Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

47 
2. Уйгe асык (eтыстык).
Асык, ана, айыp, аpа, алма, ат, аяк, асау, бак, быз, бу, eт, ep, жау, жас, жаз, 
жаp, коpшы, кой, коpык, макта, мын, саз, сый, сeн, таpау, тep, токсан, тус. 
 
9-ТАКЫPЫП. ТҰPАКТЫ ТЫPКEСТEP 
Eкы нeмeсe одан да коп создыy тыpкeсуы аpкылы жасалатын, кұpамындағы 
создepдыy оpнын ауыстыpуға кeлмeйтын, бәpы тұтасып быp мағынаға иe 
болатын, быp сойлeм мушeсыныy кызмeтын аткаpатын тыpкeстep – тұpакты 
тыpкeстep – фpазeологизм дeп аталады. Мысалы, Eкы иығына eкы кысы 
мынгeндeй дeгeн тұpакты соз тыpкeсы дeнeлы, тұлғалы, иыкты дeгeн быp ғана 
мағынаны былдыpсe, Аяғы аяғына жұкпады тұpакты тыpкeсы шапшаy, тeз 
жуpды дeгeн ұғымда колданылып тұp. Тұpакты соз тыpкeстepы мeн epкын соз 
тыpкeстepыныy озынe тән айыpмашылығы болады: 
ТҰPАКТЫ СОЗ ТЫPКEСТEPЫ 
EPКЫН СОЗ ТЫPКEСТEPЫ 
1. Тұpакты соз тыpкeстepыныy 
кұpамындағы 
создepдыy 
оpнын 
ауыстыpуға кeлмeйды. 
Epкын соз тыpкeсыныy кұpамындағы 
создepдыy оpнын озгepтугe болады. 
2. Тұpакты соз тыpкeсыныy 
мағынасы 
оныy 
кұpамындағы 
создepдыy 
мағыналаpынан 
алшак 
болады. 
Epкын соз тыpкeсыныy мағынасы сол 
тыpкeсты кұpайтын создepмeн тыкeлeй 
байланысты болады. 
3. Тұpакты соз тыpкeсыныy 
кұpамындағы 
создep 
быp 
ғана 
синтаксистык кызмeт аткаpады. 
Epкын соз тыpкeсыныy кұpамындағы 
создepдыy 
әpкайсысыныy 
жeкe-жeкe 
синтаксистык кызмeты болады. 
Быp-быpынe антоним болатын тұpакты соз тыpкeстep: 
Бeтынeн оты шыкты (ұялды) – Бeты булк eтпeды (ұялмады). 
Ажаpы сынды (мұyайды) – Куанышы койнына сыймады (куанды). 
Колы 
колына 
жұкпады (тeз 
кимылдады) 
– Саусағыныy 
ұшын 
кимылдатпады (козғалмады, eш нәpсe ыстeмeды). 
Быp-быpынe синоним болатын тұpакты соз тыpкeстep: 
Уpып ауызға салғандай; кыздыy жиған жугындeй – сұлу, әдeмы, коpыкты, 
кeлбeтты, әсeм, т.б. 
Ит олгeн жep; ит аpкасы киянда – алыс, кашык, шалғай; 
Ит тepысын басына каптады; жepдeн алып, жepгe салды – ұpысты, сокты, 
балағаттады. 
МАКАЛ-МӘТEЛДEP 
Макал-мәтeлдep дe тұpакталған, калыптаскан создep тобы болып саналады. 
Макал-мәтeлдepдeгы создepдыy дe оpнын баска создepмeн алмастыpуға 

48 
кeлмeйды. Быpгe айтылғанымeн, макал мeн мәтeлдыy быp-быpынeн озындык 
epeкшeлыгы, айыpмашылығы болады: 
1. Макалдыy мазмұнында ыстыy сeбeбы мeн салдаpы быpгe айтылып, 
шаpты мeн нәтижeсы катаp бepылeды. Мысалы, (Eгep) ысым онсын дeсey, 
(онда) eyбeк eт. Ал мәтeлдe ыстыy салдаpы айтылып, сeбeбы айтылмайды. 
Мысалы, Сабыp тубы – саpы алтын. 
2. Макал кұpылысы жағынан кобынe кұpмалас сойлeм болып кeлeды. 
Мысалы, Eyбeк eтпeсey, eлгe окпeлeмe; eгын eкпeсey, жepгe окпeлeмe. Ал мәтeл 
кұpылысы жағынан кобынeсe жай сойлeмгe кұpылады. Мысалы, Коп тукыpсe – 
кол. Баска пәлe тылдeн. т.б. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: