Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

102 
Мысалы, Тапсыpманы 
оpындап 
болды. Оpындап 
болды – куpдeлы 
eтыстык; оpындап – 
нeгызгы 
ыс-әpeкeт; болды – 
комeкшы 
мәндeгы 
eтыстык. Әyгымeны кұмаpта тыyдады. Кұмаpта – калай? Ыс-әpeкeттыy амал-
тәсылын былдыpып тұp. 
Косeмшe уш туpлы жолмeн жасалады: 
1) -а, -e, -й жұpнактаpы аpкылы ауыспалы осы шак косeмшe жасалады. 
Мысалы, Боpан соғады, мал толдeйды, ит уpeды; 
2) -ып, -ып, -п жұpнактаpы аpкылы откeн шак косeмшe жасалады. 
Мысалы, Сыпайы сызып айтады, шоpкак узып айтады. Косeмшeлep: сызып, 
узып айтады. 
3) -ғалы, -гeлы, -калы, -кeлы жұpнактаpы кeлep шак косeмшe жасайды. 
Мысалы, айткалы отыp, кeткeлы жатыp, окығалы жуp, кeлгeлы отыp. 
Косeмшe 
тұлғасына коптык, 
сeптык, 
тәуeлдык 
жалғаулаp 
жалғанбайды, яғни косeмшe коптeлмeйды, сeптeлмeйды, тәуeлдeнбeйды. Тeк -а, 
-e, -й жәнe -ып, -ып, -п тұлғалы косeмшeлep ғана жыктeлeды, ал -ғалы, -гeлы, -
калы, -кeлы тұлғалы косeмшeлep жыктeлмeйды. 
Косeмшeныy жыктeлу улгысы: 
айт-а-мын, -мыз 
айт-а-сыy, 
-айт-а-сыyдаp 
айт-а-сыз, 
айт-а-сыздаp 
айт-а-ды 
бepe-мын, -мыз 
бep-e-сыy, 
бep-e-сыyдep 
бep-e-сыз, 
бep-e-сыздep 
бep-e-ды 
айт-ып-пын, -пыз 
айт-ып-сыy, 
айт-ып-сыyдаp 
айт-ып-сыз, 
айт-ып-сыздаp 
айт-ып-ты 
бep-ып-пын, 
бep-ып-пыз 
бep-ып-сыy, 
бep-ып-сыyдep 
бep-ып-сыз 
бep-ып-сыздep 
бep-ып-ты 
КОСEМШEНЫY СОЙЛEМДEГЫ КЫЗМEТЫ 
1. Куpдeлы eтыстыктыy кұpамында жыктeлып кeлгeн жағдайда косeмшe 
баяндауыш кызмeтын аткаpады. Мысалы, Быз акыpын әyгымeлeсып кeлeмыз 
(нe ыстeп кeлeмыз?).
2. Ыс-әpeкeттыy амалын, максатын, т.б. былдыpып, пысыктауыш кызмeтын 
аткаpады. Мысалы, Каскыpлаp жылкыға топтанып (калай?) кeлып шапты. 
EСЫМШE 
Eсымшe 
дe 
– 
eкы 
туpлы 
мәндe, 
eкы 
туpлы 
кызмeттe колданылатын eтыстыктыy epeкшe туpы. 
Eсымшe eшкандай косымшасыз кандай? кай? дeгeн сұpакка жауап 
бepып, аныктауыш кызмeтын: Айтылған 
(кандай?) соз – 
атылған 
(кандай?) ок; кым? 
нe? дeгeн 
сұpакка 
жауап 
бepып, бастауыш нe баяндауыш кызмeтын аткаpады: Коpмeс (кым?) туйeны дe 
коpмeс. Акылды байкап сойлep. (кайтep?) 

103 
Eсымшe тоpт туpлы жолмeн жасалады: 
1) -кан, -кeн, -ған, -гeн жұpнактаpы аpкылы откeн шак eсымшe жасалады; 
2) -аp, 
-ep, 
-p жәнe 
болымсыз 
eтыстыктeн 
кeйын -с жұpнағы 
аpкылы болжалды кeлep шак eсымшe жасалады; 
3) -мак, 
-мeк, 
-бак, 
-бeк, 
-пак, 
-пeк жұpнактаpы максатты 
кeлep 
шак eсымшe жасайды; 
4) -атын, -eтын, -йтын, -йтын жұpнактаpы ауыспалы откeн шак жасайды. 
Eсымшe коптeлып, тәуeлдeнып, сeптeлып, жыктeлып колданылады. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: