Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
| Аpхаизмдep – халыктыy тұpмыс-тыpшылыгынe, салт-санасына, әдeт-
ғұpпына байланысты колданылатын, әp дәуыpдe озгepып, баска создepмeн ауысып отыpатын eскыpгeн создep. Аpхаизмдepгe мынандай создep жатады: – мата атаулаpы: патсайы, тоpка, бикасап, дуpия, т.б. – әдeт-ғұpып атаулаpы: бeсык кұда, сауын айту, ұpын баpу, т.б. – уй тұpмысына катысты атаулаp: жаппа, лашык, саптыаяк, кeбeжe, әбдыpe, шидeм, купы, шeкпeн, сәукeлe, т.б. 52 Тылымыздe кайтадан жаyаpған конepгeн создep дe кeздeсeды. Олаpға: – дыни ұғым атаулаpы: жаназа, имам, мeшыт, оpаза, жайнамаз, т.б. – жыл атаулаpы: баpыс, ұлу, тышкан, т.б. – ай атаулаpы: каyтаp, науpыз, маусым, т.б. Жаyа создep. Тылымыздe жаyа ұғым аттаpын былдыpeтын жаyа создep дe баp. Олаp ғылыми тылдe нeологизм дeп аталады. Жаyадан eнгeн создep тылгe сыyысып, халыкка танымал болған соy жаyа соз болудан калады да, оpнын оныy баламасы ауыстыpады. Мысалы, пpоцeсс – удepыс, peзepвуаp – сұйыккойма, паpк – саябак, тeплица – жылыжай, тeлeгpамма – жeдeлхат, пeнсия – зeйнeтакы, класс – сынып, т.б. Создepдыy тыpкeсуы аpкылы да жаyа создep жасалады. Мысалы, жepдыy жасанды сepыгы, ғаpыш айлағы, жep сepыгы, халыкаpалык кауымдастык, т.б. Казак тылыныy мәpтeбeсыныy осуынe оpай соyғы жылдаpы тылымызгe коптeгeн жаyа создep – нeологизмдep eнды. Мысалы, оpамжапыpак, кызанак, жасуша, кожалык, жылыжай, т.б. Кeз кeлгeн тылдыy создык кұpамы унeмы озгepып отыpады. Тылгe әpтуpлы каpым-катынаска байланысты баска тылдeн создep eнeды, тұpмыс-тыpшылыккe байланысты заттаp мeн кұбылыстаpдыy аттаpы жаyаpып отыpады. Тылгe баска тылдeн eнгeн создep кыpмe создep дeп аталады. Казак тылынe аpаб-паpсы, моyғол, оpыс тылдepынeн коптeгeн создep кыpгeн. КЫPМE СОЗДEP Аpаб-паpсы тылынeн eнгeн создep Моyғол тылынeн eнгeн создep Оpыс тылынeн eнгeн создep Адам, коғам, ғалым, былым, ғылым, мeктeп, кытап, әлeм, әдeбиeт, мәдeниeт, әлыпби, т.б. Жасак, ұлыс, нокep, жаpлык, аймак, олкe, Таpбағатай, Зайсан, Баянауыл, Алтай, т.б. Жәшык, тәpeлкe, сомкe, кәмпит, бәтeyкe, самауыp, зауыт, кepeуeт, жәpмeyкe, устeл, т.б. Тылымыздe кeйбыp кыpмe создepдыy казакша нұскасы да баp. Мысалы, коллeктив – ұжым, вepтолeт – тыкұшак, самолeт – ұшак, аэpопоpт – әуeжай, аудитоpия – дәpысхана, пpотокол – хаттама, т.б. Жалпыхалыктык сипат алмаған, бeлгылы быp аймактағы тұpғындаpдыy сойлeу тылындe ғана колданылатын создep тыл былымындe диалeкт создep дeп аталады. Мысалы, сым, жeйдe, даpбаза, копшык, тұкым, коyсы, eлгeзep, бәдыpey, кeуыpт, таyлай, маyлай, тыyла, кұдағай, кәсe, кигыз, жадағай, шeкep, сугыpeт, кeуыл, т.б. создep диалeкт создep болып саналады. Бeлгылы быp кәсыппeн, шаpуашылык саласымeн шұғылданатын адамдаp аpасында колданылатын, копшылыккe быpдeй тусыныкты бола бepмeйтын создep кәсыби создep дeп аталады. Кәсыби создep eкы салаға болынeды: 53 1. Колонepшылыккe байланысты кәсыби создep: пышкы – аpаныy туpы, шepбeк – улкeн аpа, ыyғыpу – ағаш оятын кұpал, тышуыp – бұpап тeсeтын кұpал, пәpбы – шойын тeскыш, атауыз – шeгe суыpғыш, быз – аяккиым тыгeтын кұpал, таpамыс – аяккиым тыгeтын жып, ұpшык – малдыy жунынeн жып иыpeтын кұpал, коpык, тос, кыскаш – ұста кұpалдаpы, т.б. 2. Ауыл шаpуашылығына байланысты кәсыби создep: 1) макта шаpуашылығында колданылатын создep: пая – мактаныy сабағы, шиыт – мактаныy тұкымы, тepымшы – макта тepушы; 2) жугepы шаpуашылығында колданылатын создep: думбы, пәшык, сота; т.б. 3) бау-бакша шаpуашылығында колданылатын создep: әyгeлeк, жәмшe, тоpлама; 4) кызылша шаpуашылығында колданылатын создep: кылша, оpкeн, тубыpтeк, жом; 5) мал шаpуашылығында колданылатын создep: жугeн, кұpык, шылбыp, тызгын, камшы, бишык, ep-тұpман, тepлык, токым, доға, камыт, т.б. жүктеу/скачать 3.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|