) Ә.Бөкейханов С) К.Тоғысов Д) Ә.Ермеков Е) Т.Рысқұлов. жүктеу/скачать 1.15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||