Сабақ жоспары. Тексерілді
Қазақтың ұлттық ою-өрнегі
жүктеу/скачать 4.62 Mb.
|
| Қазақтың ұлттық ою-өрнегі — қазақ жерін мекендеген көшпелі тайпалар өнері әсерімен ғасырлар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою-өрнек түрлері.
Қазақтың алғашқы ою-өрнек үлгілері Андронов мәдениеті мен байырғы сақ, гұн, ұйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан-жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнерлері), көгеріс өрнек пен қиял-ғажайып ою-өрнектер (аспанның, жердің символы) ретінде кездеседі. Олар негізінен малгершілік, саятшылық, әдет-ғүрып, үй іші жабдықтары мен сән-салтанат бұйымдарын, батырлық қару-құралдарын әсемдеуге қолданылған. Тартымды жасалып, биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәтілер, ағаштан қыштан, өнделген теріден жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.) Өсімдіксипаттыою-өрнектер Қазақоюы, қазақтыңою-өрнегі — үй-жиһаздарын, сәндік, тұрмыстықбұйымдар мен киімдердінақыштапбезендіругеқолданылатынөрнектер. Жаппайдамығанкезеңінде (19 ғасырданкейін) қазақтардыңүйжиһаздарынәшекейлеугекеңкөлемдеқолданғаною-өрнектерді, негізінен: зооморфтық, өсімдіксипатты, геометриялық, космогониялықтүрлергежіктеуге болады. Олардыңішіндежануарлардыңсыртқыпішініне, мүйізіне, тырнағына, мойнына, табанына, т.б. мүшесінеұқсасою-өрнектерхалықарасына (зооморфтықтүр) кеңтараған. Зооморфтықою-өрнеккебеже, жүкаяқ, әбдіре, асадалсияқтытұрмыстықбұйымдарәшекейіндежиікездеседі. Аталғаною-өрнектеркебежебүйірінде, көбінесе, тігіненбедерленіп, бос жерлерінтолықтырған, ал төсектіңжанағашыбелгілі бір ырғақпентүгелдерлікөрнектелген. Кейде оларды өсімдіксипаттыөрнектерменсабақтастырып, жарасымды тұтас композиция құраған. Ұсақ аңдардың табандарының іздері жүкаяқ, кебеже, асадалдың көрнекті жерлеріне салынған. Соныменқатарбұлөрнектүрінүйжиһаздарыныңжиектерінен, бұрыштарынанкездестіруге болады. Зооморфтықөрнектетөрттүлікмалдыңабстракциялықпішініерекшеорын алады. Оғанмысалретіндеқошқармүйіз, төртқұлақ, түйетабан, ботамойын, түлкібас, құсқанат және тағы басқа оюларын атауға болады. Қошқармүйізоюықазақхалқыныңбүкілтыныс-тіршілігінтанытады. Кей қолданыста ол қырықмүйіз, сыңармүйіз, арқармүйізболыптүрленіпотырады. Қошқармүйізтөрттармақтанқұралып, ортасы айқыштәріздіболыпкеледі. Төртқұлақөрнегікебеже, жүкаяқтардыбезендірудекеңіненқолданылады. Ол ағашбұйымдарбетініңкейдедәлортасына, кейдебұрышынабедерленген. Ағашбұйымдардатүлкібас, иттабақ, итемшек, қарақұс, құстұмсық, көбелек, ботамойын, түйетабан, шыбынныңқанаты деп аталатынзооморфтықөрнектерұшырасады. Олар, әсіресе, жүкаяқтарды, төсектердіөрнектеугекеңіненқолданылады. ҮйжиһаздарындакеңпайдаланылатынҚазақоюының келесі біртүрі – өсімдіксипаттыою-өрнектер. Олар тұрмыстағыағашбұйымдардажиікездеседі. Жалпы өсімдікөрнегініңжапырақ, гүл, сабақша, өткізбе, шиыршық, тамыртүрінде және жаңаданашылыпкележатқанжауқазынбейнесіндеұшырасады. Өсімдіксипаттыою-өрнек, көбінесе, кебеже мен жүкаяқтардың, әбдірелердіңбеттеріндетігінен де, көлденеңінен де бедерленеді. Ал асадалдардабұлою-өрнектер бір-біріменсабақтасып, тұтасқантүріндеберіліпотырады. Өсімдіктерағашбұйымдардашебердіңталғамына қарай әр қилыкөріністабады. Шебероны өз талғамынаорай жеке де, топтастырып та пайдаланған. Сондай-ақ, ағашбұйымдардаөсімдікбелгілерісабақтастырылған, шиыршықталғанкүйінде немесе шеңбертүріндебедерленген. Бұл ою-өрнектіңарасындағыбүгіндекеңтаралғаныағашсұлбасыныңабстракциялықтүрдегібейнесі. Аталғаною-өрнектіңарасындағы келесі кеңтаралғаны – жапырақтектестүрі. Жапырақтың, әсіресе, дара және топтасқанбейнелерікөпқолданыстапқан. Геометриялықою-өрнектер Үйжиһаздарындагеометриялықою-өрнектүріжиікездеседі. Ол барлықдерлікбұйымдардаорын алады, көбінесе, жалпы композицияқұру барысында негізгі күрделіою-өрнектердіжалғастырушы, толықтырушырөлінатқарады. Кейде әрқилыорындалғансызықшалар 40 – 50көлбеуорналасса, бір тұстардақосарласатартылады. Ол үйжиһазыныңжиектеріне, бүйірлеріне, қапталдарынанақышталады. Көбінесе, кебеже, әбдіренің орта тұсындашеңбер, сызықтүріндебедерленеді. Сондай-ақ, үйбұйымдарындагеометриялықою-өрнектердіңүшбұрыш, төртбұрыш, сүйірбұрыш, айқышты, сопақшатүрлері де кездеседі. Қазақжиhаздарындакосмогониялықою-өрнек те кеңтаралған. Ол кебеже мен әбдіребетініңдәлортасында, көбінесе, күнбейнесіндебейнеленіп, айналасынаұсақжұлдызшалар, бұлт, толқын салынады. 20 ғ-дың 60 – 80-жылдары Маңғыстаушеберлерініңқолынаншыққанкейбірүйжиһаздарындажұлдыз, балға мен орақкөпкездеседі. Ағашбұйымдардакосмогониялықою-өрнектердің“жұлдыз”, “шұғыла”, “төртқұлақ”, “бітпес”, “шимай” деп аталатынтүрлерікеңіненқолданған. Аталғаною-өрнектер, негізінен, ағашбұйымдарындабірнешеретқайталанып, ырғақзаңдылығыменорындалады. Космогониялықою-өрнектерүйжиһаздарының орта тұсында және жиектеріндебедерленген. Мәселен, күнбейнесі, оныңшұғыласыағашбұйымдарыныңортасындашеңбертүріндебедерленсе, ай бейнесікөбінесеқызжасауларында жаңа ай күйіндеөрнектеледі. Ал, толқынтәріздесшумақталғанбұлтбейнесініңсыртқыпішінібұйымдардыңжиектеріндеберіледі. Ағашбұйымдарындакөріністапқаною-өрнектүрлері мен олардыңмазмұнықазақтарарасындаағашоймыштаудыңбіршамажақсыдамығандығынаңғартады.[1] Ою-өрнек. Ою-өрнектердіңтүрлері. Өрнектердіңтүстері мен бояулары. Ою-өрнекісітымертезаманнанбастап-ақ қолөнерініңбарлықтүрінебірдейортақәсемдепәшекейлеудіңнегізіболыпкелді. Оюдеген сөзбен өрнекдегенсөздіңмағынасы бір. Бұл сөздіңұғымында бір нәрсеніойып, кесіпалып жасау немесе екізаттыоякесіпқиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсірудегенмағынажатады. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптапістегенкөркемдіктүрлердің, әшекейлердіңортаңатауыіспеттес. Сондықтанкөбінесеою-өрнек деп қосарланыпайтылабереді. Ертедегіқазақоюларынмазмұны жағынан іріктесек, негізінен3 түрлі ұғымдыбейнелейді. Олар: біріншіден, мал өсіру мен аңшылықты, екіншіден, жер-су, көшіп-қонукөріністерін, үшіншіден, күнделіктіөмірдекездесетін әр түрлі заттардыңсыртқы бейнесін береді. Шеберлер іске беріліп, жұмыс әдісінетөселекелеөздерініңкөргеною-үлгілерінжатқажасап, оюға өз бетімен жаңа түрлеренгізудәрежесінежетті. Халықмұндайадамдарды «оюшы» деп атады. Әрбірелде, әрбір руда атағышыққантаңдаулыоюшыларболды. Ондайлар өз өнерініңтамашаүлгісін өзінің руына, маңайындағыелдергетаратыпотырды. Осыданкеліп әр түрлі ою-өрнектерде, киімдер мен кілемдерде, сырмақтар мен кестелерде және т. с. с. «арғынүлгісі», «керейүлгісі» немесе «ұлыжүздіңүлгісі», «орта жүздіңүлгісі», «кішіжүздіңүлгісі» дегенмәнерлер пайда болды. Осы ою-өрнектердіңкөпқолданылатындарына, сондықтан да халықшеберлерініңкөпшілігінебелгіліатауларыныңкейбіртүрлерінеәдейітоқтапөтейік. жүктеу/скачать 4.62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|