Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі дыбыстары, түрлері, жасалуы. Дыбыстардың құрамы Сабақтың жоспары
Дауысты дыбыстардың жасалу жолдары
жүктеу/скачать 218.7 Kb.
|
| 2. Дауысты дыбыстардың жасалу жолдары
Сонымен қазiргi қазақ тiлiнде байырғы сөздерде дыбыс болмаса да, орыс сөздерiнде дыбыс болатын дыбыстарды қосқанда барлығы болып он екi дауысты фонема бар.Олар дыбыстау мүшелерiнiқ қызметiне қарай iштей үш топқа жiктеледi. 1.Тiлдiқ қатысына қарай: а) Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы, у ә) Жiқiшке дауыстылар: ө, ә, ү, i, е, э, у, и Жуан дауыстыларды айтқанда, жiқiшкелермен салыстырғанда, тiл сәл артқа қарай тартылады, жiқiшкелердi айтқанда тiл сәл iлгерi жылжиды. Бұған көз жеткiзу үшiн дауыстылардық жуан және жiқiшке сықарларын (а//ә, о//ө, ұ//ү, ы//i)қатар айтып көруге болады. Дауыстылардық бұлайша (тiл қатысына) жiктелуiн дұрыс бiлмейiнше, тiлiмiздегi еқ күштi фонетикалық зақ – сингармонизмдi (онық iшiнде тiл үндестiгiн) түсiну мүмкiн емес. Тiлiмiздегi сөздердiқ бiрыңғай жуан, не жiқiшке буынды болып келуi тiлдiқ қалпымен байланысты. 2.Ерiннiң қатысына қарай: а) ерiндiк дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у ә) езулiк дауыстылар: а, ә, ы, i, е, и Ерiндiк дауыстыларды айтқан кезде ерiн дөқгеленiп, сүйiрленедi де, езулiктердi айтқанда ерiн екi жаққа қарай тартылып, езу жиырылады. Ерiндiк дауыстылардық да тiлiмiздiқ байырғы зақы сингармонизмдi танып-бiлуде мәнi зор. Көршi буындардық бiрықғай жуан не жiқiшке, ерiндiк не езулiк болып келуi тiл мен ерiннiқ неғұрлымүнемдi қызметiне негiзделген. Жақтық қатысына қарай: а) ашық дауыстылар: а, ә, ә) жартылай ашық дауыстылар: о, ө, е б) қысаң дауыстылар: ұ, ү, ы, i, и, у А.Байтұрсынұлының қорытынды мақаласы “Дыбыстарды жiктеу туралы” деп аталады. “қазақ тiлiндегi дыбыстарды жiктейтiн болсақ, ірi айтуына қарай, ірi сөз жүзiнде бiлiнетiн қасиеттерiне қарай жiктеу керек” - деп, акустикалық, артикуляциялық белгiқасиеттердi басшылыққа алатынын аңғартады. Ол тiлдi, оның жүйе – жүйесiн жетiк бiлiп қана қоймай, барынша байыппен баяндаған. Орыс тiлiн үздiк тiл терминдерiн мүлде пайдаланбай, қазақың өз сөзiмен өзiнше түсiндiредi. Сөйтiп қазақ тiлiнiде тiл терминдерiн жасап, қалыптастырады. Оның жазу, емле терминология жөнiндегi пайымдаулары әлi де құнын жойған жоқ. Дыбыстарды дауыстылар,дауыссыздар деп топтастырғанда олардың акустикалық жақтары мен физиологиялық жақтары еске алынады. Акустикалық тұрғыдан дауыстылар үн басым,дауыссыздарда салдар басым.Акустикалық тұрғыдан л,р дыбыстарын дауыссыздардың қатарына жатқызуға негіз екені айтылып жүр. Артикуляция-латын тілінің articulare «ажыратын жасалған термин. Л,р дыбыстары дауыстылардың қатарына жатқызудың себебі-сонор дыбыстарда салдырға қарағанда үн басым болады.Олар дауыссыздардың қатарында доралын олардың буын құрай алмайтындығы белгілі. Дауыстылар мен дауыссыздарды артикуляциялық жағынан ажыратудың ортақ белгісі Бодуэн де Куртенэ айқындаған болатын.Олар: дауыссыз дыбыстардың жасалу кезінде қысым дыбыстау аппаратының бір ғана мүшесінен түседі.Ал дауысты дыбыстарды айтқанда, жасалу кезінде қысым бір мүшеге емес, бүкіл дыбыстау аппаратына жайылым,жалпылама болады.Сөйтіп дауыссыздар локальды немесе бір мүшелі артикуляциямен сипатталса, дауыстылар локальды емес, артикуляциямен сипатталады.Дауысты, дыбыссыздарды айтуда ажыратудағы басты белгілер осылар. Дауыстыларға оларда музыкальды тоннын болуы.Әрбір дауысты дыбыста ырғағы жағынан түрліше болып келетін тоннын мөлшері болады.Олардың жиынтығынан дыбыстың әуені тембр жасалады.Сөйлеу каналында екі резонатор пайда болып онын бір акуыз қуымындабірі жұтқыншақ қуысында болады. Осылардың ұштасып келген тізбегінен дауыстырдың әуені (темр) немесе спа белгісі айқындайды а дыбысын о дыбысынан ажыратылады. Акустикалық табиғаты жағынан музыкалдық тонға еге болып саналады.Тіл-тілде дауысты дыбыстардың санында сапасы да әр түрлі . Қазақ тілінжде 9 жалаң бар (моновторлық) болса (а,е,ы,і,ә,о,ө,ұ,ү) ,орыс тілінде 6 дауысты (а,э,и,ы,о,у,) ағылшын тілінде 21 оның 12 жалаң дауысты,қырғыз тілінінде 14 8 жалаң,ойрот тілінде 16 жартсы жалаң.Дауыссыздардың екі түрлі классификациясы бар 1 ) физеологиялық 2) акустикалық Физеологиялық дауыссыздардың артикуляциясы кезінде дыбыстау мүшелерінің қызметі мен қалпына негізделеді. Физелогиялық классификация бойынша аралық дауыстыларды топқа жатқызу қиын мысалы:а,ә –ашық дауыстыоар қысаң дауыстылар у,ұ ал э ,е аралық дауыстыларДауыстылар сөйлем мүшелеріне қарай 1) қалпы 2) еріннің қатысы3)жақтың ашылу қалпына қарай топталады.1)Тілдің артқы таңдайға жиырылып бүкиелінкіреп айтылуынан жуан дауыстылар(а,ы,о,ұ )жасалса тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан жініңшке дауыстылар (ә,е,і,ө,ұ) жасалады.Дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар (гутураль)жіңішке дауыстыр(Ә,ө,е,і,ұ,ү) палаталь деп бөлудің қазақ тілінде сингорманизм заңдылығын танып білуде мәні зор. а)Ерін дауыстылар: о,ө,ұ,ұ Ә)езуліктер: ы,і,е 3)Ашық дауыстылар:ә,а 2)Қысаң дауыстылар:ұ,ү,ы,і Осы екеуінің арасындағы дауыстылар:о,ө,е жүктеу/скачать 218.7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|