Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

100 
Коп 
Ауһау 
Кұpау 
Уһ 
Копсын 
Ауһаула 
Кұpаула 
Уһлe 
Eтыстык ыс-әpeкeттыy жузeгe асу-аспауына каpай eкыгe болынeды: 
1) болымды eтыстык; 2) болымсыз eтыстык. 
Болымды 
eтыстык ыс-әpeкeттыy 
оpындалғанын, 
жузeгe 
асканын 
былдыpeды: окы, жазды, айткызды, оpындады, сана, жугыp. 
Болымсыз eтыстык ыс-әpeкeттыy оpындалмағанын, ыскe аспауын 
коpсeтeды. 
Болымсыз 
eтыстык eкы туpлы 
жолмeн 
жасалады:1) Синтeтикалык 
тәсыл: нeгызгы жәнe туынды тубыp eтыстыккe: -ма, -мe, -ба, -бe, -па, -
пe жұpнактаpы жалғану аpкылы: жакындама, жугыpмe, сұpанба, куpсынбe, 
алыстатпа, тeздeтпe, т.б. 
 
Туpы 
Epeжe 
Жасалуы 
мысалдаp 
Оздык 
eтыс (оpындаушы 
озы) 
Кимылды оpындаушыныy 
озы ыстeйды. 
-ын, -ын, -
н жұpнактаpы 
аpкылы 
Жуынды, киынды, 
боянды, таpанды. 
Озгeлык 
eтыс (оpындаушы 
озгe быpeу). 
Кимылды озгe 
быpeугe оpындаткызады. 
-дыp, -дыp, -
тыp, 
-тыp, -ыp, -
ыp; 
-кыз, -кыз, -
ғыз, 
-гыз; 
-т 
жұpнактаpы 
аpкылы 
Жаздыp, бepдыp, 
айттыp, кeлтыp, 
асыp, кeтыp, 
жасат, сойлeт. 
Ыpыксыз 
eтыс (оpындаушы 
бeлгысыз) 
Оpындаушы 
айтылмайды, ыс-әpeкeт 
оздыгынeн жасалғандай. 
-ыл, -ыл, -л; 
-ын, -ын, -н; 
жұpнактаpы 
аpкылы 
Айтылды, 
котepылды, 
тасылды, 
салынды, әкeлынды, 
тазаланды. 
Оpтак 
eтыс (оpындаушы 
коп) 
Кимылды 
оpындаушы быpeу eмeс, 
быpнeшeу болады. 
-ыс, -ыс. –с 
жұpнактаpы 
аpкылы 
Оpысты, 
тазаласты, 
котepысты. 

101 
2) Аналитикалык тәсыл: -ған, -гeн, -кан, -кeн, фоpмалы eсымшeгe жок, 
eмeс созыныy тыpкeсуы аpкылы: айткан жок, кeлгeн жок, баpған eмeс, коpгeн 
eмeс, т.б. 
Eтыстык мағынасына каpай eкыгe болынeды: 1) сабакты eтыстык; 2) салт 
eтыстык.
Сабакты eтыстык – мағынасы жағынан туpа объeктыны, табыс сeптыктeгы 
созды кажeт eтып, кымды? Нeны? Нe? Дeгeн сұpактаpға жауап бepeтын табыс 
тұлғалы созбeн байланысады. Мысалы, Отты (нeны?) уpлeгeн жағады, 
шындыкты (нeны?) ыздeгeн табады. Ата-анаyды (кымды?) кұpмeттe. 
Салт 
eтыстык туpа 
объeктыны, 
табыс 
сeптыктeгы 
созды кажeт 
eтпeйды. Салт eтыстык табыс сeптыктeн баска атау, ылык, баpыс, жатыс, 
шығыс, комeктeс сeптыктeгы создepмeн тыpкeсe бepeды. Мысалы, Ата-анаyа 
(кымгe?) кұpмeт коpсeт. Киындыктан (нeдeн?) коpыкпа. Жолдастаpыyмeн 
(кымдepмeн?) тату бол. Тылeк (кым?) билeды, т.б. 
Eтыстep – 
ыс-әpeкeттыy, кимылдыy оpындаушыға, яғни ыс иeсыныy 
ыстeлeтын ыскe катысын былдыpeтын eтыстыктыy туpы. Eтыстыy тоpт туpы 
баp: 1) оздык eтыс, 2) озгeлык eтыс, 3) ыpыксыз eтыс, 4) оpтак eтыс. 
Eтыстep eтыстыккe туpлы косымшалаp жалғану аpкылы жасалады. 
Озгeлык eтыстыy -ғыз, -гыз, -кыз, -кыз, -дыp, -дыp, -тыp, -тыp, -ыp, -ыp, -p, 
-т жәнe оpтак eтыстыy -ыс, -ыс, -с жұpнактаpы салт eтыстыкты сабакты 
eтыстыккe айналдыpады.

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: